به گزارش خبرنگار سرویس سیاست پایگاه اطلاع رسانی فقه حکومتی وسائل؛ کرسی ترویجی «بررسی عوامل محیطی تاثیرگذار بر ارائه درس انقلاب اسلامی» به همت انجمن مطالعات سیاسی حوزه؛ و با همکاری نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، گروه معارف دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی و شورای عالی انقلاب فرهنگی در محل انجمن مطالعات سیاسی حوزه در تاریخ 19 بهمن برگزار گردید.
به گزارش وسائل، در این نشست علمی دکتر رضا عیسی نیا، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی به ارائه بحث پرداخت، و دکتر مسعود پورفرد و دکتر علی خالقی به نقد دیدگاه ایشان پرداختند. دکتر علیرضا نائیج نیز دبیری علمی این نشست را عهده دار بود.
در ابتدای این نشست، دکتر عیسی نیا، مباحث خود را با بحث درباره سابقه زمینه های شکل گیری و انواع فعالیت نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری آغاز نمود.
در ادامه سیر کامل بحث ایشان و سپس نقدهای ناقدین تقدیم می گردد:
سابقه، زمینههای شکل گیری و انواع فعالیت نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه را میتوان در دو دوره پیگیری کرد:
1. دهه 1360 : این دوره با ضروری دیدن حضور روحانیون و نمایندگان امام در دانشگاههای کشور برمیگردد؛ اعزام نماینده‌ها بر عهده‌ی آیت‌الله منتظری، قائم‌مقام وقت رهبری بود. پس از عزل وی از این مقام، اعزام روحانیون به دانشگاهها بر اساس حکم امام، به شورای عالی انقلاب فرهنگی واگذار شد. شورای عالی انقلاب فرهنگی نیز در 22 فروردین ۱۳۶۸ طی مصوبهای از آیات عظام: جنتی، محفوظی و محمدی گیلانی که از اعضای شورای مرکزی نمایندگان روحانی در دانشگاهها بودند، خواست تا ضمن استقرار در دانشگاهها، فعالیت‌های جاری را تا پایان سال تحصیلی ۱۳۶۸ انجام دهند. اگرچه شورای مذکور به امور مهمی از قبیل جواب گویی به مشکلات دانشجویان، نظارت بر عملکرد دانشگاهها، شرکت در کمیته های انضباطی پرداخت، ولی اولین اساسنامه آن در سال 1369 به تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی رسید و در سال 1372 بر اساس مقتضیات و نیازهای جدید، اساسنامه جدید آن با تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی مبنای کار نهاد نمایندگی قرار گرفت.
2. دهه 1380 : از سال 1379 معاونت امور اساتید در دروس معارف اسلامی نهاد مقام معظم رهبری در دانشگاه، به ضرورت بازنگری دروس دینی دانشگاهها پرداخت و در کمیتهای بنام کمیته برنامه ریزی دروس معارف اسلامی در وزارت علوم و تحقیقات و فناوری به بررسی این درس پرداخت و طرح اختیاری شدن دروس معارف اسلامی مورد تصویب این کمیته قرار گرفت، و بعد شورای عالی انقلاب فرهنگی در 23 تیر 1383 در مصوبهای این طرح را تصویب کرد از اینرو دانشگاهها، مراکز آموزش عالی، وزارتخانههای فرهنگی، معاونت امور اساتیدِ درس معارف اسلامی و مراکز برنامه ریزی و تدوین متون درسی؛ طبق سرفصلهای جدید، مسئولیت پنج گرایش اصلی (گرایش های پنجگانه دروس معارف اسلامی عبارتند از: 1- گرایش مبانی نظری اسلام؛ 2- گرایش اخلاق اسلامی؛ 3- گرایش انقلاب اسلامی؛ 4- گرایش تاریخ تمدن اسلامی؛ و 5- گرایش آشنایی با منابع اسلامی( متون اسلامی) ) دروس معارف اسلامی و 16 درس مربوط به آن را برعهده گرفتند و تا سال 1392 گروه معارف اسلامی در 400 واحد دانشگاهی به عنوان یک گروه آموزشی با بیش از 5000 هزار هیات علمی تمام وقت آموزشی و پژوهشی برای تحقق اهداف مربوطه تلاش میکنند.
