به گزارش خبرنگار وسائل، چهارمین نشست اساتید منتخب علوم انسانی اسلامی با موضوع «روانشناسی اسلامی» با حضورآیت الله غروی، عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم و اساتید و پژوهشگران حوزه و دانشگاه ۲۹ آذر در بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی برگزار شد.
حجت الاسلام مسعود آذربایجانی، عضو هیأت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه قم در این نشست به بررسی دیدگاههای چندگانه درباره روانشناسی اسلامی و تبیین نظریه مختار خود پرداخت، گفت: نفس یک سعه گسترده دارد و از این بابت که موضوعیت نفس برای روانشناسی اسلامی قبول شده است دلایلی دارد که شامل مفهوم شناسی و تعریف نفس است؛ این کلمه در کتابهای لغات به ذات و شیء آن اعتنا دارد و دوم جامعیت کاربرد نفس است.
وقتی آیات و روایات احصاء میشوند میتوان به جنبههای مثبت و منفی اشاره کرد که جنبههای دنیوی واخروی و جنبههای بدنی، ذهنی، روحی و جنبههای علمی از جوارحی تا جوانبی را شامل میشود؛ جامعیتی که در طرح روانشناسی اسلامی به آن نیاز داریم در مفهوم نفس و جود دارد.
وجه تمایز روانشناسی اسلامی
نکته سوم مراتب نفس است که در نگاه تحولی در آیات، روایات و به ویژه قرآن، مراتب متعددی را برای نفس مطرح کرده است و نگاه تحولی و پویا در این مبحث وجود دارد؛ چهارم کارکردهای نفس است که شامل عمل می شود مانند کسب و کار و تلاش، البته به جنبههای اداراک و شناخت و فهم اشاره دارد.
همچنین امور عاطفی، انگیزشی، امور اخلاقی و معنوی که وجه تمایز روانشناسی اسلامی است نیز از جمله کارکردهای نفس به حساب میآید. ما فقط امور معنوی را تحت عنوان سلامت معنوی در بعد خاص از انسان نمیبینیم بلکه امور معنوی میتواند در همه ابعاد او وجود داشته باشد و نفس به این جنبه هم اشاره دارد.
دیدگاههای مختلفی در روانشناسی اسلامی داریم. دیدگاه سوم مختار ما است؛ در این دیدگاه محوریت روانشناسی اسلامی نفس است و از عوارض آن باید با توجه به آیات و روایات بحث شود و از لحاظ فلسفی در حکمت متعالیه میتواند مورد بررسی قرار گیرد.
بحث دوم این است که باتوجه به دستاوردهای اسلامی که در چهار دهه پس از انقلاب ارائه شده است این ادعا ممکن است که بگوییم امروزه می توان اعلام حضور و پدیداری مکتبی به نام مکتب روانشناسی اسلامی داشته باشیم.
شواهد دستاوردهای روانشناسی اسلامی
مراکز آموزشی، پژوهشی و علمی، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، دانشگاه تهران گروه روانشناسی دینی، دفتر مطالعات اسلامی در بهداشت روانی، انجمن روانشناسی اسلامی قم، موسسه مطالعاتی مشاوره اسلامی و مراکز مشاوره اسلامی در شهرهای مختلف به ویژه در قم از جمله نهادهای آموزشی و پژوهی علمی فعال در حوزه روانشناسی اسلامی هستند.
در بخش تربیت نیروی انسانی متخصص، دانش آموختگان مقطع دکتری و کارشناسی ارشد و کارشناسی داریم و در عین حال دستاوردهای روانشناسی اسلامی در نشریههای علمی، متون و کتابهای درسی و منابع مستقل و آمار مقالات قابل توجه است؛۹۰ درصد آنها در حوزه روانشناسی اسلامی است.
