به گزارش سرویس حقوق پایگاه تخصصی فقه حکومتی وسائل، پس از رحلت امام خمینی در 14 خرداد 1368 صف‌بندی‌های سیاسی در کشور چینش جدید و نظم متفاوتی یافت. یکی از مهمترین وقایع موثر بر این صف‌بندی‌ها، انتخابات ریاست جمهوری دوره پنجم و خداحافظی هاشمی رفسنجانی با صندلی ریاست مجلس بود؛ پستی که از آغاز تشکیل مجلس بعد از انقلاب همواره با نام هاشمی قرین بود. عدم حضور هاشمی در مجلس، رقابت فراکسیونهای چپ (اکثریت) و راست (اقلیت) مجلس سوم را در شرایط جدید کشور به خوبی نمود و بروز داد.
پیش از انتخابات این دو جناح وارد رقابت و درگیری‌های حزبی و سیاسی متعدّد و شدیدی شدند به طوری که جناح چپ در قبال دولت و مخالفت آنها با دولت، نوعی نزدیکی اجباری را میان جناح راست و طیفی از وزیران همفکر هاشمی رفسنجانی به وجود آورد؛ قرابتی که نتیجه آن در انتخابات مجلس چهارم به خوبی بروز و ظهور یافت.
چهره‌های شاخص جناح چپ و بخصوص کروبی و موسوی خوئینی‌ها برای اعتراض بر روندی که آن را «رد صلاحیت‌های گسترده» می‌نامیدند از مدّتها قبل رایزنی‌های گسترده‌ای را آغاز کرده بودند. از طرفی دیگر مجمع روحانیون مبارز به هاشمی رفسنجانی، رئیس جمهور، نامه‌ای نوشت که در صورت ردّ صلاحیت شدن کاندیداهایش «تصمیم نهایی» را برای حضور در انتخابات خواهد گرفت. این خود نشاند‌هنده دو قطبی شدن فضای آن روزهای کشور است.
پس از این کشمکش‌ها، سرانجام 3243 نفر برای شرکت در انتخابات حائز صلاحیت شدند. نکته جالب توجه این بود که 58 نفر از نمایندگان مجلس سه دوره قبل رد صلاحیت شدند که 40 تن از آنها در مجلس سوم بودند. در میان داوطلبان این دوره 1129 نفر دارای مدارک لیسانس و فوق لیسانس بودند و پنجاه نفر نیز مدرک دکترا داشتند و اقلیتهای مذهبی هجده کاندیدا داشته‌اند. حداقل سن برای رای دادن در این دوره از انتخابات مجلس شورای اسلامی پانزده سال تعیین شد.
انتخابات چهارمین دوره مجلس در 21 فروردین 1371 برگزار شد و نتایج این مرحله به طور کامل در 27 فروردین اعلام شد و انتخاب 135 نماینده به مرحله دوم کشید. مرحله دوم در روز جمعه 18 اردیبهشت برگزار شد و نتایج اولیه آن روز بعد و نتایج نهایی در 22 اردیبهشت اعلام شد.
مجلس چهارم، در 7 خرداد 1371 افتتاح شد و هیات رئیسه سنّی این دوره عبارت بودند از:
رئیس: محمدباقر مهدوی کرمانی، نائب رئیس احمد مرادی، منشی: نفیسه فیّاض‌بخش.
برای رسمیت یافتن تصمیم‌گیری مجلس لازم بود تا اعتبارنامه‌های نمایندگان به تصویب مجلس برسد. بررسی اعتبارنامه‌ها از 10 خرداد 1370 انجام شد. و اعتبارنامه نماینده فسا سیدخلیل هاشمی و نماینده دشت مغان ردّ شد و برای تعیین یازده نماینده کار به انتخابات میان‌دوره‌ای واگذار شد. از نظر میزان تحصیلات دانشگاهی نمایندگان این دوره به ترتیب 38 نفر دکترا، 18 نفر دانشجوی دکترا، 41 نفر فوق لیسانس، 13 نفر فوق دیپلم، 26 نفر دیپلم و 17 نفر زیر دیپلم بودند و از نظر تحصیلات حوزوی 14 نفر دارای اجتهاد، 44 نفر خارج فقه و اصول، 20 نفر سطح و 13 نفر هم دوره مقدّمات را گذرانده بودند.
ترکیب سیاسی مجلس سوم
همان‌گونه که در رقابتهای انتخاباتی پیش از تشکیل مجلس جهارم دو جناح چپ و راست میدان‌داری می‌کردند، فضای سیاسی مجلس هم متاثر از رقابت این دو طیف عمده سیاسی کشور بود با این تفاوت که در این شرایط نمایندگانی که رسماً به هیچ‌کدام از این دو جناح تعلّق نداشتند و در ادبیات سیاسی آن روزهای مجلس به عنوان «مستقل» شناخته می‌شدند، نقش ویژه‌ای یافته بودند. در میان نمایندگان گروه دیگری نیز حضور داشتند که از آنان به عنوان «منفرد» یاد می‌شد، شاخصه این افراد این بود که عمدتاً نمی‌توانستند تعامل مناسبی با هیچ یک از دو جناح اصلی مجلس داشته باشند و جناح‌های اصلی مجلس هم نظر مساعدی نسبت به آنان نداشتند. در این دوره فراکسیونهای چندانی در مجلس فعّال نبودند. مهمترین و تاثیرگذارترین فراکسیون فعّال در مجلس فراکسیون «مجمع ایثارگران» بود که نزدیک به جناح مستقل به شمار می‌آمد، امّا نمایندگان وابسته به دیگر جناح‌های عمده مجلس هم در آن مشارکت داشتند. علاوه بر این فراکسیونهای استانی در این دوره نقش مهم‌تری یافته بودند در اواخر این دوره مجلس شورای اسلامی مجمع نمایندگان ادوار مجلس شورای اسلامی هم شکل گرفت که البته چندان تاثیرگذار نبود. امّا مهمترین تغییری که در هندسه و نقشه‌بندی جناح‌های سیاسی مجلس چهارم به وجود آمد ظهور کارگزاران سازندگی در اواخر مجلس چهارم بود.