با عنایت به این مقدمه پرسش این است که آیا آموزش عالی کشور از طریق درس انقلاب اسلامی توانسته است به نهادینه سازی ارزشهای اسلامی دست پیدا کند و آیا تاثیرات محیطی این اجازه را به او داده است؟ آیا نهاد نمایندگی رهبری در دانشگاه برای دستیابی به اهداف و سیاستهایش با در دست داشتن نیروهای توانمند، کارا و متعهد میتواند پاسخگوی پرسشهایی که از ساحتِ محیطی وارد میشود باشد؟ یا تاثیر محیط بر اهداف درس انقلاب اسلامی، اهداف دانشی، اهداف مهارتی و اهداف رفتاری چه میتواند باشد و اساتید و سازمان مربوطه چه میتوانند اندیشه کنند؟ آیا دروس معارف یعنی مجموعه دروسی که در قالب پنج گرایش دروس معارف اسلامی توسط شورای عالی انقلاب فرهنگی برای تدریس در دوره کارشناسی کلیه رشتههای دانشگاهی به تصویب رسیده میتواند پاسخگوی شبهات و سئوالاتی که از جانب محیط بر محتوا، سرفصل، و اساتید وارد میشود باشد؟
برای دستیابی به تاثیرات محیطی و سئوالاتی که ایجاد میکنند لازم است که به تشریح عوامل محیطی بپردازیم.
چهارچوب مفهومی ونظری
اگر چه روشهایی چون روش ساختاری کارکردی و یا روش سیستمی نیز توان پاسخگویی به این مسئله را دارد ولی ما از میان 29 روش، از روشهای آینده پژوهی، روش پویش محیطی را انتخاب کرده و بهره خواهیم برد. از اینرو با آگاهی به این مطلب که پویش یا پیمایش محیطی سه نوع می باشد: 1- پویش منفعلانه 2- پویش فعلانه 3- پویش جهتدار؛ سئوال این است که چگونه میتوانیم درکی از محیط خارجی داشته باشیم تا در فرایند تصمیمگیری دچار انحراف نشویم و در آینده غافلگیر نگردیم و به پویشی جهتدار دست پیدا کنیم. برای این کار از روش پویش محیطی که یکی از روشهای آینده نگاری است، بهره میگیریم؛ البته باید توجه داشت که این روش صرفا تکنیکی جهت جمعآوری اطلاعات نیست، بلکه بدنبال ایجاد درکی در خصوص ماهیت تغییر است( یعنی چه چیزی در حال رخ دادن است) و به عبارتی دنبال این است که مشخص کند که 1- دلایل تغییر (چرا تغییر در حال رخ دادن است)؛ 2- فرایندهای ایجاد و تقویت کننده تغییر؛ 3- روابط ما بین این فرآیندها؛ 4- بازیگران اصلی و اهداف آنها ؛ و 5- عواقب تغییر برای سازمان .
پویش محیطی برای ما موارد زیر را انجام میدهد
پیمایش محیطی به نهاد نمایندگی رهبری در دانشگاهها این اجازه را میدهد تا بداند برای دستیابی به وضعیت مطلوب باید چه تغییراتی را ایجاد کند
ادعای اصلی ما این است که محیط، تأثیر زیاد بر نهاد نمایندگی دارد.
