به گزارش سرویس مبانی پایگاه اطلاع رسانی وسائل، آیت الله سید احمد علم الهدی، عضو خبرگان رهبری و امام جمعه شهر مقدس مشهد در سی امین جلسه درس خارج فقه الحکومه که در بیست و ششم آبانماه سال 94 در مدرسه سلیمانیه مشهد برگزار شد در ادامه بررسی «جواز اقامه الحکم فی عصر الغیبه»، به ادامه تبیین روایات جواز قیام و تشکیل حکومت در عصر غیبت در قالب حرمت اطاعت از نظام جائر پرداخت.
خلاصه درس گذشته
آیت الله علم الهدی در ادامه جلسه قبل به تکمیل پاسخ به شبهه مقدمات حکمت پرداخت و گفت: حکم وجوب مقاتله در آیه 39 سوره انفال مطلق است. اما اطلاق مورد قتال به وجود فتنه مربوط است، بنابراین گرچه به خاطر محقق نبودن مقدمات حکمت نتوان به اطلاق حکم تمسک کرد اما اگر مورد حکم قتال یعنی فتنه وجود پیدا کند حکم نیز ثابت و محقق است. لذا اگر دشمن در صدد فتنه انگیزی و براندازی اسلام باشد چه امام حاضر باشد و چه در پس پرده غیبت به سر ببرد قتال واجب است.
وی در ادامه ادله نقلی وجوب قیام برای تشکیل حکومت به روایات حرمت اطاعت از نظام جور اشاره کرد و آیه 113 سوره هود را اولین آیه در این زمینه اختصاص داد و گفت: استدلال به آیه متوقف بر تبیین و تحلیل سه عنوان «رکون»، «الذین ظلموا» و «مسّ نار» است.
امام جمعه شهر مقدس مشهد در ادامه افزود: مرحوم علامه طباطبایی در المیزان با اشاره به اینکه خطاب آیه متوجه پیامبر و مسلمانان است و ایشان کسانی نیستند که ظالم را تعظیم کنند و به زیّ او درآیند و با وی همنشینی کنند، نهی از رکون را عدم اعتماد از سر میل و رغبت به ظالم و اطاعت از او دانسته است و به حکم سیاق آیه نهی از رکون، نهی از اعتماد به ظالم در جریان حاکمیت است.
وی با اشاره به بحث مشتق در اصول گفت: مصداق الذین ظلموا، ظالمی است که فعلاً در حال ظلم کردن و متلبس به ظلم است. لذا نهی از رکون به ظالم نهی از اعتماد به تمام ظلمه نیست بلکه نهی از اعتماد به ظالمی است که در حال ظلم کردن می باشد. به بیان دیگر آیه در مقام نهی از رکون به شخصی که در گذشته با گناه کردن به خودش ظلم کرده نیست و فقط موردی را در بر می گیرد که به ظلم اشتغال دارد.
خلاصه درس حاضر
آیت الله علم الهدی در ادامه بررسی آیات حرمت اطاعت از حکومت ظلم به آیه 229 سوره بقره اشاره کرد و گفت: بر اساس این آیه، رکون به ظالم حرام و طغیانگری است و حکومت غیر دینی به خاطر تعدی از حد الهی در زمره ظلمه قرار دارد، بنابراین پذیرش حکومت غیر دینی حرام است. از سوی دیگر نیازمندی به حکومت امری ناگزیر است، لذا تشکیل حکومت دینی و عدل در عصر غیبت واجب است.
وی در راستای وجوب قیام برای تشکیل حکومت به آیه 141 سوره نساء اشاره کرد و افزود: بنا بر اینکه جعل در آیه تشریعی باشد آیه بیان می کند که نباید کفار بر مسلمانان تسلط پیدا کنند و اگر چنین شود و مسلمانان تسلط کافر را بر خود بپذیرند خلاف کرده اند، پس باید در مقابل تسلط کفار در هر سطحی مقابله کرد.