برخی از مهمترین موارد عملکرد مجلس چهارم
1. تصویب بودجه سال 1372
در این بودجه منابع مورد نیاز اقلام دفاعی، کالاهای اساسی، دارو و فراورده‌های نفتی از ارز دولتی تامین می‌شد و دولت تصمیم بر یکسان‌سازی نرخ ارز گرفته بود و نظام سهمیه‌بندی ارزی متداول متوقّف شد. در نتیجه زندگی و معیشت مردم متحوّل گردید و آزادسازی نرخ ارز و حرکت به سوی اقتصاد بازار تورم آن سالها را تشدید کرد و باعث شد تا تورم گاه به بیش از پنجاه درصد هم برسد.
2. بحران قره‌باغ
در دوران مجلس چهارم، جمهوری آذربایجان و ارمنستان بر سر خاک قره‌باغ در حال جنگ بودند و از آنجاکه آذربایجان بعد از ایران دارای بیشترین جمعیت شیعه در دنیاست و قرابت فرهنگی و تمدنی بیشتری با ایران داشت، همواره از حمایت ایران برخوردار می‌شد، نمایندگان مجلس در 25 فروردین 1372 بیانیه‌ای در حمایت از آذربایجان صادر کردند که در آن خواستار خروج نیروهای ارمنستان از خاک آذربایجان شدند.
3. بحران بالکان و جنایت صربها در بوسنی و هرزگوین
در مسئله تجاوز صربها به بوسنی و هرزگوین و نسل‌کشی مسلمانان، هیات رئیسه مجلس در 1 امرداد 1371 با صدور بیانیه‌ای کشتار مسلمانان بوسنی و هرزگوین به دست صربها و همدستی صهیونیست‌ها با جنایتکاران صرب و سکوت توجیه‌ناپذیر مجامع جهانی در مقابل این جنایات را محکوم کردند و مجددا در تاریخ 16 آبان 1371، 185 تن از نمایندگان با انتشار بیانیه‌ای نسبت به این جنایات اعتراض کردند.
4. تشکیل مرکز پژوهشهای مجلس
در ابتدای مجلس چهارم، مرکز پژوهشهای مجلس شروع به کار کرد، این نهاد به عنوان بازوی پژوهشی مجلس عمل می‌کرد و وظیفه داشت تا با ایجاد زمینه مناسب و انجام کارهای علمی و پژوهشی جوانب مختلف طرح‌ها و لوایح مطرح شده را برای نمایندگان بشکافد و یا زمینه مطرح شدن طرح‌های مناسب برای رفع مشکلات را فراهم کند.
5. تصویب برنامه دوم توسعه کشور
در 30 آذر 1372 برنامه دوم توسعه کشور از سوی دولت به مجلس تحویل داده شد. به اعتقاد بسیاری از کارشناسان، شرایط بد تورمی و افزایش مداوم قیمتها که فشار زیادی را بر مصرف‌کنندگان دهک‌های پایین و میانی وارد ساخت، محصول اجرای سیاست‌های برنامه اول بود. بررسی لایحه پنج‌ساله دوم توسعه از 26 اردیبهشت در کمیسیون برنامه و بودجه مجلس شورای اسلامی آغاز شد و در 24 آبان 1373 به تصویب رسید.
مهمترین قوانین تصویب شده در این مجلس:
1. قانون تاسیس استان اردبیل،
2. قانون اختیارات و وظایف رئیس قوّه قضائیه،
3. قانون تشکیل صندوق رفاه دانشجویان،
4. قانون حمایت قضایی از بسیج،
5. قانون رسیدگی به تخلّفات اداری،
6. قانون نظام مهندسی ساختمان،
7. قانون اساس‌نامه سازمان تامین خدمات درمانی نیروهای مسلّح،
8. قانون نظام مالی مجلس شورای اسلامی،
9. قانون تهیه مسکن برای افراد کم‌درآمد،
10. قانون چگونگی اداره مناطق آزاد تجاری – صنعتی جمهوری اسلامی ایران،
11. قانون تشکیل سازمان پزشکی قانونی،
12. قانون تعیین سالروز شهادت شهید مدرّس به عنوان روز مجلس،
13. قانون چگونگی جلوگیری از آلودگی هوا،
14. قانون ممنوعیت تصدّی بیش از یک شغل،
15. قانون ادغام وزارتخانه‌های صنایع و صنایع سنگین و تشکیل وزارت صنایع،
16. قانون نحوه واگذاری سهام دولتی و متعلّق به دولت، به ایثارگران و کارگران،
17. قانون تشکیل دادگاه‌های عمومی و انقلاب،
18. قانون ایجاد استان قم،
19. قانون تشکیل سازمان نظام پزشکی جمهوری اسلامی ایران،
20. قانون شرح وظایف مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی،
آخرین روز کاری مجلس چهارم، در یکشنبه 6 خرداد 1375 بود، اولین مصوّبه مجلس چهارم، قانون نظام مهندسی ساختمان بود که در 26 خرداد 1371 تصویب شد و آخرین مصوّبه هم قانون الحاق جمهوری اسلامی ایران به کنوانسیون آب و هوا بود که در 6 خرداد 1375 به تصویب رسید. در مجلس چهارم به طور کلی 342 قانون به تصویب رسیده است./102/ف