دو فصلنامه علمی پژوهشی مطالعات اسلامی و روانشناسی، فصلنامه علمی تخصصی روانشناسی اسلامی دانشگاه اخلاق و تربیت و فصنامههای دیگر تخصصی و بررسی تطبییقی و انتقادی از جمله کتاب مکاتب روانشناسی و نقد آن، روانشناسی رشد و سلامت با نگرش به منابع اسلامی و روانشناسی اجتماعی با توجه به منابع اسلامی، را میتوان در زمره دستاوردهای خوب این حوزه برشمرد.
مکتب روانشناسی اسلامی به حداقلی از بلوغ و حد نصاب نائل شده است
مکتب روانشناسی اسلامی از جهت مبانی، مسائل، پژوهشها، مدلها و نظریهها و منابع و متون درسی به حداقلی از بلوغ و حد نصاب نائل شده که میتواند رسما اعلام وجود کند بنابراین مکتب روانشناسی اسلامی را میتوان به رسمیت شناخت. در حوزه روش شناسی و نظریه پردازی بر اساس آموزههای اسلام نیازمند مطالعات و پژوهشهای بیشتری هستیم و ما هنوز در این قسمت ضعفهایی داریم.
تاسیس روانشناسی اسلامی و توسعه آن
دیدگاههای متفاوت در حوزه روانشناسی اسلامی با یک رقابت علمی میتوانند دستاوردهای خود را عرضه کنند تا از آنها یک دیدگاه به برتری آشکار دست یابد. مامعتقد نیستیم که دیدگاه نفس رجحان دارد بلکه باید در یک رقابت با یکدیگر گفت وگو شوند.
با توجه به زمینههای فعلی لازم است پایان نامهها و پژوهشهای ملی در حوزه روانشناسی اسلامی متمرکز شود تا ادبیات علمی آن پربارتر شود. تاسیس روانشناسی اسلامی و توسعه آن در برخی مراکز آموزشی میتواند پژوهشهای آینده را در این عرصه عمیقتر و وسیعتر کند. گرایش روانشناسی اسلامی در مقطع ارشد در حال حاضر نهایی شده است.
مقایسه کلی بین روانشناسی اسلامی در ایران و سایر کشورها
برای این مقایسه میتوان به سه رویکرد تلفیقی، تهذیبی، تأسیسی در روانشناسی اسلامی اشاره کرد. در رویکرد تلفیقی مباحث قرآن و روانشناسی کنار یکدیگر میآیند؛ در روش تهذیبی نیز بحثهای مخالف اسلام حذف میشوند.
رویکرد تاسیس نخستین و بهترین ویژگی روانشناسی اسلامی است؛ دوم رویکرد کارکردگرایانه است که ما بیشتر به این سمت حرکت کردهایم، به خصوص در بخش درمانگری.
ضعف ما در قسمت کارکردگرایانه این است که فقط در بخش مشاوره و درمانگری محصور شده است و در حوزه روانشناسی اجتماعی، سازمانی و صنعت و حوزههای دیگر ضعف و کاستی وجود دارد در حالی که در ترکیه به سمت کارکردگرایانه برای مشاوره دینی به صورت جدی رفته اند و این نگاه در این کشور در حال توسعه است.
نکته سوم درباره روانشناسی اسلامی که در ایران وجود دارد روشمند بودن است؛ کارکردهای روانشناسی اسلامی در دهههای اخیر از لحاظ علم روانشناسی و دانش حوزه روشمندی به سطح بالنده رسیده است. ما در این زمینه دو اشکال داریم یکی اینکه ارتباط و شبکه ارتباطی منسجمی بین حوزه و دانشگاه درباره روانشناسی اسلامی وجود ندارد تا این دستاوردها به روز شود و هم افزایی اتفاق بیفتد.
نگاه کاربردی وکارکرد گرایانه روانشناسی اسلامی در خدمت آسیبهای اجتماعی
اشکال دوم در این مسأله این است که برد بین المللی ما تقریبا نزدیک به صفر است با اینکه آثاری که در ایران تولید شده است برتری جدی دارد و آنها مشتاق این مباحث هستند. باید آرای تولید شده در روانشناسی اسلامی در اسرع وقت به زبانهای زنده دنیا ترجمه شود و در دسترس آنها قراربگیرد و ما باید نگاه کاربردی و کارکرد گرایانه را در خدمت آسیبهای اجتماعی قرار دهیم تا مشکلات جامعه حل شود.
