به گزارش سرویس حقوق پایگاه تخصصی فقه حکومتی وسائل، انتخابات دومین دوره مجلس شورای اسلامی در زمانی برگزار شد که کشور طی چندین سال پس از پیروزی انقلاب، دوران پرفراز و نشیبی را پشت سر گذاشته بود. بسیاری از یاران و حامیان اصلی انقلاب از جمله آیت‌الله مطهری و آیت‌الله بهشتی به شهادت رسیده بودند و بنی‌صدر اوّلین رئیس جمهوری ایران فراری شده و محمدعلی رجایی، رئیس جمهور بعدی نیز به همراه نخست وزیر محمدجواد باهنر به شهادت رسیده بود. گذشته از این کشور درگیر جنگی ناخواسته و تحمیلی شده بود که حجم عظیمی از سرمایه‌های مادی و معنوی کشور را مصرف می‌کرد و گروه‌های معاند و مخالف نظام نیز با ترور و ایجاد ناامنی به دنبال ایجاد بی‌ثباتی بودند. در کنار این موارد تحریم‌های اقتصادی، سیاسی و نظامی آمریکا و کشورهای غربی نیز بر وضعیت سیاسی کشور سایه انداخته بود.
انتخابات این دوره در دو مرحله در تاریخ‌های 26/01/63 و 27/02/63 برگزار شد و 1275 نفر برای کرسی‌های مجلس رقابت کردند. در مرحله اول 15.995.021 رای به صندوق‌ها ریخته شد و 121 نفر به مجلس راه یافتند و در مرحله دوم 130 نفر رای آوردند و سایر نمایندگان در انتخابات میان‌دوره‌ای انتخاب شدند.
نحوه انتخابات در این دوره به سه صورت بود: 1. سراسری مستقیم، 2. سراسری غیر مستقیم، 3. سراسری برای اقلیت‌های دینی.
انتخابات سراسری مستقیم شامل 187 حوزه انتخابی بود و انتخابات سراسری غیر مستقیم در شهرهای جنگ‌زده شامل آباده، دهلران، مهران، دشت آزادگان، قصر شیرین و خرمشهر انجام شد. انتخابات سراسری برای اقلیت‌های دینی نیز شامل ارامنه شمال و جنوب، آشوری و کلدانی، کلیمیان و زردشتیان بود.
مهمترین و جدّی‌ترین احزاب و تشکّل‌های شرکت‌کننده در این دوره از انتخابات، جامعه روحانیت مبارز، حزب جمهوری اسلامی، جامعه مدرّسین حوزه علمیه قم، سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی، انجمن اسلامی معلمان بودند.
از نمایندگان دوره دوم تنها 28 نفر دارای اجتهاد بودند و 98 نفر درس خارج و 20 نفر دوره سطح و 5 نفر دوره مقدمات را گذرانده بودند و از نظر مدارک دانشگاهی و تحصیلات جدید 10 نفر دکتر، 19 نفر فوق لیسانس، 45 نفر لیسانس، 21 نفر فوق دیپلم، 16 نفر دیپلم و 11 نفر زیر دیپلم بودند.
ترکیب سیاسی و جناحی مجلس دوم
از آنجا که در مجلس دوم نیروهای خالص انقلابی حضور داشتند و با بحران‌هایی نظیر عزل بنی‌صدر روبرو نشدند، در فرصت پیش آمده نیروهای انقلاب به اختلاف سلایق خود پی بردند و اختلافات و انشعبات در درون این نیروها شدّت گرفت. البته باید گفت این اختلافها در اصول انقلاب نبود، بلکه در فروع آن به وجود آمد و بیشتر حالت اختلاف سلیقه داشت تا حزب و خط‌بازی.
نقطه اوج این اختلافات در مسائل اقتصادی بود زیرا برخی معتقد به اقتصاد دولتی و برخی معتقد به اقتصاد خصوصی بودند. این اختلاف به تدریج در زمینه‌های دیگر هم راه یافت و در اواخر دوره دوم و آغاز انتخابات دوره سوم سبب انشعاب مجمع روحانیون مبارز از دل جامعه روحانیت مبارز شد و همچنین حزب جمهوری اسلامی نیز به دلیل تساهل و تسامح در عضوگیری کارایی خود را در این مجلس از دست داد و در نهایت به تعطیلی افتاد و فعالیتش متوقّف گردید و ابتکار عمل در دست جامعه روحانیت مبارز افتاد. ولی در کل در مجلس دوم حزب خاص با فعالیتهای حزبی مشخص وجود نداشت و به ظاهر از جناح‌بندی‌های چپ و راست اثری دیده نمی‌شود، البته باید گفت وجود دو جریان فقاهتی مشهور به فقه پویا و فقه سنّتی بر روند قانونگذاری تاثیر منفی گذاشت و باعث اختلاف شدید و خطی برخورد کردن بعضی از نمایندگان با طرح‌ها و لوایح شد و سبب شد که مجلس از تصویب برخی قوانین مهم و اساسی عقب بیفتد.
