به گزارش خبرنگار وسائل، آیت الله سیداحمد خاتمی، عضو شورای عالی حوزه های علمیه کشور، در پنجاه و دومین جلسه درس خارج حکومتی فقه که 15 دی ماه 1395 برگزار شد، به دلیل عقلی و فطری وجوب دفاع اشاره کرد و گفت: این استدلال را مرحوم سزواری بیان کرده که دفاع از امور مربوط به زندگی بشر است؛ زیرا دفاع، حق مشروع برای همه انسان ها است و ارتکاز همه نفوس عقلاء بر دفاع از خود است بلکه چنین امری از غرائز حیوانیت است که در نفوس قرار داده شده است.
وی به ادله جواز عملیات استشهادی اشاره کرد و گفت: مخالفین عملیات استشهادی دلیل ندارند؛ تنها سخنی که دارند اصل حرمت قتل نفس است لکن حرمت قتل نفس اطلاق یا عموم است که با ادله دفاع تخصیص یا تقیید زده می شوند.
تقریر درس
بسم الله الرحمن الرحیم
آیت الله خاتمی در جلسه گذشته با اشاره به آیه 29 سوره نساء و روایات شیعه و سنی درباره حرمت خودکشی گفت: اصل اولی حرمت خودکشی است و همچنین اصل مبنایی دیگر بحث دفاع از حوزه اسلام است که هیچ مرزی در دفاع از اسلام وجود ندارد؛ لذا اگر هیچ راهی در دفاع از اسلام نبود جز انجام عملیات استشهادی این عمل مصداق دفاع است و از دایره حرمت خودکشی بیرون است.
عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی لَیْلَى عَنْ أَبِیهِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ إِذَا سَمِعْتُمُ الْعِلْمَ فَاسْتَعْمِلُوهُ وَ لْتَتَّسِعْ قُلُوبُکُمْ فَإِنَّ الْعِلْمَ إِذَا کَثُرَ فِی قَلْبِ رَجُلٍ لَا یَحْتَمِلُهُ قَدَرَ الشَّیْطَانُ عَلَیْهِ فَإِذَا خَاصَمَکُمُ الشَّیْطَانُ فَأَقْبِلُوا عَلَیْهِ بِمَا تَعْرِفُونَ فَإِنَّ کَیْدَ الشَّیْطانِ کانَ ضَعِیفاً فَقُلْتُ وَ مَا الَّذِی نَعْرِفُهُ قَالَ خَاصِمُوهُ بِمَا ظَهَرَ لَکُمْ مِنْ قُدْرَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ. [1] وقتی علمی را شنیدید این علم را به کار بگیرید؛ علم سبب گشایش قلب می شود (انسان از تنگ نظری بیرون می آید؛ علمی این که امام می فرماید علم الهی است لذا کسی که این علوم را آموخت در مقابل شبهات زانو نمی زند) علم با عمل هم افزائی دارند.
عملیات استشهادی
سخن درباره عملیات استشهادی بود که آیا جایز است یا خیر؟
در پاسخ گفته شد که عملیاتی، استشهادی است که برای دفاع از دین و برای جلوگیری از پیشروی دشمن باشد. همچنین بیان شد که طبق آیات و روایت اصل حرمت خودکشی است.
ادله جواز عملیات استشهادی
مخالفین عملیات استشهادی دلیل ندارند؛ تنها سخنی که دارند اصل حرمت قتل نفس است لکن حرمت قتل نفس اطلاق یا عموم است که تقیید یا تخصیص دارد کما اینکه در قرآن و روایات عمومات و اطلاقات فراوان موجود است که تخصیص و یا تقیید خورده است مانند ربا که اطلاقش تقیید خورده است. «أحَلَّ اَللّهُ اَلْبَیْعَ وَ حَرَّمَ اَلرِّبا»﴿سوره بقرة، 275﴾ در حالی که خدا خرید و فروش را حلال، و ربا را حرام کرده است...» اما همین ربا بین پدر و فرزند و بین زن و شوهر و بین مومن و الکافر حرام نیست. کما اینکه نقل شده است « لا رباء بین المسلم و الحربیّ إذا أخذ المسلم. لا رباء بین الوالد و الولد و لا بین السیّد و عبده. لارباء بین الزّوجین.» [2] و در نقل دیگری وارد شده اس « وَ لَیْسَ بَیْنَ الْوَالِدِ وَ وَلَدِهِ رِباً وَ لَا بَیْنَ الزَّوْجِ وَ الْمَرْأَةِ رِباً وَ لَا بَیْنَ الْمَوْلَى وَ الْعَبْدِ وَ لَا بَیْنَ الْمُسْلِمِ وَ الذِّمِّیِّ:» [3]
