به گزارش سرویس حقوق پایگاه تخصصی فقه حکومتی وسائل، بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، انتخابات اوّلین دورة مجلس شورای اسلامی در 24 اسفند 1358 برگزار شد، این انتخابات، پنجمین انتخابات عمومی پس از رفراندوم تعیین نظام جمهوری، انتخاب نمایندگان مجلس خبرگان، همه پرسی قانون اساسی و انتخابات ریاست جمهوری بود و جالب اینکه همه این پنج مورد در طی یک سال برگزار شد.
به جز برخی از گروه‌های سیاسی کوچک که انتخابات را تحریم کردند، همه نیروهای سیاسی بر خلاف دوره‌های گذشته، با آمادگی کامل و تمام توان خود در انتخابات مجلس شرکت کردند. در جریان انتخابات اولین دوره مجلس شورای اسلامی، سه نیروی عمده مذهبی، ملّی و گروه‌های چپ در مقابل هم قرار گرفتند. در رأس نیروهای مذهبی، حزب جمهوری اسلامی و گروه‌های موتلفه آن مانند روحانیت مبارز تهران و سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی قرار داشت. جناح ملّی به سردمداری دفتر «هماهنگی همکاری‌های مردم با رئیس جمهور»، از حمایت رئیس جمهور وقت، بنی‌صدر، برخوردار بود. احزاب دیگری نیز چون: نهضت آزادی ایران (تحت عنوان گروه همنام) و جبهه ملّی ایران در فهرست‌های جداگانه کاندیداهای خود را معرّفی کردند و گروه‌های چپ شامل احزاب توده، چریک‌های فدایی خلق، پیکار و چند گروه کوچک کاندیداهای مستقلی را معرّفی کردند و گروه‌های التقاطی مانند سازمان مجاهدین خلق که با عنوان شورای مرکزی کاندیداهای انقلابی و ترقّی‌خواه در انتخابات شرکت کردند و جاما و جنبش مسلمانان مبارز از کاندیداهای مشترک با سایر گروه‌ها بهره می‌بردند، امّا رقابت اصلی بین سه حزبِ جمهوری اسلامی ایران و دفتر همکاری‌های مردم با رئیس جمهور و گروه همنام بود.
تعداد کاندیداهای این دوره 1900 نفر بود که 540 نفر برای تهران و 1360 نفر در شهرستان‌ها نامزد شدند. در مرحله اوّل 97 نفر انتخاب شدند و بقیه نمایندگان نیز در دور دوم به مجلس راه یافتند.
با تمام کاستی‌ها و کمبودها، انتخابات اولین دوره مجلس شورای اسلامی انتخابی آزاد و مردمی بود زیرا تمامی گروه‌ها و احزاب با تفکرات مذهبی و چپ و راست و التقاطی، آزادانه در آن شرکت کردند.
ترکیب سیاسی مجلس اوّل
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، دو گروه عمده و رقیب در عرصه سیاسی کشور قدم گذاشتند، یکی جناح لیبرال که بلافاصله پس از پیروزی انقلاب مامور تشکیل دولت شد و ریاست جمهوری نیز به این طیف تعلّق گرفت و در مقابل، جناح مذهبی که اکثریت مجلس خبرگان و مجلس شورای دوره اول در دست آنان قرار داشت. پس از عزل بنی صدر از رئیس جمهوری، قدرت سیاسی به طور نسبی در اختیار نیروهای مذهبی قرار گرفت.
در مجلس اول چهار گروه، نماینده داشتند:
1. جناح مذهبی به رهبری حزب جمهوری اسلامی و همفکران آن، که اکثریت نمایندگان دوره اوّل مجلس از این طیف بودند.
2. نهضت آزادی که تحت عنوان گروه همنام به مجلس راه یافتند و رهبری جناح اقلیت مجلس بر عهده آنان بود.
3. جناح طرفداران بنی‌صدر که با عنوان دفتر هماهنگی مردم با رئیس جمهور در مجلس حضور داشتند.
4. نمایندگان مستقل که در تحولّات بعدی مجلس همگام با جناح‌های داخلی مجلس به طور مستقل عمل می‌کردند.