بسم الله الرّحمن الرّحیم
ادامه بررسی آیه دالّ بر نهی از رکون به ظالم
ظالم بودن حکومت غیرولایی در بیان قرآن
خدای سبحان در قرآن تعدّی از حدود الهی را ظلم معرفی کرده است. آنجا که میفرماید:
«وَ مَنْ یَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَأُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ».[1]
از آن رو که حاکمیت منحصراً برای ذات اقدس الله است و هیچ حدّی بالاتر از حاکمیت الله نیست، تصدی حکومت از ناحیه غیر مظاهر اجرایی حاکمیت الله، تعدی از حدود خداوندی محسوب می شود. بنابراین کسانی که صرفاً عادلاند و در مقام فصل خصومت بین افراد بر اساس قوانین و مقررات اسلام رفتار میکنند شایستگی قرار گرفتن در راس حکومت را ندارند. چه بر اساس استناد به کریمه مورد اشاره در بالا هر کسی جز معصوم و یا حجت معصوم در زمان غیبت، حکومت را در دست بگیرد از حد الهی تجاوز کرده و در زمره ظالمان است. آنگاه بنا بر آیه «و لا ترکنوا الی الذین ظلموا» اعتماد به عنوان حاکم بر او، روا نیست.
معنای رکون به ظالم در روایات
علی بن ابراهیم قمی که متن تفسیر او روایات حضرات معصومان است رکون را به مودت، نصیحت و اطاعت از ظالم معنا کرده است.[2] لذا نمیتوان گفت عدم رکون به ظالم صرفاً نپذیرفتن حکومت اوست ولی می توان با وی معامله و داد و ستد کرد. چنانکه برخی مفسران چنین گفته اند.
روایت دیگری که کلینی ذیل آیه نقل کرده نیز همین معنا را تایید می کند. امام باقر در این روایت انتظار فردی که نزد سلطانی رفته و دوستدار باقی بودن اوست تا عطایی به وی کند را مصداق رکون بیان کردهاند: «هو الرّجل یأتی السّلطان فیحبّ بقاءه إلى أن یدخل یده فی کیسه فیعطیه».[3] جریان کرایه دادن شتر به منصور دوانیقی توسط صفوان جمال[4] و مذمت امام صادق (علیه السلام) نسبت به کار او مورد دیگری است که نشان میدهد صرف محبت برای بقای ظالم، رکون به اوست. تا جایی که صفوان جمال به امام عرض کرد شترهایم را برای سفر عبادت و انجام حج به وی کرایه دادم نه برای ظلم به مظلوم. امام فرمودند همین مقدار که راضی هستی به سلامت از سفر برگردد در ظلم او سهم داری.
تحریمی بودن نهی در آیه و نه تنزیهی بودن آن
از آنجا که بحث ما جنبه فقهی دارد که در مقام اثبات حکم شرعی است باید ابتدا تحریمی بودن نهی در آیه روشن شود تا در نتیجه حرمت رکون به ظالم به عنوان مقدمه استدلال بر وجوب تشکیل حکومت دینی ثابت گردد. در حالی که اگر نهی «لا ترکنوا» ارشادی و تنزیهی باشد استدلال مورد نظر ناقص می ماند.
ممکن است گفته شود با توجه به گستره معنای رکون که در روایات اشاره شده، نهی در آیه تنزیهی است.
به نظر ما دو دلیل مهم بر تحریمی بودن نهی «لا ترکنوا» در آیه وجود دارد: اول اینکه نهی در سیاق «لا تطغوا» و عطف به آن بیان شده است و نهی «لا تطغوا» بیتردید تحریمی است.
دلیل دوم نتیجه مترتب بر رکون به ظالمان یعنی مسّ نار است که تحریمی بودن نهی را نشان می دهد. چه عقاب و مجازات در صورتی است که ارتکاب امری حرام باشد. اما چیزی که حرام نیست عقاب هم ندارد.