بنابراین احکامی که اطلاق دارد، تقیید نیز دارد؛ حرمت قتل نفس (خودکشی) مطلق است که دارای تقیید می باشد از جمله ادله ای که قانون کلی و مطلق، خودکشی را مقید کرده است ادله دفاع است. در مساله دفاع گفته می شود زمانی که اسلام در خطر است باید به هر وسیله از اسلام دفاع کنیم. امام ره درباره دفاع می فرماید: فصل فی الدفاع و هو على قسمین أحدهما الدفاع عن بیضة الإسلام و حوزته، ثانیهما عن نفسه و نحوها. [4] یکی دفاع از کیان اسلام است و دومین دفاع، دفاع از نفس است. امام ره در مساله اول می نویسد: لو غشی بلاد المسلمین أو ثغورها عدوّ یخشى منه على بیضة الإسلام و مجتمعهم یجب علیهم الدفاع عنها بأیّة وسیلة ممکنة من بذل الأموال و النفوس. [5] اگر دشمنانی بلاد مسلمین و مرزهای کشورهای اسلامی را آسیب برسانند باید از مرزهای اسلامی دفاع شود با هر وسیله ای که می توانند. همچنین در مساله دوم می فرماید: لا یشترط ذلک بحضور الامام علیه السلام و إذنه و لا إذن نائبه الخاص أو العام، فیجب الدفاع على کل مکلف بأیّة وسیلة بلا قید و شرط. [6] دردفاع از مرزهای اسلامی حضور و اذن امام معصوم علیه السلام شرط نیست حتی اذن نائب خاص و عام نیز شرط نیست. دفاع بر هر مکلفی با هر وسیله ای بدون هیچ قید و شرطی واجب است.
شهید چمران و مقام معظم رهبری نقش مهمی در جلوگیری بعثی ها به دزفول داشتند؛ زیرا با مردم سخن گفته بودند و آنان نیز با هر وسیله حتی با داس وارد جنگ با بعثی ها شدند و نگذاشتند دشمن نفوذ کند زیرا ارتش قوت نگرفته بود و منافقین شعار انحلال ارتش را می داد.
معنای دفاع
معنای دفاع روش است: أصل واحد مشهور، یدلّ على تنحیة الشیء. یقال دفعت الشیء أدفعه دفعا. و دافع اللّه عنه السوء دفاعا. [7] الدفاع أی التنحیه؛ دفاع دور کردن است دافعتُ عنه یعنی از فلانی دفاع کردم یعنی دشمن را از او دور کردم. معنای شرعی نیز همین است.
اقسام دفاع
امام ره دفاع را به دوقسم تقسیم کرده است. یکی دفاع از نظام اسلامی است و قسم دوم دفاع شخصی که عبارتند از: دفاع از جان و ناموس و مسلمان و مال؛ بنابراین بحث دفاع مربوط به هر دو بخش از دفاع می باشد.
مبنای وجوب دفاع
مبنای دفاع قبل از این که مبنای نقلی داشته باشد، مبانی عقلی و فطری و بلکه غریزی است یعنی فردی که مورد تهاجم واقع می شود نباید ساکت بنشیند بلکه باید از خود دفاع کرد. امور فطری مخصوص انسان است مثل فطرت خداشناسی و فطرت نیکی کردن و فطرت تجلیل و گرامیداشت دیگران و فطرت دوست داشتن زیبائی ها مانند حس دوست داشتن گل زیبا و فطرت کنجکاوی؛ امور غریزی بین انسان و حیوان مشترک است مانند حب به فرزند؛ می توان گفت امر دفاع از همین امور مشترک بین انسان و حیوان است.
این استدلال را مرحوم سزواری بیان کرده است. هذا نصه: لدفاع و ما یتعلق به و هو من الأمور النظامیة غیر مختصة بملة دون أخرى. [8] دفاع از امور مربوط به زندگی بشر است زیرا دفاع، حق مشروع برای همه انسان ها است. وی در پاورقی علت این سخن خود را اینگونه بیان می کند. «لارتکازه فی نفوس العقلاء، بل قد تکون المدافعة عن النفس من الفطریات الحیوانیة التی جُبِلت علیها النفوس أیضا» می نویسد ارتکاز همه نفوس عقلاء بر دفاع از خود است بلکه چنین امری از غرائز حیوانیت است که در نفوس قرار داده شده است. بعد اضافه می کند که: «و یدلّ علیه فی المقام الأصل- کما یأتی- و الإجماع من الفقهاء بل العقلاء، و النصوص المتواترة فی الأبواب المختلفة» [9] بنابراین هیچ نیازی به دلیل دیگر ندارد ودلیل دیگری نیاز ندارد. این دلیل برای کلی دفاع بود اما بحث از دلیل دفاع از اسلام باید بحث شود.
