به گزارش خبرنگار سرویس فرهنگ و هنر پایگاه تخصصی فقه حکومتی وسائل، حجت الاسلام والمسلمین عباس رفعتی، در جلسه سی و نهم درس خارج فقه رسانه که در روز یکشنبه مورخه 2 اردیبهشت سال 97 در موسسه فقهی ائمه اطهار علیهم السلام برگزار گردید، به بررسی موارد مکروه در پیام رسانه و بررسی واژه و مصداق غفلت در پیام رسانه پرداخت.
استاد رفعتی نائینی در ابتدای درس خارج فقه رسانه ابراز داشت: از موارد غفلت پسندیده، غفلت گزیرناپذیر و غفلت در مصائب است و خداوند به سبب لطفی که به انسان داشته است، برخی موارد را برای انسان مورد غفلت قرار داده است تا بتواند به راحتی زندگی کند و در مصائب به راحتی فراموش کند تا سنگینی مصیبت برای او آسان شود.
ایشان در ادامه به غفلت های مذموم در آیات و روایات اشاره کرد و گفت: غفلت مذموم، غفلت مستقر و غفلت مضاعف که منجر به جهل مرکب در انسان می شود بسیار مورد نکوهش قرار گرفته است و اگر برنامه های رسانه و کارکرد آن، القای چنین غفلتی در انسان داشته باشد در موارد اندکی حرام و در بسیاری از موارد جزء پیام های مکروه رسانه محسوب می شود.
استاد سطوح عالی حوزه در پایان اظهار داشت: در غفلت حرام ما سخنی نمی گوییم و کارکرد حرام آن در محرمات پیام رسانه شاید مورد بررسی قرار گیرد اما سخن ما در قسم مکروه آن است که در این بخش پیام رسانه مورد بررسی قرار می گیرد. از اقسام غفلت موارد زیادی داریم که مکروه است و در کارکرد پیام رسانه زیاد به چشم می خورد. از غفلت ناظر به وجود خداوند این بحث رسانه ای وجود دارد و تا مراتب پایین تر ادامه دارد.
خلاصه درس گذشته
سومین مورد مکروهات پیام رسانه، مساله بی نظمی است که بسیاری از رسانه ها مشوق آن هستند. پیام رسانه به جوان، بی نظمی را القا می کند در حالی که داشتن نظم در زندگی بسیار مورد تاکید است و در کنار موارد واجبی نظیر تقوای الهی آمده است. اگر نگوییم نظم داشتن واجب است اما تالی تلو واجب است: «اوصیکم بتقوی الله و نظم أمرکم».
ما مواردی داریم که مختص فقه است و برخی موارد مختص اخلاق است و برخی موارد مشترک بین فقه و اخلاق است و بین فقه و اخلاق عموم و خصوص من وجه وجود دارد. بی نظمی مکروه است و نظم داشتن مستحب موکد است. در سفارش مولی امیرالمومنین علیه السلام در کنار یکدیگر ذکر شده است. عوامل رسانه اگر کارشان منظم نباشد برنامه به هم می ریزد اما به این معنا نیست هر چه که تولید می شود القای نظم و نظام داشته باشد بلکه مواردی تهیه می شود که برعکس به نوجوان یا جوان القای بی نظمی دارد و این پیام برنامه است.
اگر در مصادیق برنامه ها دقت شود می توان فهمید که شخصیت جوان را که نشان می دهند بی نظمی او را به نمایش می گذارند. گاهی همین مساله برای خنداندن استفاده می شود. البته مواردی نیز برای خلاقیت استفاده می شود که با این مساله متفاوت است.
چهارمین مورد که از معضلات اجتماعی ماست بحث تنبلی است که جامعه ما گرفتار آن شده است و رسانه از مقصرین در این مساله است. رسانه مشوق تنبلی و بی حالی است. در روایات به صورت فراوان داریم که از کسلی و بی رمقی دوری کنید. در ادعیه نیز سفارش ویژ] به دوری از کسالت و تنبلی شده است: «أعوذ بک من الکسل...» پیام برخی از رسانه ها ایجاد تنبلی است و جامعه و فرد تنبل به جایی نخواهد رسید و جامعه تنبل همواره لطمه خواهد خورد. رسانه باید مشوق زیرکی و چابکی باشد نه اینکه خمودی را ترویج کند. خداوند تلاشگران را دوست دارد و از افراد تنبل بیزار است.
یکی دیگر از پیام های مکروه رسانه القای اهمال کاری و تسویف در جامعه است. بسیاری از افراد عمرشان را با تسویف به فنا می دهند. ممکن است شخص، کار دیگری را انجام داده است ولی خود تسویف فی نفسه مکروه است. کار امروز را به فردا انداختن ولو اینکه انجام دهد همان تسویف است. گاهی افراد کارشان را در دقائق آخر انجام می دهند که اهمال کاری است. کتبی که روایات اخلاقی را ذکر کرده اند ملاحظه کنید که چگونه تنبلی و اهمال کاری را نکوهش کرده اند. در میزان الحکمه نیز همین عناوین وجود دارد.
