vasael.ir

به گزارش خبرنگار وسائل، حجت الاسلام والمسلمین سیدمصطفی محقق داماد عضو شورای علمی مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی شامگاه 16 اسفند 96 با حضور در مدرسه فقهی امام باقر علیه السلام به موضوع«اجتهاد مستمر شیعی در رویارویی مسائل عصر حاضر» پرداخت. این نشست علمی به همت انجمن فقه و حقوق اسلامی حوزه برگزار شد.

حجت الاسلام والمسلمین محقق داماد به عنوان مقدمه اظهار داشت: اجتهاد یک نهاد مقدسی است که از نظر کلامی توجیه گر خاتمیت نبوی است؛ یعنی اگر نهاد اجتهاد نباشد خاتمیت نبوی با مشکل کلامی جدی روبرو است.

رییس گروه علوم و معارف اسلامی فرهنگستان علوم ایران اجتهاد مستمر را در مقابل انسداد اجتهاد عنوان کرد و گفت: مکاتب اهل سنت در قرن دوم اعلام انسداد اجتهاد کردند اما شیعه معتقد به استمرار آن است.

قانون اساسی 10 پست کلیدی کشور را بر عهده مجتهدان گذاشته است

وی با اشاره به شرایط موجود در جهان، گفت:  باید به این شرایط توجه داشت و مسؤولیت خود را به عنوان کسی که در مرکز اجتهاد یعنی قم، حضور دارد، بشناسیم. موقعیت ما با 50 سال قبل متفاوت است.

رییس گروه حقوق دانشگاه شهید بهشتی در تبیین این تفاوت ها، ابراز داشت: اولا ما در کشوری زندگی می کنیم که به سبب قانون اساسی 10 پست کلیدی کشور به شخصی به نام مجتهد یا فقیه سپرده شده است. این پست ها عبارت اند از رهبری، ریاست قوه قضائیه، دادستان کل کشور، رئیس دیوان عالی کشور و 6 فقیه صاحب اختیار شورای نگهبان.

عضو شورای علمی مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی افزود: نیروی انسانی مورد نیاز این پست ها در قم یا مثلا نجف تربیت می شود. پیام قانون اساسی این است که کشور را باید فقه اداره کنند و مدیریت کشور به دست فقهاهت است.

حجت الاسلام والمسلمین محقق داماد با اشاره به تفاوت دیگر شرایط ما نسبت به 50 سال گذشته، گفت: عصر ما را عصر ارتباطات می نامند؛ یعنی این امکان وجود دارد که در آن واحد سخن فردی که مشغول سخنرانی است در سراسر دنیا منتشر شود. بنابراین در این شرایط نمی توانیم منزوی باشیم.

مجتهد در صدور فتوا باید مقتضیات زمان را در نظر بگیرد

رییس گروه علوم و معارف اسلامی فرهنگستان علوم ایران خاطرنشان کرد: در گذشته اگر استفتائی از یک مجتهد می شد، شاید هیچ گاه پاسخ آن به گوش سایر مقلدان و دیگران نمی رسید اما اکنون اینگونه نیست.

وی با اشاره به اینکه کشورهای شیعی مذهب عضو سازمان ملل هستند، گفت: بنابراین وقتی مقلدی که منشور سازمان ملل را امضا کرده است از شمای مجتهد پرسشی می کند، شما باید مقتضیات تعهداتی که او داده است را نیز در نظر داشته باشید.

رییس گروه حقوق دانشگاه شهید بهشتی با تأکید بر اینکه چالش های عصر حاضر بسیار مهم است، گفت: البته فقیه باید در هر شرایطی پایبند به اصول فقهاتی باشد. اجتهاد شیعی چنان ظرفیتی دارد که در مقابل نظام های حقوقی امروزی می تواند بدون هیچ کم و کاستی عرض اندام کند.

انحراف از متد فقهی سلف ناشی از ناتوانی است

عضو شورای علمی مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی ادامه داد: ما روش و متد خاصی در فقاهت داریم؛ 1400 سال است که گذشتگان ما این راه را طی کرده اند بنابراین از راه بیرون رفتن و انحرافی سخن گفتن از روی ناتوانی و یا عدم اطلاع است.