دو مطلب در این بحث روشن شود که عبارتند از دلیل دفاع از اسلام و حکم مدافع از اسلام که ایا حکم شهید را دارد یا خیر؟
دلیل دفاع از نظام اسلامی
برای دفاع از سلام هم دلیل از قرآن وجود دارد هم از روایات.
دلالت آیات قرآن بر دفاع از اسلام
آیه اول
«وَ قاتِلُوا فِی سَبِیلِ اللّهِ اَلَّذِینَ یُقاتِلُونَکُمْ وَ لا تَعْتَدُوا إِنَّ اَللّهَ لا یُحِبُّ اَلْمُعْتَدِینَ»﴿البقرة، 190﴾ و در راه خدا با کسانی که با شما می جنگند بجنگید، و [هنگام جنگ از حدود الهی] تجاوز نکنید، که خدا تجاوزکاران را دوست ندارد.»
با کسانی که با شما می جنگنند مقابله به مثل کنید که معنای آن دفاع است. البته تجاوز نکنید یعنی مقداری که کشتند، بکشید به بچه ها و زن ها و پیرمرد ها حمله نکنید و جسد ها را مصله نکنید. البته در بحث تترس بحث می شود که اگر دشمن زن ها و بچه ها را سپر قرار دهد و چاره ای نیست آیا می شود آنها را کشت یا خیر؟ این بحث بعدا خواهد آمد.
مثلا داعشی ها برای جلوگیری از پیروزی در حلب زن ها و بچه ها را سپر قرار دهد حکم چیست؟ آیا دلسوزی شود و یک شهر با تمام جمعیتش در اسارت این داعشی های خوارج زمان بمانند یا جایز است که این زن و بچه هائی که به عنوان سپر قرار داده شده اند را کشت تا یک شهر آزاد شود. این بحث تترس است که باید انجام شود.
آیه دوم
« أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَ إِنَّ اَللّهَ عَلى نَصْرِهِمْ لَقَدِیرٌ * اَلَّذِینَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیارِهِمْ بِغَیْرِ حَقٍّ إِلاّ أَنْ یَقُولُوا رَبُّنَا اَللّهُ وَ لَوْ لا دَفْعُ اَللّهِ اَلنّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَهُدِّمَتْ صَوامِعُ وَ بِیَعٌ وَ صَلَواتٌ وَ مَساجِدُ یُذْکَرُ فِیهَا اِسْمُ اَللّهِ کَثِیراً وَ لَیَنْصُرَنَّ اَللّهُ مَنْ یَنْصُرُهُ إِنَّ اَللّهَ لَقَوِیٌّ عَزِیزٌ » سوره حج آیه 39 و 40 ؛ به کسانی که [ستمکارانه] مورد جنگ و هجوم قرار می گیرند، چون به آنان ستم شده اذن جنگ داده شده، مسلماً خدا بر یاری دادن آنان تواناست. همانان که به ناحق از خانه هایشان اخراج شدند [و گناه و جرمی نداشتند] جز اینکه می گفتند: پروردگار ما خداست و اگر خدا برخی از مردم را به وسیله برخی دیگر دفع نمی کرد، همانا صومعه ها و کلیساها و کنیسه ها و مسجدهایی که در آنها بسیار نام خدا ذکر می شود به شدت ویران می شدند؛ و قطعاً خدا به کسانی که [دین] او را یاری می دهند یاری می رساند؛ مسلماً خدا نیرومند و توانای شکست ناپذیر است.»
اولین آیه ای که در اولین جنگ اذن جهاد داده شد همین آیه بود. خدای سبحان می فرماید: به شما اجازه داده شده است که با دشمنان بجنگید. مرحوم طبرسی نقل می کند که شکنجه شده های مکه به محضر پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) می آمدند و اجازه جهاد می گرفتند اما حضرت چنین اجازه ای نمی داد.
مرحوم آیتی در کتاب «تاریخ پیامبراسلام»، نام شکنجه شده را بیان کرده است که در سیره حضرت رسول الله به عنوان باب «المعذبین فی الله» نام نهاده شده است. خباب بن ارت از جمله شکنجه شده ها است. ارباب او یک زن سیاه دل بود که به دیگر غلامان دستور می داد که شمشیر را داغ کرده و به پشت او بچسبانند. بعد از حدود یک سال و نیم از هجرت پیامبرخدا به مدینه، آیه نازل شد و اجازه جهاد داده شد.