از پیامهای مکروه رسانه این است که افراد را به بی اعتمادی نسبت به خود تشویق کند. جمله و شعار ما می توانیم، ضد بی اعتمادی است. امروزه بسیاری از رسانه ها برنامه هایی می سازند که بی اعتمادی ایجاد می کند و مردم تصور می کنند که افراد خارج نشین موفق هستند و ما نمی توانیم. زمانی که رسانه القای بی اعتمادی در مردم داشته باشد این جامعه دیگر پیشرفت نخواهد کرد و در بسیاری موارد نیز حرام است.
به طور مثال اگر امروز رسانه ای القا کند که ایرانی نمی تواند کالای مرغوب تولید کند و فقط خارجی ها موفق هستند خطای بزرگی انجام داده است و شرائط تحریم ایران را نادیده گرفته است. دشمن امروزه فهمیده است که از جنگ نظامی نمی تواند پیروز شود ولی می خواهد از جنگ نظامی به ایران لطمات زیادی وارد سازد یا فرهنگ مردم ایران را نابود کند. دشمن فهمیده که اگر از لحاظ اقتصادی مردم را تضعیف کند دیگر افراد جامعه دین و فرهنگ خود را محافظت نخواهند کرد. اگر در فضای جنگی نباشیم این برنامه مکروه است والا جزء پیامهای حرام است و این در مصادیق دیگری که ذکر کردیم نیز جاری است.
تقریر کامل درس
القای غفلت در پیام رسانه
بحث در مکروهات پیام رسانه است. هفت مورد را در مباحث گذشته مطرح کردیم.
یکی دیگر از مکروهاتی که در کارکرد رسانه فراوان مشاهده می شود و جزء موارد مذموم است، «غفلت» است.
غفلت به چه معناست و آیا مکروه و یا حرام است؟ این موارد را به صورت تیتروار بیان می کنیم و باید دوستان به صورت دقیق بررسی کنند.
یافتن مصادیق رسانه ای این موارد منوط به پژوهش های شماست که مصادیق آن را در فیلم ها و سریال ها را دنبال کنید.
به طور نمونه مساله بی اعتمادی به نفس اگر در سریال ها و دیالوگ ها مطرح شود بهتر می توان برای اصحاب رسانه این مطالب را تفهیم کرد و به تعبیر فقها، تشخیص مصداق با مکلفین است. ما وظیفه تبیین موضوع و بیان حکم را داریم اما اگر بخواهید این موارد را برای اصحاب رسانه بگویید باید مصادیق آن را بیان کنید که دیگر جزء مباحث تطبیقی لحاظ می شود.
مفهوم و چیستی غفلت
برنامه ای که در مخاطب غفلت ایجاد کند به چه معناست؟ به بیانهای مختلف غفلت را معنا کرده اند. خود غفلت مورد غفلت واقع شده است! گاهی در برخی تعابیر به جای اینکه غفلت را معنا کنند ضد آن را بیان کرده اند. گفته اند غفلت ضد توجه و التفات است و در برخی تعابیر برای غفلت تمثیل صورت گرفته است تا تعریف آن مشخص شود. به طور مثال در این روایت نبوی می فرماید: «ذاکر الله فی الغافلین کالحی بین الاموات».
اینجا هم از ضد و هم از تمثیل برای چیستی غفلت استفاده شده است. فرموده است کسی که به یاد خدا باشد و توجه به او داشته باشد، در بین انسان های غافل، نظیر شخص زنده در بین مردگان است؛ یعنی غافل میت است.
مفهوم این است که انسان اگر در اموری که باید ملتفت باشد، التفات نکند چنین سرنوشتی دارد.
شیخ طوسی می گوید غفلت یعنی معنایی که باید به موقع به ذهن انسان بیاید و آن را درک کند، نتواند درک کند.
اگر شخصی ادارک داشته باشد و غیر ممیز نباشد، باید به صورت طبیعی آن معنا را درک کند و اگر نتواند درک کند، همان غفلت است.
نسیان یعنی این معنا به ذهن آمده است اما الان فراموش کرده است اما در غفلت، اصلاً به ذهن او خطور نکرده است.
در این بیان تمثیلی حضرت رسول صلی الله علیه و آله، هم چیستی غفلت بیان شده است و هم آثار و خطرات شوم غفلت بیان شده است.
توضیح اینکه اگر شخصی مرده باشد و شما او را تکان دهید و دست به او بزنید متوجه نمی شود و در این تمثیل، غافل نیز بدین صورت می باشد و مانند این است که حسی ندارد.
پس از بیان چیستی غفلت و اثر مهم آن، فرمود که این اشخاص قلب و روح دارند اما چیزی نمی فهمند.
در رابطه با غفلت و غافلین، در روایات نکوهش فراوانی به چشم می خورد و حتی همنشینی با آنان نیز مورد مذمت واقع شده است.