نظریه روانشناسی اسلامی چیست؟
حجتالاسلام عباسعلی شاملی، رئیس انجمن روانشناسی اسلامی در ادامه به بیان گوشهای از پیش نیازها و چالشهای اسلامی سازی دانش روانشناسی پرداخت، گفت: مبانی نظریه روانشناسی اسلامی چیست؟ متدلوژی خاص چیست؟ قلمرو تا کجاست؟
نخستین گام در روانشناسی اسلامی نظریه اسلامی در تدوین روان و نفس است و بحث مبانی نظری و چهار محور همگرایی یا واگرایی موضوع و مسأله در علم و دین، زبان علم و دین، روش پژوهشها در علم و دین و چگونگی انتساب علم به دین جای چکش کاری دارد.
۲۳ سال پیش گروه روانشناسی موسسه امام خمینی (ره) شروع به مطالعه درباره روانشناسی رشد کرده است؛ اینطور نبوده که ما غافل بوده ایم بلکه اولین روانشناسان حوزه، تدوین و تألیف را انجام دادند و استادان دانشگاه در این زمینه به ترجمه اکتفا کردند.
ما در این عرصه ورود کردیم، اما در زمان ورود استادانی مثل آیت االله مصباح گفتند که مواظب باشید دست به عصا جلو بروید چراکه هنوز تکلیف روش شناسی و مبانی نظری مشخص نیست؛ از طرفی همه دانشجویان علوم انسانی و اسلامی و از جمله دانشجویان روانشناسی باید واحد درسی با عنوان مفهوم و قلمرو دین را پشت سر بگذرانند.
آیا وسعت و گستردگی دین تفاسیر و موارد ریز روانشناسی را دارد؟
اینجا این پرسش پیش میآید که آیا وسعت و گستردگی دین به اندازه ای است که تفاسیر و موارد ریز روانشناسی را شامل شود و آیا این ادعا است؟ از طرفی ادعای ما در تدوین روانشناسی اسلامی کامل نمیشود و بیشتر بدون مبنا به سمت موارد جزئی و کمّی میرویم. در این راستا مبانی باید حل شود؛ حال این پرسش مطرح می شود که برای مبانی در حوزه روانشناسی چه باید کرد؟
کسانی که مبانی نظری را شروع کردند بهتر است بر اساس پیشنهاد «نظریه هرم روانی آدمی» پیش بروند؛ این نظریه میگوید روانشناسی با مدیریت نفس در حوزه گرایشها، امیال و اندیشهها سر و کار دارد. در اسلام با توجه به یافتههای علم و نفس و روش درونگری و برخی معارف قرآنی میتوان یک فرضیه نظریهای ارائه داد.
جای خالی متدلوژی در روانشناسی اسلامی
بعضی از چالشها در پیش نیازهای عرصه روانشناسی اسلامی وجود دارد؛ یکی از این چالش ها نداشتن متدلوژی است و دیگر اینکه در نظریه دست ما خالی است. استادان حوزه و دانشگاه در باب روانشناسی اسلامی نظریه ندارند و به تفاسیر پرداخته اند. نفس و داشتهها و یافتههای نفس را چطور شما تبیین میکنید؟ این موضوع یک الگو میخواهد.
روش دوم، بحث روش شناختی است. پیشنهاد بنده این است که در باب اسلامی سازی روانشناسی در روش شناسی میتوان از روش پیشنهادی شهید سید محمد باقر صدر در کتاب مجتمعنا استفاده کرد برای افرادی که میخواهند روانشناسی دینی تولید کنند.
تأسیس روانشناسی اسلامی فرآیند دارد
وقتی میگویید روانشناسی اسلامی منظورتان چیست؟ منظورتان روانشناسی است که با دین مخالفت نداشته باشد و یا روانشناسی است که دین با داشتهها و دادههای آن موافق باشد؟ و یا منظور تدوین و تأسیس است.