سال دوم زمینه برای جهاد فراهم شد. جهاد ابتدائی امری مسلم در فقه شیعه است اما جهاد، جهاد دفاعی است که با همین آیه آغاز شد. تعبیر شهید مطهری، تعبیر دور از واقعی نیست که فرمود جهاد ابتدائی نیز ماهیت جهاد دفاعی دارد یعنی چون دشمنان خدا نمی گذاشتند پیام توحید به مردم برسد؛ دستور جهاد صادر شد نا مانع رسیدن پیام توحید برداشته شود و مردم آن را بشنوند. جهاد ابتدائی برای تحمیل اسلام نبود زیرا در هیچ منبعی نداریم که پیامبرخدا اصحابش را به تک تک خانه ها بفرست تا مسلمان شوند و الا کشته خواهد شد اما پیامبرخدا مبلغ و مفسر قرآن می فرستاد. یعنی اسلام به زور تحکیم نشده است. اساسا اعتقاد اجبار بردار نیست و معنای آیه «لا اکراه فی الدین» همین است یعنی معنای آیه اخبار است نه انشائی؛ امام کاظم علیه السلام به هارون فرمود أنا إمام القلوب، و أنت إمام الجسوم. [10]
دستور به اینکه شما باید قلبا کسی را دوست داشت باشید امری شدنی نیست. بنابراین آنچه پیامبرخدا روی آن نظر داشت باور اقنائی مردم بود.
دفع دخل مقدر
شکوفائی اسلام با ثروت حضرت خدیجه و شمشیر مولی علی: در اسلام کسی را با پول یا زور شمشیر مسلمان نمی کردند زیرا در جریان تحریم اقتصادی پول حضرت خدیجه، سبب شد که مسلمانان کشته نشوند. همچین شمشیر مولی علی نیز در جهت دفاع از کیان اسلام در جنگها قدرت نمائی می کرد؛ اینگونه نبود که مولی به مردم بگوید یا مسلمان شوید و الا با شمشیر کشته خواهید شد؛ بلکه شمشیر مولی علی در جنگها از اسلام دفاع می کرد در جنگ بدر 70 نفر کشته شدند که 35 نفر آنان را تنها مولی علی کشت و در کشتن باقی نیز شریک بود. پس شمشیر مولی برای جنگ است و جمله «لا فتی الا علی؛ لا سیف الا ذولفقار» [11] در جنگ احد، برای تمام جنگها بوده است. در جریان جنگ خیبر نیز پیامبرخدا وقتی دیدند سپاه اسلام دو روز است که شکست خورده است فرمودند پرچم را فردا به دست کسی خواهد داد که خدا و سول خدا را دوست دارد و خدا و رسول خدا نیز او را دوست دارند که فردا صبح آن حضرت پرچم را به دست مولی علی دادند.
بنابرین جمله «شکوفائی اسلام با ثروت خدیجه و شمشیر مولی علی» محقق شد صحیح است اما با تفسیر صحیح که ثروت خدیجه و شمشیر علی در کنار خلق عظیم پیامبر خدا اسلام را بالا برد و جهانی کرد. افراد بسیاری در گذشته و حال با خلق عظیم پیامبر خدا به اسلام گرویده اند. آیات دیگر نیز درباره دفاع وجود دارد.
روایت نیز در کتاب الجهاد موجود است. همچنین جواهر مرحوم نجفی ج 21 ص 13 چاپ جدید ج 22 ص 24 و قد تجب المحاربه علی وجه الدفع. /239/902/ف
مقرر: حسن حسینعلی
پاورقی
[1] . الکافی؛ کلینی؛ (ط - الإسلامیة) ؛ ج1 ؛ ص45 ؛ ح 7.
[2] . من لا یحضره الفقیه ؛ ابن بابویه، ج3 ؛ ص593 ؛ ح 277 و 287.
[3] . مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل ؛ نورى، ج13 ؛ ص339.
[4] . تحریر الوسیلة؛ امام ره؛ ج1، ص: 485.
[5] . همان.
[6] . همان.
[7] . التحقیق فی کلمات القرآن الکریم؛ مصطفوی؛ ج3؛ص 225.
[8] . مهذب الأحکام (للسبزواری)، ج28، ص: 156.
[9] . همان
[10] . عوالم العلوم و المعارف والأحوال من الآیات و الأخبار و الأقوال (مستدرک سیدة النساء إلى الإمام الجواد ؛ بحرانى اصفهانى، ج21 ؛ ص242.
[11] . انهزم الناس یوم احد... رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وسلم إِلَى جَبْرَئِیلَ علیه السلام عَلَى کُرْسِیٍّ مِنْ ذَهَبٍ بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ یَقُولُ لَا سَیْفَ إِلَّا ذُو الْفَقَارِ وَ لَا فَتَى إِلَّا عَلِیٌ. الکافی (ط - الإسلامیة) ؛ ج8 ؛ ص110؛ ح90.