به گزارش سرویس مبانی پایگاه اطلاع رسانی وسائل، حجت الاسلام و المسلمین ابوالقاسم یعقوبی؛ نماینده ولی فقیه در استان خراسان شمالی و امام جمعه بجنورد در کتابی با عنوان «نوآوری های اصولی و فقهی» به نوآوری های فقها در مسائل فقهی و اصولی می پردازد که در این بخش، گزارشی از نوآوری های علما پیرامون مباحث فقهی اشاره می شود.
معرفی کتاب
قسمت پنجم: نوآوری های نائینی در فقه
نویسنده در این قسمت ابتدا به ویژگی های عصر علامه نائینی اشاره کرده سپس بدعت و نوآوری را از دیدگاه علامه نائینی توضیح داده است.
بدعتی که به معنای تفکر نو، فتوای نو و استنباط جدید که از متن دین و فرهنگ شرع الهام می گیرد، به گونه ای کمال و امتیاز است. در زمان علامه نائینی مخالفان مشروطه می گفتند: «تدوین قانون در بلد اسلام، بدعت است و التزام به آن، بدون ملزم شرعی، بدعتی دیگر و مسئول داشتن از تخلف، سومین بدعت.» دو نکته در پاسخ میرزای نائینی وجود دارد که نویسنده به آن شاره کرده عبارت است از: 1ـ ملاک و معیار شناخت بدعت آن است که قانونی به نام دین و شریعت به جامعه عرضه شود حال آنکه با روح دین سازگاری نداشته باشد. 2ـ بسیاری از قانون و قراردادهای اجتماعی درنگاه نخست واجب و شایسته پیروی نیستند اما شارع، راه هایی برای شرعی بودن آنان پیشنهاد کرده که با عمل به آنها امر غیر واجب هم، چهره لزوم و وجب به خود می گیرد و سرپیچی از آن، آثار وضعی و تکلیفی به دنبال دارد. از جمله الف) شرط در ضمن عقد لازم و... بر اساس همین معیارها، علامه نائینی محدود ساختن سلطنت و تدوین قانون اساسی و تعیین هیئت ناظران را در آن برهه تاریخی از نهضت مشروطه لازم و واجب می شمارد.
بخش بندی و ضابطه سازی
میرزای نائینی در تقسیم بندی و باب باب کردن فقه و نیز شاخه شاخه کردن فرع های فقهی مهارتی تمام داشت. در عبادات و داد و ستدها، پرسمان ها و فروع فقهی را قانون مند و با قاعده مطرح می ساخت. این بخش بندی در سراسر بحث های اصولی و فقهی ایشان نمودار است. سپس نویسنده برای این بخش به چند مثال از تقسیم بندی میرزای نائینی اشاره می کند.
ولایت فقیه و گستره آن
ایشان مسأله ولایت امامان معصوم (ع) سپس ولایت فقهای عادل در عصر غیبت را به شایستگی مطرح کرده است. ایشان در کتاب خود مسأله ولایت را در چند محور پی می گیرد که به چند مورد آن شاره می کنیم: 1ـ ضرورت رهبری و اینکه همه امت ها و ملت ها برای نظم دادن به امور و حفظ و استقلال و باورهای ملی و مذهبی خویش، به فرمانده و رهبر نیاز دارند. 2ـ گونه های حکومتها: تملیکیه، ولایتیه و ویژگی های هر یک ... و در پایان این بحث به این نتیجه می رسد: حقیقت حکومت اسلامی از باب ولایت و امامت ولی است. در صورت خارج شدن ولی از این محدوده، شایستگی عهده داری آن مقام را نخواهد داشت و در زمانی که دسترسی به امام معصوم (ع) و پذیرش ولایت او ممکن نباشد، فقیهان عادل، خود ساخته و خدا محور ولایت خواهد داشت.
نقش زمان و مکان
توجه به نقش زمان و مکان در دو مرحله برای فقیه ضرورت دارد: 1ـ در فهم سخنان معصومان و موقعیت های صدور آن سخنان. 2ـ در برابر سازی دین و احکام فقهی بر زندگی انسان معاصر و جهان متمدن. افزون بر دلیل های چهارگانه: قرآن، سنت، اجماع و عقل، زمان و مکان نیز دو عنصر تعیین کننده در استنباط و اجتهادند. نائینی در زمان نهضت مشروطه، اصراری بر حاکمیت مطلقه فقیه ندارد و اجازه به سلطان را برای اداره نظام از سوی فقیه، در چارچوب قانونی اساسی، کافی می داند؛ زیرا شکل حکومت و شیوه اداره جامعه از گزاره هایی است که زمان و مکان در آن نقشی اساسی دارد.