مهمترین مسائلی که مجلس دوم با آن درگیر بود:
1. جنگ تحمیلی
در تمام مدت عمر مجلس دوم، کشور درگیر جنگی تمام‌عیار بود که خسارات زیادی را در پی داشت و یکی از اصلی‌ترین و مهمترین دغدغه‌های نمایندگان این دوره نحوه اداره هزینه‌های جنگ بود، حضور نمایندگان در جبهه و پشت جبهه و کمک جدّی در تصویب بودجه جنگ و ایجاد تسهیلات برای رزمندگان و نیروهای مسلّح از طریق وضع قوانین متعدّد، از جمله فعالیتهای قابل توجه نمایندگان بود و ده نماینده خود در این دوره به شهادت رسیدند.
2. انتخاب میرحسین موسوی به نخست وزیری
وقتی آیت‌الله خامنه‌ای برای بار دوم به ریاست جمهوری انتخاب شدند، قصد نداشتند مهندس موسوی را برای نخست وزیری معرفی کنند و گویا امام نیز در ابتدا موافق این قضیه بود، ولی بعد به خاطر مسئله جنگ ترجیح دادند که مهندس موسوی نخست وزیر بماند. از سوی دیگر 135 تن از نمایندگان مجلس طی نامه‌ای از امام درباره انتخاب نخست‌وزیر و دولت جدید، درخواست ارشاد کرده بودند. امام در پاسخ جواب دادند: «آقای مهندس موسوی را شخصی متدین و متعهّد و در وضع بسیار پیچیده کشور، دولت ایشان را موفق می‌دانم و در حال حاضر تغییر آن را صلاح نمی‌دانم، ولی حق انتخاب با رئیس جمهور و مجلس شورای اسلامی است». پس از قرائت این نامه در مجلس بحث‌ها و گفتگوهای فراوان و مختلفی روی داد ولی در نهایت مهندس موسوی در 21 مهر 1364 بار دیگر با رای اکثریت نمایندگان به نخست‌وزیری برگزیده شد.
3. استیضاح و تذکّرات
هرچند در دوره دوم مجلس فضا به گونه‌ای بود که تصوّر می‌شد مجلس در مقابل دولت قرار دارد، ولی در این دوره هیچ‌کدام از وزرای کابینه مورد استیضاح مجلس قرار نگرفتند و مجلس در طول دوره چهار ساله خود وزیری را استیضاح نکرد. امّا دولت و مسئولان اجرایی در طول عمر مجلس با نزدیک به هفت هزار مورد تذکّر مواجه شدند.
4. تشکیل مجمع تشخیص مصلحت نظام
در مجلس دوم این نهاد به دنبال ایجاد اختلاف بین مجلس شورای اسلامی و شورای نگهبان تاسیس شد. به این معنی که تصویب قانون کار در مجلس شورای اسلامی و تشخیص مغایرت آن با با موازین شرعی در شورای نگهبان باعث شد تا در نهایت به ابتکار حضرت امام(ره) نهاد مجمع تشخیص مصلحت نظام تشکیل شود.
مهمترین قوانین تصویب شده
این مجلس با مشکلات فراوانی برای قانونگذاری مواجه بوده از جمله تخصصی نبودن کمیسیون‌ها، ضعف کارشناسی در بررسی طرح‌ها و لوایح سبب شد تا حجم طرح‌ها و لوایح تفسیری و اصلاحی بر قوانین افزوده شود. از طرف دیگر مسئله جنگ و تامین هزینه‌های آن بیشتر بحث و وقت مجلس دوم را به خود اختصاص داد و نمایندگان بیشتر در صدد بودند تا نیازهای جنگی برطرف شود. در واقع کل دوره دوم با جنگ مصادف بود، بدیهی است در بررسی سایر طرح‌ها و لوایح نمی‌توانستند مسئله جنگ و پشتیبانی از آن را از نظر دور بدارند. همچنین درصد قابل توجهی از لوایح و طرح‌های مصوّب در مجلس دوم مربوط به امور جاری و اجرایی کشور بوده و همین سبب شده تا مجلس فرصت کمتری را در توجه به قوانین حیاتی و زیربنایی در اختیار داشته باشد.
اما قوانین مهمی که در این دوره تصویب شد عبارتند از:
1. قانون وظایف وزارت خارجه
2. قانون مطبوعات
3. قانون تعیین حدود وظایف، اختیارات و مسئولیت‌های ریاست جمهوری
4. قانون خدمت وظیفه عمومی
5. قانون اعاده به خدمت کارکنان بازخرید شده نیروهای مسلّح
6. اساس‌نامه کمیته انقلاب اسلامی ایران
7. قانون ارتش جمهوری اسلامی ایران
8. قانون اعزام دانشجو به خارج
9. قانون تشکیل سازمان میراث فرهنگی
10. قانون اهداف و وظایف وزارت فرهنگ و آموزش عالی
11. قانون اهداف و وظایف آموزش و پرورش
12. قانون نحوه اجرای اصل 49 قانون اساسی
13. قانون تاسیس وزارت صنایع سنگین
14. قانون مقرّرات صادرات و واردات
15. قانون افزایش سرمایه جمهوری اسلامی در بانک جهانی
16. قانون تشکیل وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی
17. قانون نحوه اجرای اصل نود قانون اساسی
19. قانون زمین شهری
در کل در این دوره 71 طرح و لایحه ردّ شد و به تصویب نرسید.
مجلس دوم کار خود را در 3 خرداد 1367 به پایان برد و مجلس جدید در 7 خرداد همان سال افتتاح شد./102/ف