حجت الاسلام والمسلمین محقق داماد ضمن بیان اینکه باید بر روش خاص اجتهادی گذشتگان پافشاری کرد، گفت: اما باید توجه داشت که اجتهاد استمرار دارد و قرار نیست ما همیشه مقلد باشیم. موارد بسیار زیادی داریم که فقهای بزرگ آن را مختومه اعلام کرده اند اما بزرگان دیگری آمده اند و در آن زمینه بحث کرده اند؛ این معنای استمرار است.

رییس گروه علوم و معارف اسلامی فرهنگستان علوم ایران افزود: به عنوان مثال شیخ انصاری مسائل متعددی را مورد بحث قرار داد که پیش از آن صاحب جواهر آنها را مختومه اعلام کرده بود.

نخستین گام اجتهاد ورود به مسائل مختومه شده از سوی بزرگان است

وی تأکید کرد: اولین کار در مسیر اجتهاد این است که بدانیم می توانیم هر مسأله ای که از سوی بزرگان ما تمام شده، را مجددا وارد چرخه اجتهاد کنیم با این شرط که واقعا مجتهد باشیم و اشتباه نکنیم. البته در عین حال احترام همه بزرگان را هم محفوظ می دانیم.

رییس گروه حقوق دانشگاه شهید بهشتی با اشاره به آیه نفر، گفت: قرآن در این آیه شریفه از ما خواسته است که در دین تفقه کنیم؛ آیا قرآن روش تفقه را نیز برای ما بیان کرده است؟ به نظر بنده در دو آیه دیگر قرآن به ما روش اجتهاد را نشان می دهد.

عضو شورای علمی مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی با توجه به اینکه کتاب، سنت، اجماع و عقل منابع فقهی ما هستند، ابراز داشت: اجماع و عقل به کتاب و سنت باز می گردد بنابراین ما دو منبع اصلی داریم که همان کتاب و سنت است.

تأکید مکتب اجتهادی قم بر روی کتاب و سنت

حجت الاسلام والمسلمین محقق داماد اظهار کرد: مکتب قم که یک مکتب خاص اجتهادی است بیشتر بر روی این دو منبع تمرکز کرده است.

رییس گروه علوم و معارف اسلامی فرهنگستان علوم ایران در توضیح آیه«أَفَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلَى قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا» گفت: خداوند با یک سرزنشی می فرماید که باید در قرآن تدبر کرد. برای اجتهاد نیز ما باید همین روش را در پیش بگیریم.

وی تبیین واژه تدبیر، بیان داشت: تدبر یعنی با چشم دل و بصیرت قرآن را بفهمیم. مرحوم مصطفوی در التحقیق پس از نقل تمام منابع اهل لغت می گوید«اما التدبر فهو تفعل لمطاوعة التفعیل فحقیة معناه حصول مفهوم تدبر و تحققه و الختیار ذلک المفهوم فیقال دبر الأمر فتدبر».

برای اجتهاد نباید تنها طبق ظاهر قرآن عمل کرد

رییس گروه حقوق دانشگاه شهید بهشتی افزود: مرحوم مصطفوی در آخر این عبارت می گوید تدبر در خیر، عمل، قول و نظر استعمال می شود سپس می گوید«و اذا الستعمل متعلقا بنظر یکون بمعنی الفکر و النظر و تفکر فی عاقبة الأمر» یعنی برای اجتهاد نباید به ظاهر قرآن اکتفا کرد بلکه باید روی عمق مطلب کار کنیم. عمل به ظاهر قرآن در مقابل تدبر است.

عضو شورای علمی مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی با بیان اینکه  قرآن روش استفاده از اخبار را نیز برای ما مشخص کرده است، گفت: آیه نبأ از ما می خواهد که درباره صدور روایات تحقیق کنیم که مبادا ناقل روایت فاسق باشد.

حجت الاسلام والمسلمین محقق داماد خاطرنشان کرد: در ذیل این آیه شریفه حکمت اینکه چرا نباید به اخبار فاسق اعتنا کنیم را بیان فرموده است«أَنْ تُصِیبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَى مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِینَ» چرا باید ببینیم که گوینده عادل است یا خیر؟ برای اینکه کار جاهلانه نکنیم و از این کار پشیمان نشویم.

