به گزارش پایگاه تخصصی وسائل، آیت‌الله سید‌محمد‌علی موسوی جزائری در جلسات چهل و هفتم و چهل و هشتم درس خارج بانکداری اسلامی که در تاریخ 10 و 12 بهمن ماه 95 در حوزه علمیه اهواز برگزار شد معنای لغوی و اصطلاحی تقیه و دلائل قرآنی و روایی اصل تقیه را مورد بررسی قرار داد .
استاد درس خارج حوزه علمیه اهواز در ابتدا تقیه را اصطلاحا اینگونه تعریف نمود: تقیه یعنی انسان یک فعل مخالف با مذهب خودش و موافق با مذهب دیگران را بخاطر ترس ازجان و مال خود یا جان و مال افراد محترم دیگر، انجام دهد.
آیت‌الله جزائری در ادامه آیه 106 سوره نحل درباره ایمان جناب عمار یاسر و همچنین آیه 28 سوره آل عمران را مستند قرآنی تشریع تقیه دانست و آن را تبیین نمود.
بررسی روایات باب24 از جلد 11وسائل الشیعه در باب تقیه در ادامه جلسه انجام شد.
وی در پایان به بررسی علت این همه تاکید تقیه و همچنین تقسیم تقیه به تقیه خوفی و مداراتی پرداخت
تقریر این دروس در ادامه می آید:
اصل تقیه مصدر است از ماده وقی یقی به معنای حفظ کردن است. در اصطلاح یعنی انسان یک فعل مخالف با مذهب خودش و موافق با مذهب دیگران را بخاطر ترس ازجان و مال خود یا جان و مال افراد محترم دیگر (محترم یعنی محترم شرعی که تضییع آنها جایز نمی باشد) انجام دهد. مثلا برای محافظت نفس وقتی وضو میخواهد بگیرد به جای اینکه از اعلی به اسفل بشوید از اسفل به اعلی میشوید یا به جای مسح بر مقدّم راس دور سر و مقداری از گوش را مسح می کند.
یدل علیه من الآیات:
سوره نحل آیه 106داستان جناب عمار
مَنْ کَفَرَ بِاللَّهِ مِنْ بَعْدِ إِیمَانِهِ إِلاَّ مَنْ أُکْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِیمَانِ وَ لکِنْ مَنْ شَرَحَ بِالْکُفْرِ صَدْراً فَعَلَیْهِمْ غَضَبٌ مِنَ اللَّهِ وَ لَهُمْ عَذَابٌ عَظِیمٌ.
قبل از هجرت پیامبر عمار و پدر و مادرش و بلال در چنگ کفار خیلی شکنجه شدند یاسر و سمیه مقاومت کردندو از آنها خواستند اظهار ارادت به بتها کنند واینها نپذیرفتند اینقدر شکنجه کردند تا شهید شدند؛ عمار که این وضع را دید کلماتی که گفته بودند را تکرار کرد و خیلی ناراحت بود.
عمار بلافاصله وقتی خلاص شد به مدینه رفت خدمت پیامبر و گریه می کرد روایت دارد رسول خدا با دست مبارکش اشک او را پاک کرد و او را دلداری می داد؛ جریان را گفت چون همزمان منافقین شروع به شایعه پراکنی کفر عمار کردند؛ حضرت فرمودند: ان العمار ملاء ایمانا من قرنه الی قدمه و انّ الایمان خالط لحمه و دمه. چیزی نگذشت که آیه شریفه آمد و خداوند عمار را تبرئه کرد.
پیامبر فرمود: اگر دوباره این اتفاق افتاد تو همان کار را انجام بده. این جریان دلیل واضحی بر صحت تقیه است.
سوره آل عمران آیه 28
لاَ یَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْکَافِرِینَ أَوْلِیَاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِینَ وَ مَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ فَلَیْسَ مِنَ اللَّهِ فِی شَیْ‌ءٍ إِلاَّ أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقَاةً وَ یُحَذِّرُکُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَ إِلَى اللَّهِ الْمَصِیرُ
اولیاء در این اینجا یعنی دوست.
روایات بحث تقیه
جلد 11وسائل باب24 باب وجوب التقیه مع الخوف الی خروج صاحب الزمان:
حالا هم نیز هست که شما در جلسه ای هستید که حرفی می زنید و این پخش میشود و با توجه به این فضای مجازی همه مطلع می شوند که شما چه گفتید و چه کردید باید رعایت کرد چیز هایی که مورد اشمئزاز دیگران است باید با دقت مطرح کرد که ضرر و زیانی برای اسلام و مسلمین نباشد؛ چه بسا حرفی بزند که ضررش دامنگیر مسلمین شود و برای اسلام مضر باشد.
مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ وَ غَیْرِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أُولئِکَ یُؤْتَوْنَ أَجْرَهُمْ- مَرَّتَیْنِ بِما صَبَرُوا قَالَ بِمَا صَبَرُوا عَلَى التَّقِیَّةِ وَ یَدْرَؤُنَ بِالْحَسَنَةِ السَّیِّئَةَ - قَالَ الْحَسَنَةُ التَّقِیَّةُ وَ السَّیِّئَةُ الْإِذَاعَةُ.
وَ رَوَاهُ الْبَرْقِیُّ فِی الْمَحَاسِنِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ مِثْلَهُ وَ زَادَوَ قَوْلُهُ ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ السَّیِّئَةَ - قَالَ الَّتِی هِیَ أَحْسَنُ التَّقِیَّةُ.
وَ بِالْإِسْنَادِ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عُمَرَ الْأَعْجَمِیِّ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع یَا بَا عُمَرَ إِنَّ تِسْعَةَ أَعْشَارِ الدِّینِ فِی التَّقِیَّةِ- وَ لَا دِینَ لِمَنْ لَا تَقِیَّةَ لَهُ الْحَدِیثَ.
وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَمَّرِ بْنِ خَلَّادٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ ع عَنِ الْقِیَامِ لِلْوُلَاةِ- فَقَالَ: قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ ع التَّقِیَّةُ مِنْ دِینِی وَ دِینِ آبَائِی- وَ لَا إِیمَانَ لِمَنْ لَا تَقِیَّةَ لَهُ.
وَ عَنْهُ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ جَمِیلِ بْنِ صَالِحٍ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع احْذَرُوا عَوَاقِبَ الْعَثَرَاتِ. عثرات زمانی به کار میرود که نوک پای انسان جایی گیر میکند و با سر زمین میخورد
وَ عَنْ أَبِی عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُسْکَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی یَعْفُورٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع یَقُولُ التَّقِیَّةُ تُرْسُ الْمُؤْمِنِ- وَ التَّقِیَّةُ حِرْزُ الْمُؤْمِنِ- وَ لَا إِیمَانَ لِمَنْ لَا تَقِیَّةَ لَهُ
وَ عَنْهُ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْکُوفِیِّ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ عَامِرٍ عَنْ جَابِرٍ الْمَکْفُوفِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی یَعْفُورٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: اتَّقُوا عَلَى دِینِکُمْ وَ احْجُبُوهُ بِالتَّقِیَّةِ- فَإِنَّهُ لَا إِیمَانَ لِمَنْ لَا تَقِیَّةَ لَهُ- إِنَّمَا أَنْتُمْ فِی النَّاسِ کَالنَّحْلِ فِی الطَّیْرِ- وَ لَوْ أَنَّ الطَّیْرَ یَعْلَمُ مَا فِی أَجْوَافِ النَّحْلِ- مَا بَقِیَ مِنْهَا شَیْ‌ءٌ إِلَّا أَکَلَتْهُ- وَ لَوْ أَنَّ النَّاسَ عَلِمُوا مَا فِی أَجْوَافِکُمْ- أَنَّکُمْ تُحِبُّونَّا أَهْلَ الْبَیْتَ لَأَکَلُوکُمْ بِأَلْسِنَتِهِمْ- وَ لَنَحَلُوکُمْ فِی السِّرِّ وَ الْعَلَانِیَةِ- رَحِمَ اللَّهُ عَبْداً مِنْکُمْ کَانَ عَلَى وَلَایَتِنَا.
وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ وَ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ جَمِیعاً عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَیْدٍ عَنْ یَحْیَى بْنِ عِمْرَانَ الْحَلَبِیِّ عَنْ حُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْعَلَاءِ عَنْ حَبِیبِ بْنِ بَشِیرٍ
قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع سَمِعْتُ أَبِی یَقُولُ لَا وَ اللَّهِ مَا عَلَى وَجْهِ الْأَرْضِ شَیْ‌ءٌ أَحَبَّ إِلَیَّ مِنَ التَّقِیَّةِ- یَا حَبِیبُ إِنَّهُ مَنْ کَانَتْ لَهُ تَقِیَّةٌ رَفَعَهُ اللَّهُ- یَا حَبِیبُ مَنْ لَمْ تَکُنْ لَهُ تَقِیَّةٌ وَضَعَهُ اللَّهُ- یَا حَبِیبُ إِنَّ النَّاسَ إِنَّمَا هُمْ فِی هُدْنَةٍ- فَلَوْ قَدْ کَانَ ذَلِکَ کَانَ هَذَا.
