vasael.ir

به گزارش خبرنگار وسائل، سومین همایش ملی «فقه هنر» با موضوع تئاتر و سینما با حضور اندیشمندان، فرهنگوران، هنرمندان و جمعی از اساتید حوزه و دانشگاه طی روزهای چهارشنبه دوم و پنجشنبه سوم بهمن در شیراز برگزار شد.

همایش ملی فقه هنر که روز چهارشنبه دوم بهمن در شیراز و با حضور مسئولان، شخصیت‌های علمی، علما و فضلا و مدرسان حوزه علمیه کشور آغاز به کار کرده بود، روز پنجشنبه و با سخنرانی جمعی از پژوهشگران، اندیشمندان و صاحب‌نظران در حوزه‌های هنر و فقه، به کار خود پایان داد.

صبح اولین روز این همایش با سخنرانی حیدر اسکندرپور، شهردار شیراز؛ عبدالرزاق موسوی، رئیس شورای اسلامی شهر شیراز؛ حجت الاسلام والمسلمین لطف‌الله دژکام، نماینده ولی فقیه در استان فارس و امام جمعه شیراز؛ سیدمحمدحسین نواب، مدیر مدرسه اسلامی هنر؛ آیت‌الله ابوالقاسم علیدوست، عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه، مدرس خارج فقه و اصول و دبیر علمی همایش سخنرانی برگزار شد.

در این بخش حجت‌الاسلام هادی صادقی، معاون فرهنگی قوه قضائیه و رئیس اسبق مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما؛ شاهسواری، تهیه کننده و مدیرخانه سینما؛ آیت الله احمد مبلغی، مدرس خارج فقه و اصول و رئیس مرکز تحقیقات اسلامی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی سخنانی ایراد کردند.

بعداز ظهر چهارشنبه نیز وحید آگاه، عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی؛ حجت‌الاسلام عشایری، عضو هیئت علمی جامعه‌المصطفی العالمیه؛ بهروز شعیبی، کارگردان سینما؛ سیدحسن شبیری، عضو هیئت علمی و مدیر گروه حقوق دانشگاه قم و مهدی داودآبادی، دارای سطح ۴ حوزه علمیه و دکترای حکمت هنر به سخنرانی کرده و به ارائه مقالاتی پرداختند.

دومین روز این همایش ملی نیز با سخنرانی کوروش کمالی سروستانی، مدیر مرکز اسناد و کتابخانه ملی ایران مرکز فارس؛ حکمت‌نیا، معاون وزیر دادگستری و استاد تمام پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی؛ حجت‌الاسلام صرامی، عضو هیئت علمی و مدیر پژوهشکده فقه و حقوق پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی؛ حبیب‌نژاد، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران؛ نائیجی، کارگردان سینما و مدرس فیلمنامه‌نویسی؛ مقدادی، عضو هیئت علمی دانشگاه مفید؛ عسگرپور، کارگردان سینما و دبیر جشنواره بین‌المللی فیلم فجر همراه بود.

حجت‌الاسلام هادی صادقی معاون فرهنگی قوه قضاییه در سخنان خود صلاحیت‌های دینی و اخلاقی سازندگان فیلم را مسئله‌ای مهم دانست و گفت:‌ اثر هنری تولید باطن انسان هنرمند است؛ یعنی برخاسته از خیال اوست و امروز هم متاسفانه ما به راحتی اجازه‌ داده‌ایم که هر کسی فیلم بسازد در حالی‌که این مهم مسئله بسیار حساسی است.

او با بیان اینکه فقه تئوری اداره انسان است که باید پیشرو باشد، افزود: در حوزه سینما و تلویزیون باید هم فقه پیرو داشته باشیم که به سؤالات موجود پاسخ دهد و هم فقه پیشرو که برای آن باید اقدامات دیگری انجام داد تا به سمت تولید روش‌های پذیرفته شده دین حرکت کرد. البته نمی‌گوییم جای دانش‌ها و فنون مربوطه را بگیرد، ولی باید در این حوزه اقداماتی انجام داد.

این مقام مسئول با اشاره به اینکه تقسیم‌بندی فقه خرد و کلان به دنبال همان فقه پیشرو پدید می‌آید، گفت: فقه خرد به جزئیات مسائل سینما و تلویزیون می‌پردازد و پاسخ می‌دهد و فقه کلان به رویکردهای کلی آن می‌پردازد.

معاون فرهنگی قوه قضاییه یادآور شد: مسائل فقه خرد اغلب آشنا هستند؛ نظیر مجموعه مسائل پشت دوربین از قبیل ارتباط بازیگران با یکدیگر. مسائل جلوی دوربین که با توجه به فضای فیلم و سینما یا روی صحنه اتفاق می‌افتد، آن فضای حقیقی بازیگران نیست و یک فضای تخیلی است. در این فضا آنها در حال عرضه یک زندگی جدید هستند و فقه ناظر به این هم طبیعتاً فقهی است که باید توجه به این تفاوت‌ها کند.

صادقی اظهار کرد: مسائل فراوانی در فقه درباره روی صحنه و جلوی دوربین وجود دارد که رایج است؛ از جمله مسائل مربوط به نگاه و پوشش و لذات جنسی و غیره که برخی از فقها در این زمینه به مسائل سینما و تلویزیون پرداخته‌اند.

او به برخی از مسائل فقه کلان اشاره کرد و گفت: از منظر فقه کلان، سینما و تلویزیون از وجه کلی فیلم مورد توجه است. جهت‌گیری اصلی فقه اثرگذاری تأثیرات فردی و اجتماعی در ابعاد مختلف بینشی، کنشی و گرایشی در هر دو بخش فرد و اجتماعی است که باید بررسی شود و فقه باید در این باره نظر دهد.

معاون فرهنگی قوه قضاییه با بیان اینکه مسائلی که در فقه کلان باید به آن پرداخته شود، برخی مسائل ناظر به فنون و دانش مربوط به این حوزه است، گفت: در حوزه سینما معمولاً ابزار جذابیت یک فیلم چند چیز است؛ مثلاً عناصر خشونت، تعلیق، دلهره و اضطراب و غیره در یک فیلم جذاب به کار می‌رود. یکی از این جذابیت‌ها هم جنسی است که در اغلب فیلم‌های تولید هالیوود وجود دارد. از جذابیت‌های دیگر احساس‌برانگیزی، تولید احساس شادی و غم است و فیلمی که بتواند به خوبی احساس ایجاد کند، فیلم موفق محسوب می‌شود.