ادعای اصلی این است که محیط؛ تاثیر زیادی بر نهاد نمایندگی و اساتید درس انقلاب اسلامی داشته و خواهد داشت و سؤالات متعددی را در این درس ایجاد میکند که اساتید به راحتی نمیتوانند به پاسخ آن بپردازند، چون پاسخ خیلی از آن سؤالات نیازمند به عزمی جدیِ ملی است و تنها با پاسخ یک استاد قابل حل نیست. بنابراین تاثیر محیطی را در سه محور زیر دنبال خواهیم کرد
1. محیط یا عوامل فرهنگیِ تاثیرگذار بر درس انقلاب اسلامی ( مانند مسأله شکافهای اجتماعی، قومیتها، اقلیتهای مذهبی، فرقههای نوظهور، مسأله جنسیت)
در این بخش استاد با سؤالات متعددی مواجهه است مثلا از استاد درس انقلاب اسلامی سؤال میشود؛ انقلاب اسلامی که آمده است تا مردم برخوردار از آزادی با همه‌ی معانی آزادی باشند چرا فرقههای مذهبی و غیرمذهبی از آزادی برخوردار نیستند مثلا ادعای تظلم و دادخواهی مداوم تشکیلاتی فرقه بهائیت علیه جمهوری اسلامی ایران در مجامع بین المللی را چگونه میتوان پاسخ داد؟ و یا فرقه شیرازیها ... و یا فرقههای نوظهور و مسائل قومیتها و اقلیتهای مذهبی...
2. محیط یا عواملِ جمعیت شناسیِ تاثیرگذار بر درس انقلاب اسلامی (مانند حاشیه نشینی، بهداشت و...)
مثلاً چرا پس از گذشت چندین سال از انقلاب اسلامی، در حال حاضر بیش از 24 میلیون حاشیه نشین در 17 استان ایران داریم؟ ویا چرا وضعیت بهداشت در ایران از آمار سقط جنین گرفته تا استفاده از لوازم آرایشی چنین وضعیتی پیدا کرده است؟
3. محیط یا عوامل سیاسیِ تاثیرگذار بر درس انقلاب اسلامی( مانند مسأله ظهور گفتمانهای رقیب – مثلِ گفتمان اسلام فرهنگی و اسلام سلفی- مسأله کارآمدی و سوء مدیریت و مسأله فساد در جمهوری اسلامی ایران)
سؤال این است با چه رویکردی میخواهیم با فساد اداری مبارزه کنیم؟ آیا با رویکرد اخلاقی، آیا با رویکرد حقوقی، یا با رویکرد اقتصادی یا با رویکرد نهادی؟ و به چه نتایجی دست پیدا کردهایم و این مبارزه با فساد چه تاثیری در افکار مردم خواهد گذاشت؟
راهکارهای پیشنهادی
اساتید بعد از مواجهه با این پرسشها و تاثیرات محیطی و تشریح و تحلیل از وضعیت نابسامان اقتصادی، اجتماعی و سیاسی چه نقشی را میتوانند ایفا کنند و راه برن رفت از این مشکلات چه میتواند باشد آیا:
1. توجیهگر این بازیها باشند؛
2. شوراننده و مقابلهگر با چنین آفتها و فسادهایی باشد؟
3. منزوی و اینکه ما چه کاره در این میادین هستیم و ما فقط باید درسی بگوییم و حقوقی دریافت کنیم برای گذران زندگی؛
4. آیا ناقد باشند آنهم ناقد عملکرد برخی از کارگزاران؟
البته هریک از این مواضع تبعات و پیامدهایی را با خود به همراه خواهند داشت که پرداختن به آن میتواند مفید باشد.
در ادامه مباحث ناقدین تقدیم می گردد:
ابتدا خلاصه مباحث ناقد اول دکتر مسعود پورفرد:
بنده، مباحث خود را در 6 مورد بیان می کنم :
1- روش شناسی بحث؛
2- ادعای تحقیق؛
3- عامل محیطی خارجی؛
4- شناخت ماهیت و کارکرد عامل محیطی خارجی؛
5- مسئله فهم ساختار کلان حاکم بر نهاد و درس انقلاب؛
6- راهکار و مکانیزم.