عَنْ أَبِی عُمَرَ الْأَعْجَمِیِّ قَالَ قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع یَا أَبَا عُمَرَ إِنَّ تِسْعَةَ أَعْشَارِ الدِّینِ فِی التَّقِیَّةِ وَ لَا دِینَ لِمَنْ لَا تَقِیَّةَ لَهُ وَ التَّقِیَّةُ فِی کُلِّ شَیْ‌ءٍ إِلَّا فِی النَّبِیذِ وَ الْمَسْحِ عَلَى الْخُفَّیْنِ.
عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع التَّقِیَّةُ دِینُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قُلْتُ مِنْ دِینِ اللَّهِ- قَالَ فَقَالَ إِی وَ اللَّهِ مِنْ دِینِ اللَّهِ لَقَدْ قَالَ یُوسُفُ أَیَّتُهَا الْعِیرُ إِنَّکُمْ لَسٰارِقُونَ - وَ اللَّهِ مَا کَانُوا سَرَقُوا شَیْئا
عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنِ الصَّادِقِ ع أَنَّهُ قَالَ: لَا دِینَ لِمَنْ لَا تَقِیَّةَ لَهُ- وَ لَا إِیمَانَ لِمَنْ لَا وَرَعَ لَهُ.
عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی یَعْفُورٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ اتَّقُوا اللَّهَ عَلَى دِینِکُمْ وَ احْجُبُوا بِالتَّقِیَّةِ فَإِنَّهُ لَا إِیمَانَ لِمَنْ لَا تَقِیَّةَ لَهُ إِنَّمَا أَنْتُمْ فِی النَّاسِ کَالنَّحْلِ فِی الطَّیْرِ لَوْ أَنَّ الطَّیْرَ تَعْلَمُ مَا فِی جَوْفِ النَّحْلِ مَا بَقِیَ فِیهَا شَیْ‌ءٌ إِلَّا أَکَلَتْهُ وَ لَوْ أَنَّ النَّاسَ
عن عبدالله بْنِ أَبِی یَعْفُورٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ اتَّقُوا اللَّهَ عَلَى دِینِکُمْ وَ احْجُبُوا بِالتَّقِیَّةِ فَإِنَّهُ لَا إِیمَانَ لِمَنْ لَا تَقِیَّةَ لَهُ إِنَّمَا أَنْتُمْ فِی النَّاسِ کَالنَّحْلِ فِی الطَّیْرِ لَوْ أَنَّ الطَّیْرَ تَعْلَمُ مَا فِی جَوْفِ النَّحْلِ مَا بَقِیَ فِیهَا شَیْ‌ءٌ إِلَّا أَکَلَتْهُ وَ لَوْ أَنَّ النَّاسَ‌عَلِمُوا مَا فِی أَجْوَافِکُمْ أَنَّکُمْ تُحِبُّونَنَا أَهْلَ الْبَیْتَ لَأَکَلُوکُمْ بِأَلْسِنَتِهِمْ وَ لَنَحَلُوکُمْ فِی السِّرِّ وَ الْعَلَانِیَةِ رَحِمَ اللَّهُ عَبْداً مِنْکُمْ کَانَ عَلَى وَلَایَتِنَا.
تا به اینجا مضامین یکی بود در مشروعیت از این به بعد مضمون در اهمیت تقیه است.
عَنْ حَبِیبِ بْنِ بِشْرِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع سَمِعْتُ أَبِی یَقُولُ لَا وَ اللَّهِ مَا عَلَى وَجْهِ الْأَرْضِ شَیْ‌ءٌ أَحَبَّ إِلَیَّ مِنَ التَّقِیَّةِ یَا حَبِیبُ إِنَّهُ مَنْ کَانَتْ لَهُ تَقِیَّةٌ رَفَعَهُ اللَّهُ یَا حَبِیبُ مَنْ لَمْ تَکُنْ لَهُ تَقِیَّةٌ وَضَعَهُ اللَّهُ یَا حَبِیبُ إِنَّ النَّاسَ إِنَّمَا هُمْ فِی هُدْنَةٍ فَلَوْ قَدْ کَانَ ذَلِکَ کَانَ هَذَا.
هدنه یعنی اینکه زمان تقیه است عبارت پایانی که فرمود ولو کان...یعنی وقتی از حالت هدنه خارج شدیم تقیه ساقط می شود
قَالَ وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص مَثَلُ مُؤْمِنٍ لَا تَقِیَّةَ لَهُ کَمَثَلِ جَسَدٍ لَا رَأْسَ لَهُ
قَالَ وَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع التَّقِیَّةُ مِنْ أَفْضَلِ أَعْمَالِ الْمُؤْمِنِ- یَصُونُ بِهَا نَفْسَهُ وَ إِخْوَانَهُ عَنِ الْفَاجِرِین
قَالَ وَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ ع یَغْفِرُ اللَّهُ لِلْمُؤْمِنِ کُلَّ ذَنْبٍ- وَ یُطَهِّرُهُ مِنْهُ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ مَا خَلَا ذَنْبَیْنِ- تَرْکَ التَّقِیَّةِ وَ تَضْیِیعَ حُقُوقِ الْإِخْوَانِ.