اگر بخواهیم تأسیس داشته باشیم این امر فرآیند دارد و تعریف شده است؛ نه تنها مبانی روانشناسی موجود بلکه مسائل و بناهای آن باید نقد شود. موجودی روانشناسی باید نقد مبنایی و بنائی شود و در قدم بعد به انجام تک تک مسائل در شخصیت، رشد و هوش پرداخته شود.
چطور میتوان روانشناسی اسلامی را تدوین کرد؟
در حال حاضر ما همان روشهای کمی که بنیادی، توسعهای، کاربردی و پیمایشی است را به کار میبریم و آیا روانشناسی اسلامی هم همین مبانی را دارد یا نه؟ یا اینکه در ذیل پسوند«اسلامی» باید اضافاتی لحاظ شود؛ بدان معنا که بازگرداندان آن یافتهها و دادهها به محضر منابع دینی و استخراج منابع دینی است. شهید صدر میگوید در هر علمی از جمله روانشناسی اگر بخواهیم بر اساس دین آن را تدوین کنیم، روش آن استخراج است.
این استخراج فرآیند دارد و فرآیند نخست آن داشتن سؤال و پرسش فنی، علمی و تکنیکی است که این سوالهای فنی و تکنیکی میطلبد که هر کس میخواهد به سراغ قرآن برود باید دکترای روانشناسی گرفته باشد و یافتههای تأیید شده را بشناسد.
پیشنهادم این است که چند درس برای رشته روانشناسی اسلامی و علوم انسانی اسلامی لازم است که در حال حاضر وجود ندارد. این دروس شامل مفهوم و قلمرو دین و دوم بحث معرفت شناسی است چراکه دانشجویان ما فقط متدلوژی و روش شناسی رایج در دنیا را دارند و ما در مباحث فلسفی باید یکسری تعیین تکالیفی را انجام دهیم که دانشجو به عنوان یک واحد آن را بگذراند؛ سوم انسان شناسی و چهارم روش شناسی فهم قرآن و حدیث است که باید در دروس لحاظ شود.
اعتبار روشهای مختلف علمی در چارچوبهای تعیین شده روانشناسی
در بخش دیگر این نشست آیت الله سید محمد غروی، عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم در تکلمه و نقد سخنان حجتالاسلام عباسعلی شاملی گفت: نفس به صورت طبیعی باید تبیین شود که در آن اصالت روح هم وجود دارد چراکه نفس دارای مراتب است و از طرفی گستره نفس هم وسیع است که انگیزهها و تمایلات را میگیرد.
در عین حال نفس مسائل ذهنی و آنهایی که مربوط به تفکر میشود را نیز شامل میشود.«نفس» به شرطی میتواند موضوع باشد که تلقیهای متفاوت از نفس برای افراد تبیین شود.
در برخی مواقع میگوییم که میخواهیم روانشناسی متخذ از قرآن و سنت به دست بیاوریم و یا میخواهیم روانشناسی علمی داشته باشیم که این علمی اسلامی باشد و یا به عبارت دیگر بومی باشد؛ این بدان معنا نیست که تنها از روشی که در فهم مفاهیم دینی از کتاب و سنت وجود دارد استفاده شود چراکه روشهای مختلف علمی در چارچوبهای تعیین شده، دارای اعتبار است.
اعتقاد بنده این است که همه روشهایی که مطرح شده است اعتبار دارد به شرط آنکه بدانیم در چارچوب تعیین شده به چه میزان برد دارد و البته از روشهای دینی هم باید استفاده کرد؛ اگر بخواهیم آن را به میادین علمی بکشانیم طبعا باید با روشها و مدلهایی تبیین شود که برای آنها قابل فهم باشد و در عین حال بسیاری از مبانی گفته شده، کار شده است و تدوین، مسئله دیگری است./241/504/ح
تهیه و تنظیم: فاطمه ترزفان