عادل بودن راوی تنها شرط برای پذیرش روایت نیست

رییس گروه علوم و معارف اسلامی فرهنگستان علوم ایران با بیان اینکه پشیمانی تنها از طریق فسق و عدل اتفاق نمی افتد، گفت: آیا هیچ گاه عادل اشتباه نمی کند؟! اگر گوینده عادل بود ما دیگر به اشتباه نمی افتیم؟!

وی فسق را یک مصداق مطرح شده از سوی قرآن دانست و تصریح کرد: برای فهم یک روایت نباید فقط در بعد عدالت راوی کار کرد. نتیجه کار اساتید داریه این است که در آخر می گویند این روایت موثق یا ضعیف است یعنی به استناد این آیه تنها روی عدالت فرد راوی کار می کنند.

پرهیز از کار جاهلانه؛ معیار برخورد با اخبار

رییس گروه حقوق دانشگاه شهید بهشتی ادامه داد: با تدبر در آیه متوجه می شویم که معیار در برخورد با اخبار این است که کار جاهلانه نکنیم تا مصداق«فَتُصْبِحُوا عَلَى مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِینَ» نباشیم.

عضو شورای علمی مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی گفت: یکی از چیزهایی که بر اساس نظر روانشناسان امروز در دنیا پذیرفته شده، این است که راوی باید «Conflict of interest» نداشته باشد یعنی نباید تضاد منافع داشته باشد در غیر اینصورت حتی اگر عادل باشد هم همان گونه می فهمد که خودش دلش می خواهد.

حجت الاسلام والمسلمین محقق داماد برای اثبات مدعای خود به شرایط قاضی استناد کرد و بیان داشت: چرا در فقه می گویند اگر قاضی عصبانی، خسته وگرسنه است نباید به مسند قضاوت بنشیند؟ برای اینکه فهم انسانی که گرسنه است با انسانی که سیر است فرق می کند. در مخبر نیز همینطور است.

رییس گروه علوم و معارف اسلامی فرهنگستان علوم ایران اظهار داشت: مجتهد باید خبر را زیر ذره بین بگذارد. یک بعد عدالت راوی است اما باید به ابعاد دیگر آن هم فکر کند و آنها را نیز در نظر داشته باشد.

اشکال سبک اجتهاد آیت الله خوئی

وی در نقد یکی از فتاوای حضرت آیت الله خوئی(ره)، گفت: ایشان در کتاب منهاج الصالحین به دلیل حدیث رفاعه نخّاس استناد می کند که لازم نیست در جنگ فردی به بردگی درآید. تبعات عمل چنین فتوایی در شرایط کنونی بسیار سنگین است.

رییس گروه حقوق دانشگاه شهید بهشتی افزود: همانطور که پیش تر گفتم ما عضو سازمان ملل هستیم بنابراین حتی اگر در جنگی اسیر گرفتیم نمی توانیم او را به بردگی درآوریم. در دنیا امروز«prisoner of war» داریم اما «a slave» نداریم.

عضو شورای علمی مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی با اشاره به اینکه «نخّاس» به معنای برده فروش است، گفت: عقیده بنده این است که ممکن است رفاعه به گونه ای حدیث را نقل کرده باشد که به نفع خودش است. عادل است اما به گونه ای حدیث را نقل می کند که بتواند برده هایش را بفروشد.

حجت الاسلام والمسلمین محقق داماد ادامه داد: اگر معیار فقط عدالت راوی باشد و هیچ محذور دیگری را در نظر نگیریم، حق با حضرت آیت الله خوئی(ره) است. چراکه خبر واحد و صحیحه است.

مذمت قرآن پیرامون عمل به ظواهر اخبار

وی با استناد به آیه 83 سوره نساء به بحث چگونگی استفاده از دلالت روایات پرداخت و گفت: قرآن در این آیه شریفه کسانی را که به هر خبری عمل کرده و آن را پخش می کنند را سرزنش می کند و می فرماید«وَ إِذا جاءَهُمْ أَمْرٌ مِنَ الْأَمْنِ أَوِ الْخَوْفِ أَذاعُوا بِهِ وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَ إِلى أُولِی الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذینَ یَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ».

رییس گروه علوم و معارف اسلامی فرهنگستان علوم ایران با تأکید بر اینکه باید روی خبر استنباط صورت گیرد، گفت: استنباط از ریشه نبط است یعنی آب زلال از اعماق زمین و قعر چاه بیرون کشیدن.کتب لغت در ماده «نبط» نوشته اند که«استخراج الماء من قعر بئر او باطن الارض» بنابراین استفاده از آب های روی زمین استنباط نیست.