1. روش شناسی بحث : روش پویش محیطی بیشتر شباهت به روش های سیستمی دارد، نه اینکه یک روش مستقل باشد؛ زیرا دارای مباحث قلمرو، مرز، داده ها و تحلیل داده هاست که اساس روش های سیستمی است. طبق نظر کارشناسان این روش (جروم سی و تئودور در کتاب مرجع روش شناسی آینده پژوهی،ج 1،ص34) روش پویش محیطی یک روش کیفی است، در حالی که در مطالعه "عوامل محیطی و انقلاب اسلامی" نیاز مبرم به روش ترکیبی کمی و کیفی در این بحث داریم. به نظر می رسد پویش فعالانه بهتر از پویش جهت دار باشدف زیرا رصد همیشگی و غیر مقطی است. هرچند پویش جهت دار نیز قابلیت بحث را دارد.
2. ادعای تحقیق:
ادعای تحقیق تا حدودی کلی است و ایشان باید جزئی تر بیان کند. برای مثال "عوامل محیطی بر کدام بخش درس انقلاب و از طریق کدام شاخص (انسانی، ساختاری یا عملکردی) تاثیر گذاشته است.
3. عامل محیطی خارجی: منظور از عامل محیطی خوب بیان نشده است، منظور از امور داخلی و خارجی روشن شود. ظرف در اینجا چه چیزی هست (درس انقلاب، کلاس درس، نهاد رهبری، دانشگاهی که درس در آن برگزار می شود، یا جمهوری اسلامی ایران که درس در آن برگزار می شود.
4. شناخت ماهیت و کارکرد عامل محیطی خارجی: بعد از شناسایی مصادیق عوامل محیطی باید از جنس عامل بحث کند، یعنی بگوید ماهیت و کارکرد این عامل در بحث چیست، برای مثال دو قطبی شدن ماهیتش و کارکردش بر درس انقلاب چیست و سپس استاد و نهاد چه کارهایی را لازم است که انجام بدهند.
5. مسئله فهم ساختار کلان و بالا دستی حاکم بر نهاد و درس انقلاب: سهم فهم ساختار و سازمان کلان تر و بالا دستی بر نهاد و درس انقلاب یعنی جمهوری اسلامی ایران در سطح حاکمیت چه تحلیلی از این عامل محیطی دارند و سپس ادامه آن در نهاد های پایین دستی.
6. راهکار و مکانیزم: شیوه های آماده بودن و پاسخ دادن علمی و ارزشی نهاد و اساتید چگونه باشد باید بیان شود.
مباحث ناقد دوم دکتر علی خالقی:
بنده نیز مباحثم را در سه بخش خلاصه می کنم:
1. مقدمه:
در اساسنامه نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها، اهداف نهاد هفت چیز دانسته شده است:
1 ـ توسعه و تعمیق آگاهیها و علائق اسلامی دانشجویان و دانشگاهیان و تبیین ارزشهای اسلامی.
2 ـ ایجاد و گسترش فضای معنوی و اسلامی در دانشگاهها و رشد فضائل اخلاقی در دانشگاهیان.
3 ـ رشد بینش سیاسی در محیط دانشگاه.
4 ـ حمایت و هدایت فکری تشکلهای دانشجوئی و دانشگاهی.
5 ـ حاکمیت بخشیدن به ارزشهای اسلامی و انقلابی در سطوح اجرائی و علمی.
6 ـ مقابله با ترویج عقائد و افکار انحرافی و هجوم فرهنگی و تقویت روح خود باوری و استقلال فکری.
7 ـ تقویت پیوند حوزه و دانشگاه.
از میان این اهداف بیان شده بندهای: 1-2-3 -5-6 به درس انقلاب مرتبط است.
نهاد نمایندگی برای تحقق این اهداف هفتگانه چهار معاونت دارد: معاونت امور دفاتر و اساتید و مبلغان؛ معاونت اداری و طرح و برنامه؛ معاونت فرهنگی و سیاسی و معاونت آموزشی و پژوهشی.