طغیان بودن رکون به ظالم
نکته دیگری که از وحدت سیاق «لا تطغوا» و «لا ترکنوا» استفاده می شود این است که رکون به ظالم نوعی طغیانگری است. به بیان دیگر اینکه خدا پس از نهی از طغیان از رکون به ظالم نهی کرده نشان می دهد اگر مردم طاغوت پذیر نباشند هیچگاه نظام طاغوتی شکل نمی گیرد اما اگر خود طاغوت پذیر شوند سبب پیدایش طاغوت می شوند.
نتیجه استدلال به آیه
بر اساس آیه، رکون به ظالم حرام و طغیانگری است. حکومت غیر دینی به خاطر تعدی از حد الهی در زمره ظلمه قرار دارد. بنابراین پذیرش حکومت غیر دینی حرام است. از سوی دیگر نیازمندی به حکومت امری ناگزیر است. لذا تشکیل حکومت دینی و عدل در عصر غیبت واجب است.
آیه دوم
« وَ لَنْ یَجْعَلَ اللَّهُ لِلْکافِرینَ عَلَى الْمُؤْمِنینَ سَبیلاً »[5]
دومین آیه ای که وجوب اقامه حکم در زمان غیبت را ثابت می کند کریمه مورد اشاره است که از سیادت و نفوذ کافر بر مسلمان نهی کرده است.
تشریعی بودن جعل در آیه
به نظر میرسد جعل در آیه جعل تشریعی است نه تکوینی. چه حکومتهای غیر دینی زیادی در طول تاریخ بر مسلمانان مسلط بودند و بر اساس آیه «و من لم یحکم بما انزل الله فاولئک هم الکافرون»[6] هر حاکمی جز حاکمیت الله و مظهر اجرایی آن یعنی امام معصوم، کافر است.[7]
بنا بر اینکه جعل در آیه تشریعی باشد آیه بیان می کند که نباید کفار بر مسلمانان تسلط پیدا کنند و اگر چنین شود و مسلمانان تسلط کافر را بر خود بپذیرند خلاف کرده اند.
سرِّ ترجمه سبیل به تسلط
ترجمه کردن واژه سبیل به تسلط و نفوذ توسط مفسران علیرغم آن است که در هیچکدام از کتب لغت چنین معنایی برای سبیل نیامده است. به نظر می رسد علت بیان این معنا این است که جار و مجرور متعلق سبیل به معنای راه و طریق تعبیر «علی المؤمنین» بیان شده است و چون «عَلَی» به معنای عُلُّو و برتری است پس «طریق از بالا» به تسلط معنا شده است.
عمومیت داشتن نفی سبیل کفار بر مومنان
برخی با توجه به سیاق آیه و مورد آن که غلبه مومنان بر کفار را مطرح کرده گفته اند آیه به حاکمیت ارتباطی ندارد. در حالی که بر اساس قاعده، مورد مخصص وارد نیست و می توان گفت نفی سبیل کفار بر مومنان، هرگونه تسلطی را شامل می شود.
/229202//ر
[1]. سورة بقره, آیة229.
[2]. ج1, ص338.
[3]. الکافی, ج5, ص108. سند روایت چنین است: عدّة من أصحابنا عن سهل بن زیاد، رفعه عن أبی عبد اللَّه علیه السّلام. برخی بزرگان چنین سندی که کلینی سلسله روات را نقل نکرده تضعیف کرده و ملحق به حدیث مرسل و مرفوع دانستهاند. در نقطة مقابل برخی دیگر تعبیر عده من اصحابنا را ناظر به شهرت روایت و تعدد ناقلان آن دانستهاند و این بیان کلینی را نشان از قوت حدیث گرفته اند. در صورت اخیر ضعف روایت به خاطر مرفوعه بودن آن که ناقلان بین سهل بن زیاد و امام معلوم نیست در نتیجة شهرت جبران می شود.
[4]. زیارت عاشورا و زیارت اربعین را صفوان جمال از امام باقر و امام صادق نقل کرده است.
[5]. سورة نسا, آیة141.
[6]. سورة مائده, آیة44.
[7]. روشن است که مراد از این کفر کفر در برابر ایمان است و نه اسلام.