رییس گروه حقوق دانشگاه شهید بهشتی افزود: عمل طبق ظاهر روایات مهم همان کاری است که قرآن ما را نسبت به آن سرزنش کرده است.

عضو شورای علمی مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی با بیان اینکه باید روی واژه های«الْأَمْنِ أَوِ الْخَوْفِ» نظریه پردازی کرد، گفت: در مباحث اجتهادی مصداق«الْأَمْنِ أَوِ الْخَوْفِ» چیست؟ ما که امانت دار اهل بیت(ع) هستیم نباید کاری کنیم که خدایی ناکرده با فهم غلط یک حدیث، حق بخشی از ملت را پایمال شود.

حجت الاسلام والمسلمین محقق داماد با اشاره به اینکه علمای اصول در بحث حجیت خبر واحد پس از آیات و روایات، بنای عقلا را دلیل محکم حجیت خبر واحد می دانند، تصریح کرد: مگر تنها ما جزو عقلا هستیم. آیا در دنیای امروز عقلای دیگری وجود ندارد؟

نباید فتوایی بدهیم که ما را ضد حقوق بشر بخوانند

رییس گروه علوم و معارف اسلامی فرهنگستان علوم ایران افزود: چطور می توانیم در مسائلی که حقوق عده زیادی از بشر درگیر آن است، فتوایی بدهیم که در دنیا ما را ضد حقوق بشر بخوانند؟!

وی ادامه داد: شهید ثانی در شرح لمعه در مبحث امر به معروف می فرماید من تعجب می کنم که چرا مصنف«خطر عِرضی» را از موارد عدم وجوب نهی از منکر نشمرده است. سپس در تعریف«عِرض» می فرماید آبروی خود شخص، اطرافیان یا یکی مسلمان ها که ممکن است در جای دیگری هم باشد.

رییس گروه حقوق دانشگاه شهید بهشتی تصریح کرد: امروز ما در شرایطی هستیم که به نام دین از منطقه ما خون می ریزد؛ به نام دین افراد را به بردگی می برند، سر می برند و مُثله می کنند. اگر به گونه ای فتوا دهیم که به چنین جنایاتی متهم شویم، آیا عِرض ما از بین نمی رود؟

تشخیص قضایای خارجیه از احکام کلی

عضو شورای علمی مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، مفاد بسیاری از روایات را مورد خاص و مسأله خارجیه دانست و گفت: تشخیص اینکه کدام روایت قضیه خارجیه و کدامیک حکم کلی است، یک کار اجتهادی بزرگ است.

حجت الاسلام والمسلمین محقق داماد بیان داشت: در استنباط فقهی باید بررسی کرد که آن خبر در کجا و برای چه، چگونه و چرا صادر شده است؛ همچنین باید مقدمه، مؤخره و شرایط زمانه آن روایت را نیز در نظر داشت.

بخش پرسش و پاسخ

رییس گروه علوم و معارف اسلامی فرهنگستان علوم ایران در پرسش یکی از حضار مبنی بر اینکه مرز و وجه تمایز این نظر شما با قیاس و استحسان چیست؟ گفت: قضیه قیاس بسیار مشکل و پیچیده است. قیاسی که منهی ائمه(ع) است کدام یک از اقسام قیاس است؟ بنابراین کار ساده ای نیست که فورا هر قیاسی را مردود کنیم.

تفاوت قیاس و استحسان با مدعای ارائه دهنده

وی افزود: مباحثی که بنده مطرح کردم هیچکدام با قیاس باطل و استحسان تطبیق ندارد. استحسان یک ذوق روشنفکرانه و مردودی است که عده ای بدون ارائه معیار فقهی آن را مطرح می کنند. بنده به شدت روی استحسان حساس هستم؛ اعمال فکر کردن استحسان نیست.

رییس گروه حقوق دانشگاه شهید بهشتی با استشهاد به یکی از فتاوای امام خمینی(ره)، گفت: ایشان در فتوا به عدم جواز استفاده از حیل ربا، روایتی ارائه نکرد بلکه استناد کرد به آیه«فَلَکُم رُءوسُ أَموالِکُم لا تَظلِمونَ وَلا تُظلَمونَ» کرد و سپس ادامه داد«و نحن نفهم أن الظلم علة الحکم أو حکمته» و حیل ربا از مصادیق ظلم است. آیا این استحسان است؟!