علت این همه تأکید چیست؟
دو احتمال مطرح است:
احتمال اول اینکه آدم‌های سطحی و قشری فکر می کردند که اگر حق بگویند و تظاهر به مذهب حق کنند این تقواست و نشانه این است که انسان بیشتر در راه خدا فداکاری میکند، این تصورات در خیلی از عوام بود برای اینکه این حالت رفع بشود هم کثرتا و هم کیفیتا به این پرداخته شده.
احتمال دوم: شیعه به خاطر اینکه در اقلیت بود در مقابل مخالفین اینها مسیر انزوا را در پیش گرفته بودند برای اینکه اگر مخالف عمل میکردند کشته میشدند اگرموافق عمل میکردند خلاف مذهب حق بود و انزوا نیز برای شیعه مضر بود؛ لذا روایات در این باب خیلی تاکید کرده است که تقیه کنید تا معاشرت کنند.
اقسام تقیه :
تقیه دو قسم است: خوفیه و مداراتیه. روایاتی داریم که درزمینه حفظ جان است مثل التقیة فی کل شیء یضطروا الیه بن آدم فقد احل الله . یضطروا قرینه است که این موارد خوف است .بعضی ناظر می باشد به موارد مداراتیه وتحبیبیه که برای نجات جان نمیباشد بلکه صرفا برای تالیف قلوب است وایجاد ارتباط والفت بیشتر ودر این باب روایات زیادی داریم
عَنْ حَرِیزٍ عَمَّنْ أَخْبَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فِی قَوْلِ اللَّهِ وَ لا تَسْتَوِی الْحَسَنَةُ وَ لَا السَّیِّئَةُ قَالَ الْحَسَنَةُ التَّقِیَّةُ وَ السَّیِّئَةُ الْإِذَاعَةُ وَ قَوْلُهُ ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ السَّیِّئَةَ قَالَ الَّتِی هِیَ أَحْسَنُ التَّقِیَّةُ- فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَداوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ
حمیم به معنای گرم و صمیمی است حمام هم چون موضع گرمی است میگویند حمام این ناظر به تقیه مداراتیه است بیشتر روایاتش در کتاب عشره است درباره معاشرة است در آنجا ابوابی آمده درباره رفتار با عامه که با اینها خوب معاشرت کنید
صِلُوا عَشَائِرَکُمْ وَ اشْهَدُوا جَنَائِزَهُمْ وَ عُودُوا مَرْضَاهُمْ مَنْ صَلَّى مَعَهُمْ فِی الصَّفِّ الْأَوَّلِ کَانَ کَمَنْ صَلَّى خَلْفَ رَسُولِ اللَّهِ ص؛ مراجعه کنید در آنجا روایات زیادی داریم و فهم میشود که تشبه کنید به آنها؛ آنها تکتف دارند ما نداریم آمین دارند جلسه استراحت ندارند اختلافات ظاهری دارند میگوند نماز را طوری بخوانید که با آنها وفق بدهد آنها در تکبیرابتدایی دست بلند میکنند ودر بقیه تکبیرات دست بلند نمیکنند امام صادق به شیعیان فرمودند که که بروید درمساجد آنها نماز بخوانید ودست بلند نکنید درهنگام تکبیر.
تقیه خوفیه اگر مایخاف علیه چیز مهمی باشد مثل حفظ نفس باشد تقیه واجب میشود؛ گاهی ما یخاف علیه مهم نیست؛ در اینجا دیگر حکم وجوب از بین میرود؛ اما در مداراتی این در هر صورتی مستحب مؤکد است این را نمی‌شود گفت: واجب؛ صلی معهم فکان صلی خلف رسول الله.
این به خاطر تأکید در رابطه با حفظ وحدت است و این که بین امت اسلامی انشقاق اتفاق نیفتد در مداراتی اصل رفتن بین آنها مستحب است.
سؤال: وقتی تقیه مداراتی مستحب است چگونه الزام داریم که نماز را شکل آنها بخوانیم؟
جواب: خود شکل آنها نماز خواندن تقیه است و اگر شبیه آنها نماز نخواند مصلحت بالاتر که در تقیه مداراتی بود را از دست داده است./903/م