صادقی ادامه داد:‌ سؤالی که مطرح می‌شود، این است که از منظر فقه، استفاده از این ابزارها تا چه حدودی مجاز است و کجاها مجاز نیست و حدود استفاده شرعی چقدر است و تا چه حد مجازیم از خشونت استفاده کنیم؟ اکنون قواعدی وجود دارد، اما این قواعد را دیگران با توجه به سلایق و فهم و عقل خوشان تنظیم کرده‌اند و از فقیه پاسخ نگرفته‌اند.

او با بیان اینکه فیلم اثرات کلی بر گرایشات انسان مثل ایمان‌افزایی یا کفرافزایی و خداباوری یا انسان‌باوری و غیره دارد، گفت: مسئله بعدی، اثر فیلم بر کلیات اخلاقیات انسان است. آیا یک فیلم خاص انسان را به سمت هواهای نفسانی می‌کشاند یا به سمت تقوا و همچنین باید ببینیم یک سبک زندگی را ترویج می‌کند یا تخریب می‌کند.

معاون فرهنگی قوه قضاییه با بیان اینکه اثر فیلم بر روحیه انقلابی هم باید مدنظر قرار گیرند، گفت: در ساخت فیلم دینی که یک تاریخ مقدس را روایت می‌کند، اگر بخواهند چهره معصومین را نشان دهند، چه بلایی بر سر تفکرات مردم درباره آن معصوم می‌آوریم و با این کار قداست‌زدایی انجام می‌شود؟ لذا اگر می‌خواهیم وارد ماجراهای مقدس شویم، باید بسیار با دقت عمل کنیم که قداست‌زدایی نکنیم.

صادقی با بیان اینکه حداقل ۴ پرسش را در فقه کلان باید پاسخ داد، گفت: پرسش اول این است که هنرمند چه می‌گوید؟ چه مضمونی دارد و مایگانش چیست و چه چیزی را بیان می‌کند. دومین سؤال این است که چگونه می‌گوید و این چگونه گفتن خیلی مهم است. شاید ۹۰ درصد یا بیشتر مباحث علمی عرصه هنر درباره چگونه گفتن باید باشد؛ یعنی فنون صورت‌گری و تصویرسازی ذهنی.

او اظهار کرد:‌ همچنین باید سؤال بپرسیم هنرسازه فیلم چیست و این هنرسازه همان صور خیال او هستند که البته خیلی مهم است، اما مسئله این است که چگونه این‌ها را با هم تلفیق می‌کند و سؤال چهارم هم این است که از کجا می‌گوید و منشأ سخنان کارگردان چیست؟ آیا از روی آیات قرآن است یا از روی هوا و هوس؟ بعد از آن به منشأهای سالم اجازه ترویج دهیم.

معاون فرهنگی قوه قضائیه خاطرنشان کرد: این‌ها سؤالاتی است که باید درباره سینما و تلویزیون و در فقه کلان پرداخته شود که هنوز به یکی از آن‌ها پرداخته نشده است. در آغاز راه هستیم و امیدواریم که مدرسه هنر اسلامی بتواند وارد این عرصه‌ها شود که واقعاً عرصه‌های ناپیموده‌ای است.

پاکی هنر یعنی توجه همیشگی به چارچوب‌های دینی و شرعی

آیت الله احمد مبلغی، رئیس مرکز تحقیقات اسلامی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی نیز در این همایش به تبیین نکاتی درباره روش‌شناسی فقه هنرهای نمایشی پرداخت.

او افزود: نکته اول در این رابطه، ماهیت‌شناسی فعالیت فقه در قبال هنرهای نمایشی است. فقه در قبال هنرهای نمایشی دارای نگاهی متمرکز بر سه‌گانه جمال، جلال و کمال است یعنی بر زیبایی هنر نمایشی و زیباآفرینی‌های هنری آن تمرکز مثبت دارد. در عین حال پیام آن به هر هنری از جمله هنرهای نمایشی، هنرمندان و مخاطبان این عرصه مهم، زیستن و پرداختن در چارچوب حلال است.

مبلغی اظهار کرد: پاکی هنر یعنی توجه عمیق و درونی و همیشگی به چارچوب‌های دینی و شرعی و انسانی برای نمایش‌ها و عدم برون‌رفت از این چارچوب‌ها و کمال یعنی قرار گرفتن هنر نمایشی یا هر هنر دیگر در مسیر تعالی و اخلاق انسانی و تحکیم پیوند انسان با خالق و پیشرفت مادی و معنوی و تأمین نیازهای گوناگون انسان است.

رئیس مرکز تحقیقات اسلامی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی گفت: هنگامی که از روش‌شناسی هنرهای نمایشی سخن می‌گوییم باید چند محور اساسی روشی را مدنظر قرار دهیم و توجه کنیم. اولین محور و یکی از مهم‌ترین آن‌ها این است که سنخ‌شناسی موضوعی کنیم. در پاسخ به این سئوال که موضوع هنرهای نمایشی چه سنخی است و هنر نمایشی از حیث محتوایی منبعث از روابط اجتماعی و از حیث تبیینی نیازمند به معرفتی است که چند رشته اساسی ارتباطات و هنر و دانش اجتماعی آن را تأمین می‌کنند.

مبلغی ادامه داد: چنین موضوعی نباید به‌صورت جدا از روابط اجتماعی و هنری جامعه قرائت شوند، همان‌گونه که نباید این معرفت را بدون نگاه دانشی و معرفت مربوط به هنرهای نمایشی به انجام برسانیم، پس محور اول موضوع‌شناسی است که هم نگاه به محتوا و هم قالب آن که هنری است و قالب در اینجا کمتر از محتوا نیست و هم اینکه راه تحصیل معرفت و توجه همزمان بهره گیرنده از چند دانش می‌تواند ما را به این معرفت نائل آورد.

او، محور دوم را منبع‌شناسی فقه هنرهای نمایشی دانست و گفت: در این زمینه باید بدانیم از چه منبعی در فقه می‌خواهیم استفاده کنیم؛ طبیعتاً قران و سنت در رأس این منابع هستند اما اگر می‌خواهیم هنرهای نمایشی را به سمت منابع ببریم، نمی‌توانیم بر آیات و احکام کلاسیک معلوم و محدود بسنده کنیم و باید یک دائره بزرگتر از احادیث احکام در نظر بگیریم.