عضو شورای علمی مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی ادامه داد: فهم مقاصد الشریعة را نمی توان مطلقا کنار گذاشت البته بنده آن اندازه که شاطبی به مقاصد الشریعة پرداخته را قائل نیستم اما نباید همه را هم یکجا رد کرد.

رد قول صاحب مجمع البیان در بیان شأن نزول آیه نبأ

حجت الاسلام والمسلمین محقق داماد در پاسخ به این پرسش که حد و مرز رعایت مبانی دیگران مانند حقوق بشر در استنباط احکام شرعی چیست؟ اظهار داشت: مهم ترین دلیل حجیت خبر واحد، بنای عقلا است. آیا عقلا به خبری که نتیجه آن این است که باید بجنگیم یا دیگری را به بردگی بگیریم عمل می کنند؟

رییس گروه علوم و معارف اسلامی فرهنگستان علوم ایران در رد نظر صاحب مجمع البیان در بیان شأن نزول آیه نبأ، گفت: ایشان می گوید که پیامبر(ص) ولید بن مغیرة را برای گرفتن زکات فرستاده بود او هم با آن طایفه دشمنی داشت به همین دلیل نزد پیامبر(ص) بازگشت و گفت که آنها کافر شده اند سپس این آیه نازل شد تا جلوی جنگ را بگیرد.

وی افزود: آیا ولید بن مغیرة پیش تر فاسق بود یا در همان زمان فاسق شد؟ مگر می شود پیامبر(ص) انسان مشهور به فسق را برای دریافت زکات بفرستد؟! در اینصورت مسأله اشکال کلامی پیدا می کند.

رییس گروه حقوق دانشگاه شهید بهشتی در تبیین شأن نزول آیه نبأ گفت: ماجرا اینگونه است که پیامبر(ص) اصلا کسی را برای گرفتن زکات نفرستاده بود بلکه عده ای ابتدا به ساکن آمدند و به پیامبر(ص) گفتند که آن طایفه کافر شده اند و اصحاب را تحریک می کردند که برویم با آنها بجنگیم؛ در اینجا بود که آیه نازل شد.

عضو شورای علمی مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی اضافه کرد: دلیل این مدعای من در آیه بعد آمده است. می فرماید«وَ اعْلَمُوا أَنَّ فِیکُمْ رَسُولَ اللَّهِ لَوْ یُطِیعُکُمْ فِی کَثِیرٍ مِنَ الْأَمْرِ لَعَنِتُّمْ» یعنی دیدید که حرف پیامبر(ص) عاقلانه بود و گوش به حرف شما نداد.

حجت الاسلام والمسلمین محقق داماد در ادامه پاسخ، گفت: اما معیار رعایت مبانی دیگران در استنباط همان بنای عقلا است.

برده داری قبح ذاتی دارد

رییس گروه علوم و معارف اسلامی فرهنگستان علوم ایران در پاسخ به اینکه آیا رفتارهایی از قبیل برده داری را در شرایط فعلی و به عنوان ثانوی نامناسب می دانید؟ اظهار داشت: من این مسائل را دارای قبح ذاتی می دانم.

وی در پاسخ به اینکه آیا ائمه(ع) که برده داشتند به قبح ذاتی توجه نداشتند؟ گفت: پیامبر(ص) منشأ تولید برده که عبارت بود از دِین، غارت و جنگ را لغو کرد؛ تاریخ نشان می دهد که پیامبر(ص) کسی را به بردگی نگرفت؛ اسیر غیر از برده است. برده هایی که ائمه اطهار(ع) داشتند نسل های بردگان قبل بودند که رفته رفته همگی آزاد شدند به همین دلیل دوران برده داری سر آمد.

رییس گروه حقوق دانشگاه شهید بهشتی در پایان اظهار داشت: بنده کتابی نوشته ام که در آن امواج حقوق شیعه را با آنتن حقوق دنیای امروز موازی کرده ام تا مورد استفاده قرار گیرد؛ دو جلد آن منتشر شده است و به عنوان کتاب سال انتخاب شد؛ در آن کتاب حتی ذره ای از متد فقهی شیعه خارج نشده ام./200/241/ح

تهیه و تنظیم: حسین فلاح مراد