معاونت آموزشی و پژوهشی در اداره تامین محتوای دروس معارف اسلامی اساسی ترین دغدغه اش ایجاد تحول در ارائه این دروس به منظور اثربخشی این دروس بوده است. از رو کمیته های تخصصی پنچگانه ای را شکل داده تا با نگرش، نیاز محوری راهکارهای تحول را بررسی نمایند. گروهی از دوستان حاضر در جلسه ما نیز در کمیته تخصصی درس انقلاب اسلامی فعال هستند، و در قدم اول بدنبال آسیب شناسی وضعیت موجود درس انقلاب در زمینه سرفصل ها و متون و اساتید و عوامل محیطی می باشند. مباحث دکتر عیسی نیا نیز در همین راستا بدنبال بررسی عوامل محیطی تاثیر گذار در ارائه درس انقلاب اسلامی در دانشگاه ها انجام می گیرد.
اما برخی نقدها:
الف -عنوان ابهام دارد. چرا که نهاد رهبری یک سازمان است ولی درس انقلاب یک فرایند آموزشی است. بنابراین درس انقلاب نمی تواند ساب سیستم(Subsystem) نهاد تلقی شود. پیشنهاد این است که گفته شود: بررسی تاثیر عوامل محیطی بر دروس معارف اسلامی با تاکید بر درس انقلاب اسلامی.
ب - معیار و سنجه در بررسی عوامل محیطی شفاف نیست. مشخص نیست مراد از عوامل محیطی داخل سیستم آموزش است یا عوامل بیرون. پیشنهاد این است که عوامل محیطی بطور دقیق تعریف گردد.
ج- سابقه بحث از نهاد غیر مرتبط با بحث به نظر می رسد. پیشنهاد این است سابقه شکل گیری دروس معارف مطرح گردد.
د - روش پژوهش چندان روشن نیست. بالاخره روش میدانی است یا نظری؟ کمی است یا کیفی؟ پیشنهاد این است میدانی گویا تر خواهد بود.
ه - برخی از زیر مجموعه تیتر عوامل فرهنگی ماهیت اجتماعی دارد. مانند شکاف های اجتماعی و جنسیت.
و - عوامل اجتماعی گویا تر از عوامل جمعیت شناختی است.
ز - گزاره های سیاسی محیطی تاثیر گذار چیست؟ مبارزه با فساد بیشتر حقوقی و قضایی است.
ح - راهکارها ارائه شده علمی نیستند و بیشتر طرح یک سری سوالات انتقادی است و به ابهامات مخاطب می افزاید در حالی که او انتظار پیشنهاد دارد.
به نظر می رسد هر گونه مطالعه آسیب شناسانه پیرامون عوامل و موانع اثربخشی دروس معارف اسلامی بویژه درس انقلاب اسلامی می بایست از منظر دانشجو صورت بگیرد نه ناظر بیرونی. به عبارتی باید از درون کلاس درس انقلاب اسلامی به موانع بیرونی تاثیرگذار بر بی اثر کردن تلاش های استاد و سرفصل و متن انقلاب در کلاس نگریسته شود نه از بیرون کلاس.
با چنین نگاهی است که مسایل زیر نمایان خواهد شد:
1-نقش تشکل ها و احزاب سیاسی در شکل دادن دیدگاه دانشجویان؛
2-شرایط اقتصادی وناامیدی دانشجویان از آینده شغلی خود؛
3-مشاهدات ویا شنیده های دانشجویان از عملکرد مسئولان؛
4-تغییرانتظارات دانشجویان از سبک زندگی سیاسی؛
5-چینش تشکل های دانشجویی از سوی نهادهای رسمی و احساس تبعیض از سوی دانشجویان؛
6-احساس حاکمیت فضای امنیتی از سوی دانشجویان.
823/ حم