مبلغی با بیان اینکه در فقه هنرهای نمایشی عمدتاً باید به سراغ نصوصی رفت که حامل آموزه‌هایی مرتبط با حوزه ارتباطات و تأثیرگذاری بر جامعه و روش‌شناسی اجتماعی باشد، گفت: برای اینکه ثابت کنیم فقه هنرهای نمایشی چگونه می‌تواند احکام مسئله را از این دسته آیات بر گرفته است،‌ نمونه‌ای از آن در قرآن را باید بیان کنیم.

او با تأکید بر اینکه این سنخ آیات را باید شناسایی کنیم و به سمت فقه هنرهای نمایشی ببریم، گفت: سئوالی که مطرح می‌شود این است که مؤلفه‌های اصلی هنرهای نمایشی چیست. دست کم ۴ مولفه برای هنرهای نمایشی ارائه شده است شامل زمان، مکان، پیکر و مردم.

رئیس مرکز تحقیقات اسلامی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی به مقوله زمان و مردم اشاره کرد و گفت: زمان، وحدت لحظه از ویژگی‌های هنر نمایشی است و این وحدت لحظه است که هنر نمایشی را سرزنده نگه داشته و بخش متمایزی از واقعیت زندگی قرار می‌دهد.

مبلغی با بیان اینکه مردم یک جزء اساسی در هنرهای نمایشی هستند، گفت: مردم یا مخاطبان صرفاً در حال مشاهده نیستند بلکه آن‌ها در حال شکل دادن به نمایش هستند و اصولاً زنده بودن و فعال بودن نمایش به حضور مردم است و انعکاس هر فعل در این نمایش در احساس مردم به نمایش معنا می‌دهد و واکنش لحظه لحظه مردم در برابر لحظه لحظه نمایش جزو زنده بودن، تأثیرگذار بودن و متمایز بودن نمایش هنری است.

او در ادامه سخنان خود به داستان‌های قرآنی درباره حضرت ابراهیم(ع) اشاره کرد و گفت: در این داستان‌ها به ابزارها و نحوه تعامل حضرت ابراهیم(ع) با جامعه، بهره‌گیری او از هنر و غیره را به عنوان الگوی حرکت در جامعه باید نگاه کنیم.

مبلغی با بیان اینکه در داستان‌های قرآنی پرقدرت‌ترین، پرمعناترین و ماندگارترین صحنه‌های هنری را حضرت ابراهیم(ع) ایجاد کرده است، گفت: سئوال اینجاست که چگونه می‌توانیم از این داستان‌ها استفاده فقهی ببریم. باید امثال این داستان‌ها که نگاه مستقیم به نمایش‌ها و صحنه‌ها در جامعه از حیث فکری و فرهنگی دارد، منبع قرار دهیم اما سئوال اینجاست که چگونه آن را منبع قرار دهیم و از این آیات برای فقه هنر نمایشی چه استقاده‌هایی می‌توان کرد.

رئیس مرکز تحقیقات اسلامی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی بیان کرد: واقعیت هنر این است که یک واقعیت اجتماعی را منعکس کند و اگر صادق بود هنر در این زمینه می‌شود هنر صادق.

او همچنین یکی دیگر از ویژگی‌های هنر نمایشی را بودن در زندگی و کوشیدن برای تعالی زندگی دانست و گفت: اگر بپذیریم فقه برای زندگی اجتماعی است و به واقعیت زندگی اجتماعی نگاه داریم نباید تصور کنیم که فقه در حوزه هنرهای نمیاشی در موضع سکوت و منفعلانه و غیرواقع‌گرایی قرار می‌گیرد. فقه نمی‌تواند در برابر واقعیت ساکت بماند.

اسلام با هنر شروع می‌شود

آیت‌الله ابوالقاسم علیدوست، عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه و مدرس خارج فقه و اصول نیز در این همایش گفت:‌ اسلام با هنر شروع می‌شود و قرآن، نهج‌البلاغه و حتی صحیفه سجادیه در دنیای مادی و پرتلاطم معاصر یک پدیده هنری هستند.

او همچنین حضرت علی(ع) را یک پدیده هنری دانست که با هنرمندی پیامبر مکرم اسلام(ص) چنین شخصیتی تربیت شده است و ادامه داد: با گذشت ۱۴۰۰ سال، ما همچنان می‌توانیم خطبه‌های نهج‌البلاغه را در دنیا مطرح کنیم.

آیت‌الله علیدوست ادامه داد: باید توجه کنیم که اسلام خودش پدیده هنری است و با هنر شروع می‌شود و با آن ادامه پیدا می‌کند و اصلاً در اسلام، کف هنر استحباب است؛ یعنی ممکن است برخی از کارها از اباحه شروع شود، اما هنر از استحباب شروع می‌شود.

دبیر علمی همایش ملی «فقه هنر» به برگزاری این همایش اشاره کرد و گفت:‌ در این همایش، از ظرفیت هنرمندان سینما نیز استفاده می‌کنیم؛ زیرا آنان بخشی از جامعه ایران هستند و مفیدند و باید از آن‌ها استفاده کنیم.

وی یادآور شد: دغدغه‌ای که هم ما از طرف حوزه، هم هنرمندان و هم دانشگاه دارند، این است که کار کنیم تا هنر این کشور و سرزمین ارتقا بیابد، اما از راه شرعی هم خارج نشود؛ یعنی هم فخر هنری خود را داشته باشد و چیزی در اینجا از بین نرود و ضبط نشود و هم البته از جاده شریعت خارج نشود.

آیت‌الله علیدوست با تأکید بر اینکه ما نمی‌خواهیم به نام فقه، حرکت‌های ژورنالیستی و پوپولیستی انجام شود، گفت: وقتی از فقه بحث می‌کنیم، منظور ما از یک طرف فقه منضبط است و از طرف دیگر فقهی است که با هنجارهای شناخته شده فقاهت همراه باشد و هیچ انضباط فقهی را زیرپا نگذارد.

عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه اظهار کرد: ما عادت کرده‌ایم در مسائل سیاسی، اقتصادی و هنری مسائل را درست بیان نکنیم، لذا در جاهایی این آسیب خود را نشان می‌دهد، ولی اگر با نگاه آسیب‌شناسانه بزرگان هر صنف و گرایشی به این مسائل می‌پرداختند، مطمئنا ما در جایگاه بهتری قرار داشتیم.