قرآن کریم می فرماید: (وَ لا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنا قَلْبَهُ عَنْ ذِکْرِنا وَ اتَّبَعَ هَواهُ وَ کانَ أَمْرُهُ فُرُطا) سوره مبارکه کهف آیه 28
به پیامبر دستور می دهد که از افراد غافل پیروی نکن.
اعضای بدن برای این است که حس های متفاوت داشته باشد و اگر کار نکند مانند اموات است که نباید با آنان مصاحبت داشت.
واژه غفلت و مشتقات آن را در جامع الاحادیث و کشف الآیات ملاحظه نمایید تا متوجه اهمیت بحث شوید که تا چه میزان مورد مذمت قرار گرفته است.
زمانی که به آیات و روایات در مورد غفلت می پردازیم، از آنان استفاده حرمت می کنیم ولی دلیل اینکه در مکروهات استفاده می کنیم به این دلیل است که اقسام و مراحلی دارد. مانند بحث لهو که مطلقا آن را حرام ندانستیم. در غفلت نیز برخی جایز است و معذور هستیم و برخی از غفلت ها مذموم است.
تغافل با غفلت متفاوت است و نباید خلط شود. بعد از این بحث نیز گستره غفلت باید بیان شود.
در آیه 179 سوره اعراف می فرماید: (لَهُمْ قُلُوبٌ لا یَفْقَهُونَ بِها وَ لَهُمْ أَعْیُنٌ لا یُبْصِرُونَ بِها وَ لَهُمْ آذانٌ لا یَسْمَعُونَ بِها أُولئِکَ کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولئِکَ هُمُ الْغافِلُون)
این افراد نظیر حیوان هستند که درک نمی کنند.
این آیات گویای این مطلب است که غفلت، فعل قلبی حرام است و سبب می شود که اعضا و جوارح نیز درست عمل نکند.
چون غفلت اقسام و مراتبی دارد ما به دنبال بخش حرام آن نیستیم و در صدد موارد مذموم آن هستیم.
مراتب غفلت
1ـ غفلت گریزناپذیر؛ خداوند به سبب لطفی که به انسان داشته است، برخی موارد را برای انسان مورد غفلت قرار داده است تا بتواند به راحتی زندگی کند. شما نسبت به شنیدن صدای محتضر در حال احتضار، غفلت دارید و نمی توانید بشنوید و این صدا در این فضا هست. خداوند یک سری صداهای مافوق صوت را به ما اجازه نمی دهد که بشنویم و ممکن است برخی حیوانات بشنوند مانند دستگاههایی که الان تولید شده است و به برق می زنند و صدای آن را حشرات می شنوند و فراری می شوند.
2ـ غفلت در مصائب؛ خداوند از باب لطفی که به ما کرده است غفلتی در مورد مصیبت های گذشته به ما می دهد و داغ عزیزانمان را فراموش می کنیم.
اگر فراموشی نباشد انسان آسیب می بیند و این لطف الهی است و بحث ما در مورد غفلت شامل این قسم نمی شود. یکی از الطاف الهی نسیانی است که سبب غفلت می شود و به همین جهت هم طبق روایت نبوی معذور است. (رفع عن امتی تسعه)
3ـ غفلت مذموم؛ انسان باید به اطراف توجه داشته باشد اما توجهی ندارد که این کار او مذموم است و دچار بی مبالاتی شده است.
در این غفلت مذموم به غفلت حرام می رسیم که در گستره غفلت از باور و ایمان به خداست.
4ـ غفلت مستقر؛ غفلتی که پایدار است و ملکه شده است.
بیان شد که غفلت از افعال قلب است و در این مرحله ماندگار شده است و به مرحله اعضا و جوارح می رسد و قلب او قفل خورده است و این شخص غیر ذاکر و بی التفات است که این قسم قطعاً حرام است و شامل (اولئک کالانعام) می شود.
5ـ غفلت مضاعف؛ مرحله بالاتر از مرحله قبل که در جهل مرکب داخل می شود. آن قدر شخص غافل است که به جهل مرکب تبدیل شده است و روز را شب تصور می کند. علاوه بر اینکه جاهل است نمی داند که جاهل است. (اولئک هم الغافلون)
در غفلت حرام ما سخنی نمی گوییم و کارکرد حرام آن در محرمات پیام رسانه شاید مورد بررسی قرار گیرد. سخن ما در قسم مکروه آن است که در این بخش پیام رسانه مورد بررسی قرار می گیرد. از اقسام غفلت موارد زیادی داریم که مکروه است و در کارکرد پیام رسانه زیاد به چشم می خورد.
از غفلت ناظر به وجود خداوند این بحث رسانه ای وجود دارد و تا مراتب پایین تر ادامه دارد. غفلت در بی توجهی صورت می گیرد و با برنامه ریزی نیز ممکن است نباشد./926/ص
تقریر: محسن جوادی صدر