نمایاندن توانایی فقه
مرحوم نائینی از کسانی بود که از دریچه تحقیق و بر اساس نیاز زمان، به فقه و منابع فقهی نگریست. فهم فقهی را با بینش سیاسی و اجتماعی خویش همراه ساخت واز افقی بالا، مبانی نظام سیاسی و اجتماعی اسلام را به بوته بررسی نها و آن را بر مسند تحقیق نشاند.
بهره گرفتن بیشتر از قرآن
ایشان با گشودن شیوه ای نو و ابتکاری، قرآن را به صحنه آورد و اصول بنیادی و اساسی آن را در مباحث فقهی به ویژه فقه حکومتی به کار بست و روزنه جدیدی در پژوهش های قرآنی و فقهی گشود. در ادامه ایشان از پیوند شوم و زیان بار استبداد دینی و استبداد سیاسی می نالد و آنها را نمونه های از آیات شریفه قرآن می داند.
اقبال به نهج البلاغه
ایشان در نوشته های سیاسی و اجتماعی خود، اصول و قواعد فقهی و حکومتی را از نهج البلاغه استخراج می کند و بر این باور است که چشم دوختن به دیگران با وجود این گنجینه ای که داریم، اسف انگیز است. اگر کاری که نائینی آغاز کرد و مبانی نظام اسلامی و حکومت علوی را به درستی از گفتار و رفتار علی(ع) می نمودند، امروز گرفتار این همه تنگناهای کنونی در زمینه های گوناگون اقتصادی و فرهنگی نبودیم.
اهمیت به سیره و تاریخ
ایشان بینش فقهی را با بینش تاریخی همراه کرده است و روش زندگی و برخورد رسول خدا(ص) و علی (ع) و سایر معصومان را منبعی غنی و کارآمد مورد بررسی قرار می دهد. او به تاریخ صدر اسلام به عنوان تفنن و تنوع نمی گریست بلکه با تیز بینی و ظرافت ویژه ای که داشت فروع فقهی را از لابه لای سیره معصومان می جست و مستند می کرد.
قسمت ششم: نگاه فقهی شهید صدر به مسائل اقتصادی
نویسنده ابتدا به سه ویژگی از ویژگی های نوشتاری شید صدر اشاره می کند که عبارت است از:
1ـ نگرش فراگیر و سیستمی: این نگرش فراگیر و سیستمی به مسائل در همه زمینه های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی در تفکر و آثار ایشان جلوه ای ویژه به خود گرفته است ایشان بین اقتصاد اسلامی و مسائل عقیدتی، اخلاقی و عاطفی و نیز دولت و نظام سیاسی پیوندی نزدیک قائل بود و بر این باور است که اقتصاد اسلامی را نباید جدای از دیگر اجزای دین بررسی کرد بلکه این بخش از دین را به توجه به مجموعه سیستم و نظام سیاسی و اجتماعی شریعت باید مورد شناخت قرار داد
2ـ مکتب اقتصادی: ایشان معتقد است که محقق باید پیش از هرچیز، بین مقوله علم اقتصاد و مکتب اقتصادی فرق بگذارد و از به هم آمیختن آن دو در بررسی ها بپرهیزد تا فهم بحث های اقتصادی بر او آسان گردد. سپس نویسنده به تعریف علم اقتصاد و مکتب اقتصاد و تفاوت ها و وجوه اشتراک آنها پرداخته است.
3ـ واقعیت نگری: اهمیت دادن به نقش زمان و مکان در پژوهش ها راز موفقیت در پاسخ گویی به پرسش های نوین و پدیده های نوپدید است.
بررسی روش مند
دو عنصر بنیادی در تفکر و نوشته های اقتصادی ایشان که هریک از آن دو، زیر مجموعه ها و در حقیقت شاخه های روش تحقیق به شمار می روند:
الف) اجتهاد و اکتشاف در مسائل اقتصادی
هرگونه اجتهادی که بر پایه قواعد کتاب و سنت شکل بگیرد معتبر و قانونی است. به خاطر آزادی نظر علمی و اجتهادی در اسلام، در مسائل اقتصادی نیز الگوهای اقتصادی بسیاری به وجود می آید. شهید صدر در هر بحثی، نخست روایات و نصوص مربوط به آن را نشان می دهد آنگاه به دیدگاه های فقهای بزرگ و فتواهای گوناگون نظر می افکند و از مجموع اینها به قانون و قاعده اقتصادی میرسد. مفاهیم از نظر ایشان دو قسم اند: مفاهیم ثابت و مفاهیم نسبی و دگرگونی پذیر. فقیه آن گاه خواهد توانست به اصل و قاعده راهگشا دست یابد که مفاهیم به کار رفته در مکتب را به درستی درک و فهم کند. شهید صدر آن اجتهادی را سودمند می داند که بتواند مجتهد را به مرحله اکتشاف برساند و یکی از پایه ها و عوامل کشف مکتب اقتصادی اسلام را برای فقیه شناخت صحیح مفاهیم می شمارد.