او با یادآوری اینکه در اینجا بر مسند فتوا ننشسته‌ایم که بخواهیم فتوا صادر کنیم،‌ گفت: اگر مباحث فقهی و حقوقی بیان می‌شود و هنرمندان دغدغه‌هایشان را بیان می‌کنند، به این قصد است که روزنه‌ها و مسیری باز شده و برای فقیهانی که می‌خواهند دغدغه‌مند با رعایت انضباط فکری و در نظر گرفتن اقتضائات زمان و مکان به استنباط بپردازند، فرایندی تعریف شود و برای محققان و رسانه‌های ملی و غیرملی که می‌خواهند برنامه‌هایی داشته باشند و برای قانونگذاران کشور که می‌خواهند قانونی بگذارد، چراغ راه و صراطی برای باشد. این گام کوچکی نیست و شاید اولین بار باشد که از یک سو از حوزه، از سوی دیگر حقوقدانان از دانشگاه‌های مختلف کشور و هنرمندان رودررو و کنار هم در یک همایش علمی می‌نشینند و حرف‌هایشان را می‌زنند.

آیت‌الله علیدوست همچنین با بیان اینکه متخصصان هنرهای نمایشی در یک تقسیم کلان، هنرهای نمایشی را به غیرواقع‌گرایانه و واقع‌گرایانه تقسیم‌بندی می‌کنند، گفت: ‌در هنرهای نمایشی غیرواقع‌گرایانه، دست صاحبان نمایش باز است. هم مخاطب قبول کرده که غیرواقع‌گرایانه است و هم صاحبان همایش تعهد نداده‌اند که آنچه ارائه می‌دهند، واقع‌گرایانه باشد، لذا در هنرهای غیرواقع‌گرایانه مشکلی نداریم.

دبیر علمی همایش ملی «فقه هنر» ادامه داد: مشکل در هنرهای نمایشی است که می‌خواهد واقعیت را نشان دهد و مدعی است که اگر واقعیت را نشان ندهد، انتظار مخاطب برآورده نشده است و نتوانسته با مخاطب ارتباط برقرار کند. اگر هنرهای نمایشی بخواهند واقع‌گرایی خود را حفظ کنند تا مخاطب خود را داشته باشند و برای اینکه پیام‌های منفی یا بی‌طرف، پیام‌های ارزشی و اثباتی خودش را به مخاطب منتقل کند، باید واقع‌گرایانه باشد.

عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه همچنین به بحث سانسور در فیلم‌ها اشاره کرد و گفت: سانسور زمانی جواب می‌داد، اما امروزه عصر امواج ضلال است؛ امواجی که در اختیار همگان است و گاه تصور می‌شود که می‌توان این‌ها را کنترل کرد و جلوی آن را گرفت و هنر ما جلوگیری از این پدیده‌هاست.

 حجت‌الاسلام سیدمحمدحسین نواب، مدیر مدرسه اسلامی هنر نیز در این همایش گفت: مقام معظم رهبری توجه ویژه‌ای به همایش‌های فقه هنر دارند و هر بار بیش از اندازه محبت کرده و انرژی مضاعفی به ما داده‌اند و حتی درباره جزئیات همایش بعدی نیز پیگیری می‌کردند.

او با طرح این سئوال که چرا به سراغ فقه هنر آمده‌ایم، افزود: هنر یکی از ابعاد و شئون جدی زندگی بشر است و دیگر مثل قبل نیست که هنر تنها یک تفریح باشد. در حکومتی که داعیه‌دار حکومت دینی است و فقه بخش پررنگی است و مردم آن هم متدین هستند باید تکلیف مسائل شرعی مشخص شود.

نواب بیان کرد: بخش جدی جامعه هم متدینانه زندگی می‌کنند و هم نمی‌توانند از هنر فاصله بگیرند لذا باید تکلیف این‌ها معلوم شود البته تلاش این نیست که چیزی حلال شود و بیش از آن چیزی که شریعت بیان می‌کند جلوتر آییم، بلکه تلاش این است که این مسائل شفاف و تکلیف مکلف مشخص شود.

مدیر مدرسه اسلامی هنر، هنر را یک فرصت دانست و افزود: اگر نگاه فرصت به هنر داشته باشیم می‌توانیم به خوبی از آن استفاده کنیم. البته هنر در طول ۱۴۰۰ سال در همه طریقی در خدمت اسلام و به خصوص مکتب تشیع بوده است و از تمام توان خود برای تبلیغ تشیع استفاده کرده است و ما هم باید تلاش کنیم تا این زبان فراگیر را رشد دهیم و هنرمند بیش از قبل در خدمت تشیع باشد.

او به مبحث فقه سینما اشاره کرد و گفت: گاهی علوم انسانی و نگاه حکمی به هنر می‌تواند گشایش‌های فکری دیگری را برای ما ایجاد کرده و درب‌های دیگری را برای ما باز کند و در موضوع‌شناسی تغییر ایجاد کند. اگر بخواهیم خیلی مختصر با مثال توضیح دهیم باید بگوییم به عنوان مثال در خصوص نشان دادن چهره معصوم، که بخش زیادی مباحث فقهی بر روی آن انجام می‌شود و اگر نگاه حکمی داشته باشیم و کل مجموعه فیلم و مخاطب و صاحب اثرهمه را در یک بسته نگاه کنیم شاید در موضوع‌شناسی تغییر ایجاد کند.

نواب اظهار کرد: اشکالاتی در این زمینه مطرح می‌شود که آیا اجازه داریم چهره معصوم را نشان دهیم و کاملاً بحث فقهی می‌شود در صورتی که این بحث حکمی است.

مدیر مدرسه اسلامی هنر ادامه داد: فرهنگ‌هایی که اسطوره ندارد تلاش می‌کنند، اسطوره‌سازی کنند و اگر ما چهره معصوم را بسازیم و شبیه‌سازی کنیم اسطوره‌ها را در ذهن مردم از بین برده‌ایم زیرا این ابهام چهره معصومین در ذهن مخاطب خیلی تأثیر می‌گذارد.

او با بیان اینکه مذاق زیباشناسی در دوران‌های مختلف تغییر می‌کند و ممکن است چیزی که در دوران‌های گذشته زیبا بوده، امروز دیگر زیبا نباشد و به‌همین ترتیب برای امروز نیز چنین مسائلی صدق می‌کند، گفت: اگر در فیلم‌ها چهره‌های معصومین ثابت و پوشیده است، به خاطر این است که حالت قدسی آن چهره‌ها حفظ شود.