عملکرد مجلس اوّل
1. انتخاب اوّلین نخست‌وزیر
مجلس مصطفی میرسلیم را که بنی‌صدر برای صدارت نخست وزیر انتخاب کرده بود، ردّ کرد و بنی‌صدر فهرست چهارده نفره‌ای را به مجلس ارائه داد تا پس از بررسی، نخست وزیر از میان آنها انتخاب شود، اسامی این فهرست عبارت بود از: سید محمدکاظم بجنوردی، حسن حبیبی، صادق خلخالی، مصطفی چمران، محمدعلی رجایی، عزّت الله سحابی، احمد سلامتیان، رضا صدر، محمّد غرضی، محمّد غروی، جلال‌الدین فارسی، موسی کلانتری، مصطفی میرسلیم، سید محسن یحیوی. هیات بررسی نمایندگان، شهید رجایی را اصلح تشخیص داد امّا بنی‌صدر در ابتدا نپذیرفت و مقاومت کرد که راه به جایی نبرد و در آخر با نخست‌وزیری وی موافقت نمود. مجلس هم با اکثریت آراء به رجایی رای داد و کابینة شهید رجایی در جلسات 45، 46، 47 رای اعتماد گرفت ولی همچنان بنی‌صدر با نخست وزیر و کابینه‌اش همراهی و همکاری نمی‌کرد و نمایندگان حامی وی در مجلس همواره مخالف برنامه‌های شهید رجایی بودند.
2. طرح عدم کفایت رئیس جمهور
پس از گذشت ده روز از تشکیل کابینه شهید رجایی، عراق به مرزهای ایران تجاوز کرد و بنی‌صدر که سیاستهای خود را در تعیین نخست وزیر شکست خورده می‌دید، سعی داشت با حمایت گروه‌های طرفدار خود دولت شهید رجایی و حزب جمهوری اسلامی را تضعیف کند. اوج این مخالفتها در سخنرانی بنی‌صدر در 14 اسفند 1359 روی داد که در جریان آن مخالفان و موافقان به زد و خورد پرداختند و عده‌ای نیز در دانشگاه تهران تحصّن کردند. پس از تخلّفات بی‌شمار و پی در پیِ بنی‌صدر، امام خمینی او را در 20 خرداد 1360 از فرماندهی کل نیروهای مسلّح برکنار کرد و این امر سبب شد نیروهای مذهبی و فراکسیون اکثریت مجلس، طرح عدم کفایت سیاسی رئیس جمهور را در مجلس مطرح و تصویب کنند. این طرح در جلسات 165 تا 168 مجلس بررسی شد و در نهایت در 30 خرداد این طرح تصویب شد و در 31 خرداد به تایید امام نیز رسید و بنی‌صدر برکنار شد. پس از برکناری رئیس جمهور، طبق اصول 130، 131 و 132 قانون اساسی شورای موقّت ریاست جمهوری عهده‌دار وظایف ریاست جمهوری شد و ترکیب این شورا شامل بود از رئیس دیوان عالی کشور، رئیس مجلس شورای اسلامی و نخست وزیر.
3. رای اعتماد به کابینه شهید باهنر
پس از اجرای طرح عدم کفایت بنی‌صدر، انتخابات ریاست جمهوری مجددا برگزار شد و شهید رجایی در 12 مرداد 1360 انتخاب شد و محمدرضا باهنر را به عنوان نخست وزیر مامور تشکیل کابینه کرد و همة وزرای وی به جز وزیر راه و ترابری از مجلس رای اعتماد گرفتند، ولی عمر این دولت بسیار کوتاه بود و در 8 شهریور رئیس جمهور و نخست وزیر در دفتر کار خود بر اثر انفجار تروریستی گروهک منافقین به شهادت رسیدند.
4. آزادی گروگان‌های آمریکایی
پس از 13 آبان 1358 و تسخیر سفارت آمریکا، 52 گروگان آمریکایی 444 روز در بازداشت بودند. در 24 آذر 1358 دادگاه بین‌المللی لاهه ایران را محکوم کرد و خواستار آزادی گروگان‌ها شد. امام در 5 اسفند 1358 حل مسئلة گروگان‌ها را به مجلس شورا واگذار کرد و در مجلس کمیسیون خاصی که هفت نفر عضو داشت مامور حل و بررسی این مسئله شد، اعضای این کمیسیون عبارت بودند از: سید محمد خوئینی‌ها، سید علی خامنه‌ای، محمد یزدی، علی اکبر پرورش، سید محمد خامنه‌ای، محمدکاظم بجنوردی، علی اکبر ناطق نوری. در جلسه 63 مجلس طرح پیشنهادی چهار ماده‌ای کمیسیون مذکور را برای حل مسئلة گروگان‌ها، تصویب کرد و شرایط ایران و طرح مذکور به دولت الجزایر به عنوان واسطة دو کشور سپرده شد، دولت آمریکا شروط ایران را پذیرفت و سرانجام در 30 دی 1359 درست نیم ساعت بعد از اینکه رونالد ریگان رسماً ریاست جمهوری آمریکا را عهده‌دار شد، گروگان‌ها آزاد شدند.