در ادامه نویسنده به پاره ای از مفاهیم از دیدگاه شهید صدر می پردازد همانند: خلافت انسان، عدالت اجتماعی.
شهید صدر خطر و بازدارنده هایی که ممکن است برای محقق در فرآیند کشف اقتصادی اسلام پیش آید را بر می شمارد که عبارت است از: 1ـ توجیه گری 2ـ یکسونگری 3ـ پیراستن دلیل شرعی از شرایط صدور 4ـ موضعگیری پیشین که نویسنده هر یکی از این خطرها را به طور کامل توضیح داده است.
ب) نقش دولت اسلامی در نظام اقتصادی
عنصر دوم برای کشف مکتب اقتصادی اسلام نقش و جایگاه دولت اسلامی است؛ زیرا بخش مهمی از احکام پایدار و ناپایدار اسلام در زمینه مسائل اقتصادی در ارتباط با نظام و حاکمیت اسلامی است که مفهوم و معنای واقعی خود را پیدا می کند و تنها زمانی عینیت می یابد که قانون و شیوه و شکل حکومت بر اساس ایدئولوژی اسلامی پایه ریزی شده باشد و مجریان نیز افرادی صالح، کارشناس و کاردان و امین و متعهد باشند. نویسنده در ادامه احکام پایدار و ناپایدار را توضیح می دهد.
قلمرو ترخیص (منطقه فراق)
بخش احکام ناپایدار همان بخشی است که ولی امر و حاکم اسلامی واگذار شده تا با الهام از مجموعه شریعت و با کمک از بخش ثابت احکام شرعی و بر اساس مصلحت جامعه، دست به جعل و وضع قوانین بزند و همواره پویایی مکتب و هماهنگی دین با پیشرفت جامعه بشری و حل دشواری های زندگی را مد نظر داشته باشد. این مسئولیت و وظیفه را شهید صدر به عنوان قلمرو ترخیص و آزادی نظر قانونی (منطقه الفراغ) نامیده است. مکتب اقتصادی در اسلام، دارای دو بخش است: یکی از سوی اسلام به صورت حتمی و همیشگی پرگردیده که تغییر و تبدیل در آن راه ندارد. بخش دیگر قلمرو ترخیص در مکتب را تشکیل می دهد که اسلام کار پرسازی آن را به دولت یا ولی امر واگذار کرده تا بر طبق اهداف عمومی اقتصاد اسلامی و مقتضیات آن رادر هر زمانی پر سازد.
سپس نویسنده در ادامه دامنه ولایت ولی امر و نرخ گذاری را توضیح داده است؛ در نظام اقتصادی سالم همان گونه که روی تولید نرخ گذاری عادلانه می شود روی توزیع نیز قیمت گذاری می شود از این روی در جامعه اسلامی هرکسی حق ندارد کار یا کالای خود را به هر قیمت که می خواهد، بفروشد. شهید صدر از جمله وظایف دولت اسلامی را جلوگیری از احتکار و از بین بردن تورم ساختگی قیمت و دادن ارزش حقیقی و واقعی به کار، دور ساختن تولید از حالت سرمایه داری و عوارض منفی آن، و به وجود آوردن برابری ثروت در اجتماع است.
قسمت هفتم: گردشگری در قرآن با نگاه فقهی
روش بررسی نویسنده از قرآن کریم بر دو محور استوار است: 1ـ دستورها و فرمانها 2ـ نمونه ها و الگوها که در مبحث دستورها و فرمانها ابتدا واژه سیر و سیاحت را با توجه به آیات تعریف کرده است سپس وارد مبحث سیاحت و مسیح می شود؛ زیرا حضرت مسیح مصداق کامل و روشنی از گردشگران و جهانگردان دنیا به شمار می آید و در پاره ای از تعبیرها و گویش های امامان معصوم (ع) از حضرت مسیح به عنوان «سیّاح» و جهان گرد یاد شده است. روایات و رهنمود های رسیده از پیشوایان معصوم (ع) نیز گویای آن است که پختگی و کمال و حقیقت یابی و رسیدن به عنیت و واقعیت در پرتو سیر و سفر ممکن است و مسلمانان باید برای این بخش از زندگی، برنامه ریزی کنند. نویسنده شعرهایی را در همین زمینه به فارسی و عربی آورده است.