نواب به مسئله سانسور در فیلم‌ها نیز اشاره کرد و گفت: اگر در سانسور قطعه‌ای از فیلم را حذف کنیم به نیت اینکه مخاطب نبیند با شرایط روز جامعه آن قطعه‌ای که حذف شده است هزار بار بیشتر از اصل فیلم دیده خواهد شد و باید بگوییم این مسئله درست نیست و از لحاظ فقهی مسئله دارد و اینکه حذف شود آیا خودش باعث تشدید منکر نمی‌شود.

او با بیان اینکه فقه باید از علوم دیگری مثل جامعه‌شناسی و حکمت‌شناسی در این زمینه کمک بگیرد، گفت:‌ تقاطع علوم انسانی با هنر آیا می‌تواند به فقه کمک کند یا خیر تا اتفاقات مثبتی بیفتد.

مدیر مدرسه اسلامی هنر یادآور شد:‌ در رده‌بندی فیلم‌ها اگر فیلمی را با توجه به سن سطح‌بندی کنیم، هدف این است که بچه‌های زیر آن سن فیلم را نبینند اما عملاً چه اتفاقی خواهد افتاد ما مردم را به بیشتر دیدن تحریک می‌کنیم لذا این‌ها بحث جامعه‌شناسی و حکمی در کنار فقه دارد و باید این مجموعه دیده شود و فقط فعل مکلف تنها نبینیم و آن را یک برآیند ببینیم.

فقها باید و نبایدهای سینما را منطبق با شرایط زمان و مکان اعلام کنند

منوچهر شاهسواری، تهیه‌کننده و مدیر خانه سینما نیز در این همایش با بیان اینکه سینمای ایران وامدار انقلاب و مردم ایران و پاسخگو به نیازهای آنان است، گفت: اگر نیازهای مردم متنوع است به آن تنوع نیازی احترام بگذاریم و در این صورت می‌توانیم در آن تأثیر مثبت بگذاریم و به سمتی که فکر می‌کنیم درست‌تر است، ببریم.

او گفت: طبق سخنرانی فقها حاضر در این همایش، در ارتباطات باید سعی کرد تا پل درست کنیم نه دیوار و پل نیز یک امر دو سویه است.

شاهسواری افزود: اگر انتظار داشته باشیم که طرف مقابل پل بزند تا به ما برسد، از انصاف کمی دور است و اصولاً هر رابطه و موقعیت اجتماعی حداقل دو سویه است و نیازها و پرسش‌های متقابل دارند.این تهیه‌کننده سینما ادامه داد: مهم‌ترین چیزی که توقع ما سینماگران از فقها و علماست، نسبت بایدها و نبایدها با شرایط زمان‌مند و مکان‌مند است که باید انطباق داده شود و به ما اعلام کنند. در برخی امور ممکن است فاقد پاسخ‌های روشن باشد اما مهم‌ترین نکاتی که باید مورد نظر قرار گیرد تغییر پارادیمی است که بر نظام فکری ما حاکم است. به نظر می‌رسد ما هنوز تصور می‌کنیم در جهانی در حال زیست هستیم که اماکن قرنطینه بر آن حاکم است.

او تأکید کرد: دوران قرنطینه پایان یافته است ولی سئوال و نیاز مهم‌تر این است در دورانی که دیگر امکان قرنطیه وجود ندارد یعنی در دوران عدم قرنطینه، نحوه مدیریت نظام‌های فکری، فرهنگی و هنری چگونه است؟ امور سیاسی، اجتماعی، اقتصادی تابعی از این بحث کلیدی است.

مدیر خانه سینما گفت: بر این باورم و تصور می‌کنم که با سیم خاردار نمی‌توانیم جلوی سیل را بگیریم. طوفان تغییرات آغاز شده است و هیچ چیزی نمی‌تواند در مقابل طوفان تغییرات نظام فکری و هویتی و ارزشی ما را نگه دارد مگر با نهضت تولید فکری.

او یادآور شد: موضوعات کوچکی که در درون آثار ماست نظیر ارتباط زن و شوهر، نحوه پوشش، گویش و آنچه که به مقدسات و اساطیر ما بر می‌گردد از نظر من در مقابل این نوع محدودیت‌ها و منوعیت‌هایی که وجود دارد قابل حل هستند، چون ظرفیت و قدرت تبدیل هنر و سینما بسیار زیاد است اما نکته اینجاست که ما تلاش می‌کنیم سخن خوب را بزنیم ولی از عمل خوب پرهیز می‌کنیم و این نقد را اول به خودم و بعد به دیگران می‌گویم اگر می‌خواهیم سخن خوب بگوییم نیازمند عمل خوب هستیم.

شاهسواری با بیان اینکه در آموزه‌های دینی عمل خوب از هر سخنی واضح‌تر، برجسته‌تر و روشن‌تر است، گفت: آنچه که از مناسبات ما پل می‌سازد و تبدیل به یک مرهم و میدان‌داری می‌کند عرصه فرهنگ است و اصولاً عرصه فرهنگ، عرصه گفت‌وگو است و امکان گفت‌وگو باید فراهم کرد آن هم بر اساس نظریات و سلایق و نیازهایی که وجود دارد.

این تهیه‌کننده سینما در ادامه گفت: نکته دیگر که باید بدان توجه کنیم این است که تکنولوژی دارد نظام صنعتی اثر سینمایی و تلویزیونی را کاملا تغییر می‌دهد آن هم بدون بازیگر و لوکیشن و حتی دوربین فیلمبرداری و در یک کامپیوتر در مجموعه نرم‌افزارها جهان را به‌صورت مجازی آماده کرده و فیلم می‌سازد.

او ادامه داد: برای اینکه این مرزها را به سمت هویت‌ها و ارزش‌ها و اعتقادات خودمان برگردانیم باید یک مواجه خلاقانه و مدبرانه با وقایع داشته باشیم یعنی باید موضوع هم خلاقانه و هم مدبرانه مواجهه داشته باشیم به معنای اینکه تدبیرهای لازم را برای عبور از این پیج و خم‌ها تنظیم کنیم.