مهمترین مصوّبات مجلس اوّل
1. تصویب قانون اراضی شهری
یکی از مهمترین مصوّبات مجلس اوّل، دربارة مالکیت زمین و حقوق مربوط به آن بود. این طرح در 8 مهر 1359 پس از بحث و گفتگو در کمیسیون مسکن و راه به صورت طرح دو شوری به مجلس ارائه شد و امّا تصویب آن یک سال طول کشید. این مصوّبه موجب تعارضاتی میان مجلس و شورای نگهبان شد زیرا اکثریت فقهای شورای نگهبان این مصوّبه را مغایر شرع مقدّس اسلام می‌دانستند ولی در نهایت پس از اصلاح در 27 اسفند 1360 به تصویب نهایی رسید.
2. مصوّبات مجلس درباره بسیج ملّی (مستضعفین) و سپاه پاسداران
مجلس اوّل، چهار ماه پس از آغاز به کار، با جنگ تحمیلی گسترده‌ای روبرو شد آن هم در شرایطی که اوضاع سیاسی کشور پس از پیروزی انقلاب نه تنها تثبیت نشده بود، بلکه با بحران نیز روبرو بود. بنابراین از همان ابتدا مجلس مسئلة جنگ را سرلوحة کارهای خود قرار داد و با تصویب قوانین مربوط به جنگ، نقش موثری در پیروزی‌های قوای نظامی ایران داشت. مصوّبات مجلس در این دوره را می‌توان به چند بخش تقسیم کرد: تدوین اساس‌نامة سپاه پاسداران و بسیج مستضعفین؛ قوانین مربوط به تامین بودجة جنگ؛ ایجاد بنیادهای مستقل برای کمک به آسیب‌دیدگان جنگ؛ قوانین پشتیبانی از رزمندگان، اسرا و خانواده‌های آنان؛ و قوانینی برای تسهیل در امر کمک‌رسانی به جبهه‌های جنگ.
3. قانون فعالیت احزاب و جمعیت های سیاسی
مجلس اوّل برای مشخّص کردن حدود فعالیت احزاب، جمعیتها، انجمن‌های سیاسی- صنفی و انجمن‌های اسلامی، لایحه‌ای را به تصویب رساند که به موجب آن هرگروهی که قصد فعالیت آزاد سیاسی را داشته باشد، باید در نشریات، اجتماعات و فعالیتهای دیگر خود این موارد را مرتکب نشوند: آ) انجام افعالی که ناقض استقلال کشور باشد، ب) هر نوع ارتباط با خارج از کشور که برای استقلال، وحدت ملّی و مصالح جمهوری اسلامی مضر باشد، ج) دریافت هرگونه کمک از بیگانگان، د) نقض آزادی‌های دیگران، هـ) افترا، تهمت و شایعه‌پراکنی، و) تلاش برای ایجاد اختلاف بین ملّت و دولت، ز) نقض موازین اسلامی و اساس جمهوری اسلامی، ح) تبلیغات ضد اسلامی و پخش کتب و نشریات ضاله، ط) اختفا و نگهداری اسلحه و حمل غیر مجاز آن. این قانون در جلسة 178 مجلس مورخ 18 تیر 1360 به تصویب رسید.
4. قانون تشکیل وزارتخانه‌های جدید (معادن و فلزات، صنایع سنگین، جهاد سازندگی)
قانون تشکیل وزارتخانه معادن و فلزات در جلسة 171 مورخ 3 تیر 1360 به تصویب رسید، قانون تشکیل وزارت صنایع سنگین در جلسه 272 مورخ 18بهمن 1360 به تصویب رسید و قانون تشکیل وزارت جهاد در جلسه 536 مورخ 8 آذر 1362 تصویب شد.
در کل این مجلس با معایبی هم روبرو بود از جمله بی‌تجربگی نمایندگان و عدم اطّلاع برخی آنها از شیوة کار قانون‌گذاری، عدم اطّلاع نمایندگان از وضع ادارات، نهادها و قوانین جاری کشور، عدم ترکیب اعضا به تناسب نیازهای مجلس، کمبود اعضای مجلس در اوایل کار به دلیل انتخاب نشدن در مرحلة اوّل و در مراحل بعدی شهید شدن 32 نفر از نمایندگان در فاجعه انفجار دفتر مرکزی حزب جمهوری اسلامی./102/ف