نویسنده در مبحث «نمونه ها و الگوها» می نویسد: بخش گسترده ای از بحث های قرآن در قالب سرگذشت اقوام پیشین و داستان های گذشتگان مطرح شده است. به سفرهای ابراهیم مهاجر، سفرهای فرزندان یعقوب، حضرت موسی و خضر(دو گردشگر ناهمگون)، ذوالقرنین (با الگوی جهانگردان) اشاره کرده و آنها را به طور مختصر توضیح داده است. در پایان نویسنده به این نکته اشاره می کند که تهیه امکانات رفت و آمد، اسکان، نقل و انتقال و استفاده بهینه از فرصت های به دست آمده، ایران اسلامی را در جهان امروز بهتر و بیشتر مطرح می کند.
قسمت هشتم: محیط زیست در نگاه فقیهان
نویسنده به مبحث طبیعت از دو نگاه مورد بررسی قرار می دهد و می نویسد: تمدن مادی که اکنون تمدن غرب مظهر و نماد آن است یک نگرش به طبیعت دارد و تمدن ماورای مادی و معنوی که تمدن اسلامی در گذشته مظهر و نماد آن بود، نگرشی دیگر به طبیعت دارد. نگاه و نگرش تمدن اسلامی به طبیعت بر پایه:
1ـ جانشینی: انسان در جهان الهی جانشین خدا بر روی زمین است. باید همان گونه که خدا مهرورزانه زمین را می پروراند و از آفت ها مصون می دارد و باران رحمتش را بر آن می باراند، انسان نیز چنان باشد. سپس نویسنده با ذکر چند نمونه از آیات قرآن این مبحث را توضیح داده است.
2ـ آبادگری: انسان از زمین پدید آمده و باید حرمت آن را نگه دارد، مثل مادر و به او ستم روا ندارد که عاق زمین خواهد پس جایگاه زمین به این است که آن را آباد سازد و نویسنده با ذکر چند آیه این موضوع را نیز توضیح داده است.
3ـ رام کردن طبیعت: واژه «تسخیر» بارها در قرآن آمده و چگونگی برخورد و تماس انسان را با طبیعت نشان می دهد. سپس نویسنده به این آیات اشاره کرده و توضیحاتی بیان نموده اند.
4ـ نگه داری طبیعت: خداوند حفیظ است. واژه حفیظ به معنی جلوگیری از ابتذال، نابودی و تلف شدن نیز می باشد.در این مبحث نیز نویسنده با ذکر چند آیه به این موضوع پرداخته است.
5ـ بوی خوش و استفاده از عطرها: آفریدگار زیباییها از اشرف آفریدگان خود خواسته است خود را بیارایند و از زیبایی های عالم آفرینش به نیکی بهره ببرند در ادامه همین مبحث نویسنده با ذکر آیه و روایتی از پیامبر به این موضوع پرداخته است.
دین اسلام که از ویران گری و از بین بردن درختان و مزارع و دشتهای سرسبز باز می دارد و به جنگوجویان خود دستور میدهد از بردین دختان بپرهیزند. ولی امروزه دنیای صنعتی با خشک شدن درختان و از بین رفتن فضاهای سبز روبه رو است. در تمدن غرب انسان مطلق و از آسمان جدا مطرح است. تمدن مادی غرب تلاش می ورزد بر طبیعت چیره شود و با قدرت تمام آن را در اختیار بگیرد و تا می تواند از آن استفاده کند.
نیالودن عناصر چهارگانه و مشترکات: عناصری مانند آب و خاک و هوا و نور عناصر چهارگانه هستند که در اصطلاح فقیهان از عناصر یاد شده و راهها، مسجدها، مدرسه ها و... به عنوان مشترکات نام برده می شود. مشترکات عبارت است از چیزهایی که در قلمرو مالکیت کسی یا کسانی قرار ندارد مانند: نور آفتاب، راه های همگانی، مسجد ها و مدرسه ها ... مشترکات و عناصر چهارگانه باید در همه حال به گونه ای یکسان در اختیار همگان قرار بگیرد نه اینکه شماری از برخورداران جامعه هم بیشترین بهره از آن ها ببرند و هم بیشترین آلودگی را پدید بیاورند. این بزرگترین بی عدالتی است که همگان وظیفه دارند در مقابل آن بایستند. در آخر نویسنده برای روشن شدن دیدگاه اسلام به چند نکته اشاره می کند: الف) بازداری از آلودن راهها ب) پرهیز از آلودگی های صوتی. این دو مورد را نویسنده با ذکر چند آیه و روایت توضیح داده است.
اطلاعات کتاب شناختی این اثر:
این اثر دارای 276صفحه به قیمت 11000 تومان در سال 1394 روانه بازار شد.
مرکز پخش: قم ، جامعه مدرسین حوزه علیمه قم می باشد.
منصوره عاشقی