شاهسواری بیان کرد: همه ما امروز در بحث‌ها به شدت درباره سینما و هنر و فقه و هنر حرف زدیم و من به لحاظ دیدگاه شخصی خود می‌گویم از نظر من سینما هنر نیست که هست، سینما صنعت نیست که هست، سینما تجارت نیست که هست و هر امری که هنر بود، صنعت و تجارت بود یعنی هر کدام مکانیزم‌های درونی و بیرونی خاص خودشان را دارند. هنر به دیدگاه‌های شخصی و الهامات فرد بر می‌گردد و صنعت با مجموعه‌ای از فن‌ها موضوع را عرضه می‌کند و تجارت هم جزو ذات سینماست.

او با بیان اینکه هر پدیده که این سه دارد باید ذیل تئوری قدرت برود، گفت: در این صورت باور می‌کنیم که یک کشور و تمدن بدون قدرت سینما چه بلایی سرش می‌آید و در جهان پرآشوب فعلی، ملت، تمدن و فرهنگ و کشوری که صدا و تصویر نداشته باشد محکوم به نابودی و حاشیه‌نشینی و تبعیت است و فقط با داشتن صدا و تصویر واقعی خلاقانه و مدبرانه است که می‌توانیم در جهان حضور پیدا کنیم و حرف بزنیم و آن ذائقه و طعم مورد علاقه خود را به دیگران انتقال دهیم.

مدیر خانه سینما با تأکید بر اینکه به این قدرت فرهنگی کشور نباید با ابزار سیاسی نگاه کرد، گفت: متأسفم که ما همچنان با دیدگاه و ابزار سیاسی به حوزه فرهگ و هنر نگاه می‌کنیم و به‌عنوان یک فرصتی برای استقامت و ماندگار داریم به آن صدمه می‌زنیم. با ین شیوه حتی در داخل امکان صدا و تصویر را از بین می‌بریم و خودمان را بخشی از موجودیت و سازمان ذهنی و روحی خودمان را نابود می‌کنیم.

در دومین روز از همایش ملی فقه و هنر، پس از سخنرانی کمالی سروستانی؛ مدیر مرکز اسناد و کتابخانه ملی فارس، حکمت‌نیا، معاون وزیر دادگستری، حجت‌الاسلام والمسلمین صراعی؛ عضو هیئت علمی و مدیر پژوهشکده فقه و حقوق پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، حبیب‌نژاد؛ عضو هیئت علمی دانشگاه تهران، نائیجی، کارگردان سینما و مدرس فیلم‌نامه‌نویسی، مقدادی، عضو هیئت علمی دانشگاه مفید و عسگرپور، کارگردان سینما و دبیر جشنواره بین‌المللی فیلم فجر مقالاتشان را ارائه دادند.

آیت‌الله ابوالقاسم علیدوست، دبیر علمی همایش و عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه نیز به جمع بندی این همایش دو روزه پرداخت و گفت: باید شیراز در بحث فقه هنر مؤسس باشد، البته باید با همه توان و نهادهایش و بدون اختلاف متحد ورود کنند و ما هم با آنان همکاری خواهیم کرد.

علیدوست گفت: بحث محتوایی این یک روز و نیم، بسیار مفصل و سخت بود ولی در چند عنوان در قالب پیشنهاد برخاسته از صحبت سخنرانان این همایش که از اساتید و پیشکسوتان سینما و حوزه بودند، ارائه می‌کنم.

عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه ادامه داد: دعاوی دادرسی هنری که یکی از سخنرانان پیشنهادی برای آن دادند، باید دنبال شود هم از طریق مرکز تحقیقات مجلس شورای اسلامی و جاهای دیگر به نظر می‌رسد که مجمع نظر قرار گرفته و دنبال شود.

وی با تأکید بر اینکه این همایش نباید مانند بسیاری از همایش‌ها باشد که برگزار شده و تمام می‌شود، البته تاکنون هم این‌گونه نبوده است، چاپ و نشر دو جلد کتاب از مجموعه مقالات برگزیده اولین و دومین همایش ملی «فقه هنر» در سال‌های گذشته را شاهدی بر صدق این ادعا برشمرد.

علیدوست با یادآوری اینکه کتاب سومین همایش نیز سال آینده منتشر می‌شود، به دیگر مباحث مطرح شده در این همایش اشاره و خاطرنشان کرد: بحث گسست محدودیت‌ها و آسیب‌های واقعی در هنرهای نمایشی واقع‌گرایانه و رئالیستی از آسیب‌نماها و بهانه‌ها را که از صحبت‌های برخی از سخنرانان استخراج کردم، بحثی است که باید برای آن هنرمندان و فقیهان بنشینند و با همدیگر همفکری کنند و اگر واقعاً محدودیت‌های واقعی است باید یک طور برخورد کرد و اگر محدودیت‌نماست و بهانه‌ است شاید بهترین راه برای این قضیه کار میدانی باشد که دیروز هم چنین پیشنهادی ارائه داده شد.

دبیر علمی همایش ملی «فقه و هنر» اضافه کرد: بحث سوم گسست محدودیت‌های واقعی شرعی و خط قرمزها از محدودیت‌نماها و مطابق برخی از انظار فقهی در این همایش مطرح شد که بیشتر به حوزویان مطرح می‌شود.

وی ادامه داد: گاهی اوقات برخی موارد واقعاً خط قرمز است و کاری نمی‌توان برای آن کرد به عنوان مثال رهایی ارتباط زن و مرد به بهانه جذب مخاطب یا هر عنوان دیگر، قابل قبول نیست زیرا ما ماکیاولیست نیستیم که بگوییم هدف وسیله را توجیه می‌کند و بگوییم ما هدف مقدسی داریم و اکنون خلاف شرعی هم مرتکب شویم، خیر این‌گونه نیست.

علیدوست با ذکر این نکته که فقیه قانون‌گذار نیست، گفت: برخی‌ها می‌گویند چرا فقها کنار هم نمی‌نشینند و فکری در این قضیه کنند؛ در حالی که فقیه باید کاشف امین باشد منتها آن‌قدر اسناد شرعی موسع و سینه‌اش فراخ است که امیدواریم می‌تواند جواب مناسب دهد.

او همچنین محدودیت‌های فقهی و شرعی جدا را از محدودیت‌های اجرایی، مدیریتی و سلیقه‌ای جدا دانست و با یادآوری اینکه گاهی اوقات ملاحظات اجرایی برای فیلم‌ها اعمال می شود نه فقهی، گفت: در صحبت‌های دو روزه هنرمندان در این همایش، حس کردم که گاهی اوقات محدودیت‌ها سلیقه‌ای است و طرف بنا به ملاحظاتی این محدودیت‌ها را اجرا می‌کند.

دبیر علمی همایش ملی «فقه هنر» تأکید کرد: هنر حاکمیت باید این باشد که چنین هنرمندانی تولید کند که بحمد الهی این‌ هنرمندان را داریم اما اینکه چقدر از آن‌ها استفاده می‌کنیم بحث دیگری است.

او خاطرنشان کرد: نشست فقه هنر هیچ اصراری ندارد که به یک تعین معین برسد یعنی یک کیس آخر جلسه بگذاریم و بخواهیم به آن برسیم ضمن اینکه تمام این دغدغه‌ها و مباحث مطرح شده نیز به باید به بزرگان حوزه و هنر به ویژه فیلم و سینما منتقل شود.

علیدوست درخواست کرد تا مسائل طرح شده در این همایش ملی «فقه هنر» موضوع درس‌ها و پژوهش‌های حوزه و دانشگاه قرار گیرد و گفت: این کار هیچ وقت تمام نمی‌شود و این‌گونه نیست که بگوییم دو جلد کتاب درباره فقه هنر بنویسیم و تمام شود.

حجت الاسلام مهدی همازاده ابیانه، عضو هیأت علمی مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران که از جمله مهمانان این نشست بوده است، گزارشی از این نشست را به رشته تحریر درآورده که در ادامه می‌خوانید؛

«شما روحانیون، مدام بر روابط عاطفی بین زن و شوهر تأکید دارید. من فیلمساز اگر بخواهم این روابط عاطفی را ترویج کنم، چه باید بکنم؟ می‌شود سکانس‌های رفتار و گفتار عاطفی بین من و خانم نگار جواهریان در فیلم "طلا و مس". همسر من گریمور است و در تمام مدّت ساخت آن فیلم، کنار دوربین بود. او فیلم را حتّی بیشتر از من دوست دارد. پشت صحنه فیلم به پاکی روی صحنه بود و تصوّراتی که بعضاً در مورد الزامات روابط عاطفی در فیلم‌ها وجود دارد، اصلاً درست نیست.» بهروز شعیبی داشت برای فقها و محقّقان فقه و شرکت‌کنندگان در سومین همایش فقه هنر صحبت می‌کرد که این بار ویژه فقه سینما و در شیراز برگزار می‌شد.

او در ادامه بر ضرورت نقاط عطف و پیش‌برنده در داستان فیلم تأکید کرد و این‌که: «اهل فنّ به خوبی می‌دانند اگر در استفاده از «عاطفه» محدودیت باشد، لاجرم به سراغ عنصر خشونت خواهند رفت و قاب فیلم‌ها پر می‌شود از صحنه‌های خشن. اگر در نمایش چهره معصومین و مقدّسین، محدودیت باشد، فیلم‌های تاریخی پر می‌شوند از چهره دشمنان ایشان و بر محور شخصیت‌های شرور خواهد چرخید.»

آیت‌الله علیدوست که استاد درس خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم است و دبیر علمی همایش، بر صندلی ریاست جلسه نشسته بود و به دقّت گوش می‌داد و می‌نوشت. او البته خود در برنامه افتتاحیه، سخنانی بی‌طرف درباره نمایش پوشش و روابط طبقات وسیعی از اجتماع در سینمای واقع‌گرا (رئالیستی) مطرح کرده بود و همچنین در مورد نمایش چهره معصومین. طرح پرسش دو طرفه و استدلال هر یک از طرفین، به این نتیجه از سوی وی رسید که: «باید تحقیق میدانی انجام تا مشخّص شود آیا واقعاً مخاطب در سینمای رئال، می‌خواهد چهره کاراکتر امام در فیلم را ببیند و در غیر این صورت به مقبولیت فیلم لطمه می‌خورد؟

همچنین در صورت نمایش چهره، آیا برداشت وهن و قداست‌زدایی از معصوم دارد؟» دبیر علمی همایش که عضو جامعه مدرّسین حوزه علمیه هم هست، حتّی درباره نمایش پوشش و آرایش و روابط طبقات کم‌تقیّد به شریعت در فیلم را با پرسش مشابه به پایان رساند که: «با تحقیق علمی و میدانی، وجود یا عدم باورپذیری مخاطب سنجیده شود؛ آیا در صورتی که بازیگر خانم در موقعیت داخل منزل، حجاب داشته باشد یا آرایش و حجاب و رفتار او مطابق واقعیت اجتماعی آن نباشد، به باورپذیری مخاطب و تأثیرگذاری فیلم، لطمه جدّی وارد می‌شود؟» ایشان البته تصریح داشت که در صورت وجود مشکل در تأثیرگذاری و مقبولیت فیلم اخلاقی یا دینی یا حتّی ملّی و اجتماعی، امکانات و ظرفیت‌هایی در فقه شیعه برای انعطاف و حلّ مشکل وجود دارد.

در این همایش دو روزه، دیدگاه‌های مختلف از سه طیف فقها و سینماگران و حقوقدانان ارائه شد؛ اما نکته مهم و مشهود، سعه صدر و گشودگی طرفین برای شنیدن و رسیدن به فهم مشترک از مسائل طرف مقابل بود. چه آن‌جا که منوچهر شهسواری – مدیر خانه سینما – از کارکردها و خدمات سینما می‌گفت و از محدودیت‌های غیر ضروری گلایه می‌کرد و چه آن‌گاه که هادی صادقی – معاون فرهنگی قوه قضائیه – از امکان پرداخت شرقی و غیر اروتیک به عشق می‌گفت و از فیلم "باران" مجیدی مثال می‌آورد؛ از امکان پرداخت در حاشیه حوادث صدر اسلام می‌گفت و فیلم "روز واقعه" را مثال می‌زد که نیازی به نمایش عریان شخصیت‌های مقدّس نداشت. یا هادی نائیجی – کارگردان سینما –که استفاده از کلاه‌گیس و آرایش و … را بهانه‌هایی برای پوشش ضعف قصّه‌های سینمایی می‌دانست و مسئله اصلی فقه سینما را در جایی دیگر که همان همذات‌پنداری و همدلی مخاطب با شخصیت‌های خاکستری یا حتّی ضدّ قهرمان باشد، معرّفی می‌کرد.

به اعتقاد این مدرّس فیلمنامه‌نویسی، قصّه سینمایی نیازمند همراه کردن مخاطب با شخصیت‌های منفی و رذائل اخلاقی آن‌ها دارد تا نهایتاً در تجربه مشترک عاقبت آن شخصیت در فیلم، به کاتارسیس و تزکیه برسد، اما این فرآیند، تبعات و ریزش‌هایی هم دارد و برخی مخاطبان را پس از همراه و همدل کردن با اخلاق منفی، به آن نتیجه مطلوب نهایی نمی‌رساند. این نکته به نظر نائیجی، مسئله فقهی مهم سینماست که به ذات آن مربوط می‌شود و فراتر از مباحث عارضی و قابل عبور مانند آرایش و ظاهر بازیگران دارد؛ چرا که با قرارداد نمایشی می‌توان باورپذیری مخاطب را حلّ و فصل کرد.

در عین حال برخی نظریه‌ها که روش‌شناسی استنباط در هنرهای نمایشی را از محدوده آیات الاحکام کلاسیک در می‌آورد و آیات و منابع جدیدی را ارائه می‌داد، بسیار راهگشا و جالب توجّه جلوه می‌نمود. مثل آن‌چه آیت الله مبلّغی – استاد درس خارج فقه و اصول و عضو خبرگان رهبری – با اشاره به آیاتی از قرآن درباره نمایش و صحنه‌آرایی حضرت ابراهیم ارائه کرد؛ آن‌گاه که بت‌های کوچک‌تر را شکست و تبر را بر دوش بت بزرگ نهاد و پیش چشم همه مردمان، اتّهام را متوجّه بت بزرگ کرد و آنان را به چالش کشید. یا آن‌گاه که پرستش ستاره و ماه و خورشید را پیشه کرد و پس از افول هریک، مخاطبان عامّ را با بازگشت از پرستش آن‌ها به تأمّل واداشت.

به گفته این سخنران همایش فقه سینما، آیات مذکور، مرزهای صدق و کذب را در سینما هنرهای نمایشی جابجا می‌کند و بلکه نمایش و صحنه‌آرایی را به شکل فعلی پیامبرانه برای ترویج توحید نشان می‌دهد. ایشان بر ضرورت شناخت موضوع (فیلم و سینما) از سوی فقیهانّ قبل از بررسی‌های فقهی و صدور حکم تأکید داشت.

نکته‌ای که در مقاله آیت‌الله صرّامی – رئیس پژوهشکده فقه و حقوق دفتر تبلیغات اسلامی – آن‌گاه که درباره تفاوت موضوع‌شناسانه تعزیه با تئاتر و سینما به ارائه مقاله می‌پرداخت، جلوه کرد. چه این‌که در تعزیه، تعمّد بر فاصله‌گذاری بین بازیگر و نقش شخصیت مقدّس وجود دارد و در چهره‌پردازی و حتّی جنسیت بازیگر هم خودش را نشان می‌دهد، اما در تئاتر مدرن و سینما، بازیگر باید هرچه بیشتر در نقش فرو رود و با آن یکی شود.

به باور این استاد فقه و اصول، آن فاصله‌گذاری در تعزیه و این وحدت در سینما، نزد مخاطب هر یک از دو مدیوم نیز وجود دارد و در نتیجه، زمینه فروکاست جایگاه معصوم در صورت نمایش عریان او در سینما را فراهم می‌آورد.‌

هرچند ارائه سخنرانی‌ها و مقالات اساتید و هنرمندان، جذّاب و بکر بود، اما از آن بیشتر نشست‌ها و جلسات غیر رسمی اینان در حاشیه همایش جلب توجّه می‌کرد. صبحانه و شام دو نفره و چند نفره فقیهان و سینماگران، روزنه‌های فراوانی برای همدلی و همراهی می‌گشود و سو تفاهم‌ها را بر می‌داشت.

البته پیش‌نیاز چنین فضایی، مشارکت طیف حقیقت‌جو و همراه از هر دو طرف بود که گویا به خوبی در این گردهمایی محقّق شده بود. قاب صبحانه مشترک آیت‌الله علیدوست و بهروز شعیبی، از دور هم بسیار جذّاب بود؛ چه رسد آن‌گاه که نزدیک می‌نشستی و می‌دیدی فیلمساز متعهّد از نیاز به شجاعت برای ساخت فیلم درباره ائمه سخن می‌گفت و استاد حوزوی از پیش قدم شدن برای راه‌کارهایی علمی و اجرایی به منظور تحقّق آن.

شب‌نشینی‌ها و میزهای مشترک صبحانه و شام به فقیهان و سینماگران ختم نمی‌شد البته. وقتی پس از ارائه مقالات دکتر شبیری زنجانی (هیئت علمی دانشگاه قم) و دکتر حکمت نیا (استادتمام پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی) معلوم شد این دو حقوق‌دان در زمینه مالکیت آثار سینمایی کار کرده و حتّی لایحه تدوین کرده‌اند، منوچهر شاهسواری و بهروز شعیبی به فراست افتادند تا در نشست‌های خصوصی، از چند و چون کنوانسیون برن و درصد مالکیت خالقان (کارگردان و فیلمنامه‌نویس و …) در کشورهای مختلف و اصلاحیه قانون داخلی و… سر در بیاورند.

یا آن‌گاه که دکتر حبیب‌نژاد (هیئت علمی دانشگاه تهران) و دکتر آگاه (هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی) از حقوق آزادی بیان هنری و نظام حقوق هنرمند در قانون اساسی گفتند، اگر و اماها ادامه یافت و دکتر عسگری چاوردی (باستان‌شناس معروف و رئیس محور بین‌المللی ساسانی) هم فرصت را غنیمت شمرد و جلسه‌ای شبانه برگزار کرد تا درباره حقوق حفاظت از آثار میراث فرهنگی که در تخت جمشید و سایت‌های جدیدالاکتشاف شهر پارسه درگیرش هستند، راه حل‌های حقوقی متعدّد بشنود و گل از گلش بشکفد.

همایش فقه هنر نشان داد که گفتگوی مستقیم و با گشودگی و سعه صدر، تا چه حدّ می‌تواند در حل سو تفاهم‌ها و فهم مشترک نسبت به مسائل کمک کند و مسیرهای جدیدی را برای حل و فصل آن‌ها بگشاید./503/422/ح