vasael.ir

به گزارش خبرنگار وسائل، اختتامیه سلسله نشست های آشنایی با آرا و اندیشه های شهید صدر با عنوان «نابغه ای که نمی شناسیم» با حضور جمعی از پژوهشگران، استادان و صاحبنظران داخلی و خارجی شامگاه دوشنبه 24 اردیبهشت در دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی مشهد برگزار شد.

برگزاری میزگرد تخصصی«شهید صدر نمای بین المللی اندیشه شیعی» با حضوردکتر ژولین پلیسینه؛ نویسنده و پژوهشگر فرانسوی و دکتر رافائل؛ شرق شناس و صدرپژوه ایتالیایی و سخنرانی زهرا حائری؛ از شاگردان شهیده بنت الهدی صدر درباره استاد و رونمایی از سه اثر جدید شهید صدر در یک کتاب از جمله دیگر بخش های این مراسم بود.

حجت الاسلام مجتبی الهی خراسانی؛ عضو هیأت علمی دفتر تبلیغات اسلامی خراسان رضوی در این مراسم به بیان اندیشه های مغفول مانده شهید صدر در سه موضوع و بحث مستقل و متمایز در عین حال مرتبط از یکدیگر پرداخت.

مشروح سخنان حجت الاسلام الهی خراسانی به شرح زیر است که تقدیم خوانندگان می شود.

شخصیت علمی شهید صدر

برای بازخوانی افکار و اندیشه های متفکران و اندیشمندان  همیشه این پرسش را برای خودم مطرح می کنم که این شخصیت برای امروز ما چه دارد عرضه کند؟ برای اینکه در دام حبس شدن در تاریخ نگاری نیفتیم طرح این پرسش ما را از متوقف ماندن در سرگذشت نامه ها مصون می کند.

مرحوم علامه شهید صدر یک ترکیب شگفت انگیز است چرا که ابعاد شکوفایی انسان ها از جمله دانشمندان و مصلحان اجتماعی متنوع است و به طور معمول هر کدام در جنبه ای بروز و ظهور دارند و در عین حال نقطه قوت آنها محسوب می شود و شهید صدر از معدود متفکرانی است که ذوابعاد و ذو وجود است و انسان به هر بعد از شخصیت، منش و دانش او که نگاه می کند تصویری را دریافت می کند که با بعد دیگر به زحمت مورد جمع به نظر می آید و این امر شهید صدر را متمایز می کند .

ما انسان های نوگرا، دانشمندان ژرف اندیش فراوان داریم و کسانی که از نسب بالایی برخوردارند و میراث بر یک خاندان سترگ هستند نیز بسیار داریم، اما اینکه انسانی میان همه ابعاد فوق جمع شده باشد یک پدیده خارق العاده است و در مجموع مواردی را از این ترکیب یادداشت کردم که خدمت عزیزان عرض کنم.

در بخش دیگر کارنامه اندیشگی شهید صدر را بیان می کنم که تا حدی راهگشا و افق گشای فعالیت های علمی ما است، چرا که به لحاظ شخصیتی، منش و بینش او یک نمونه جامع است و با اینکه میراث خوار خاندان فهیم است و ما هیچ خاندانی پرافتخارتر از صدر نمی شناسیم، اما در عین حال اتکای شهید صدر به خاندانش مانع حرکت او نشد به طوری که شهید صدر در رشته های مختلف کار و فکر کرد.

 از جمله دیگر جنبه های شهید صدر می توان به نبوغ او اشاره کرد و از آنجایی که نبوغ با تیزهوشی متفاوت است چرا که نبوغ علائم رفتاری دارد و با تست نمی شود تشخیص داد که فرد نابغه است اما فردی که در سیزده سالگی حاشیه بر منطق می نویسد در واقع نابغه است.

بسیاری از آثار علمی شهید صدر در رشته های مختلف در سنین پایین نگاشته شده است و از طرفی مرحومه شهیده بنت الهدی صدر آموزش های ابتدایی خود را در نزد برادر شهید گذراند و در عین حال شهید صدر به اندازه چهار طلبه و دانشجو کار علمی می کرد و بین 14 تا 16 ساعت فعالیت داشت و با این وجود در برخی مواقع حسرت وقت را می خورد.

پشتکار علمی مربوط به کسی است که استعداد و نبوغ ذاتی ندارد ولی کسی که بین این موارد جمع کرده باشد و این حد از پشتکار را داشته باشد، فوق العاده است، شهید صدر دائم التفکر بود و بیش از آنکه می خواند فکر می کرد.

سخنان شاگردان درباره شهید صدر

شاگردان شهید صدر درباره او می گفتند که بسیاری از اوقات شهید صدر در سکوت بود و ما می فهمیدیم که در حال فکر کردن به یک مسئله علمی است و در حال تجدید وضو هم فکر می کرد تا مسئله را حل کند و طیف وسیعی از بازنگری ها در فهم آرای دانشمندان پیش از خود اعم از اصول و فقه و فلسفه و رجال و دیگر علوم بود  به طوری که می توان گفت او ترکیب تازه ای از رجال آن روزگار بود.

پاسخ تازه ای به یک مسئله قدیمی، طرح یک مسئله جدید و ایجاد یک ارتباط تازه میان یک رشته مسائل که قبلا این ارتباط علمی میان این رشته مسائل و این ابتناع معرفتی شناخته شده نبود که اینها محصول پشتکار علمی و تفکر فراوان و پر مطالعه گی بود که رگه های مطالعات آثار بسیاری را در آثار شهید صدر می توان یافت. 

نظریات اجتماعی شهید صدر در سطح اقدام اجتماعی   

شهید صدر تخصص فوق العاده ای در بازسازی نظریات و در عین حال قدرت عجیبی در بسط نظریه و ایده ها و مفاهیم داشت و در عین حال بین رسالت علمی و مسؤولیت اجتماعی را جمع کرده بود و این در حالی است که دانشمندان منزوی هستند و سر در جیب تفکر دارند و از جامعه بی خبرند و این موضوع درباره اغلب دانشمندان و فلاسفه و متفکران گفته می شود، اما شهید صدر در عین اینکه یک متفکر عمیق فکری بود اما دغدغه او جامعه بود نه فقط در ابعاد کلان و نظریات اجتماعی بلکه در سطح اقدام اجتماعی بود که از جمله می توان به تأسیس حزب الدعوه، جماعت العلما، رسالتنا که مقدمه ای بر مجلات بود، تشکیل حلقه های مبارزه و ارتباط با جوان ها به این دلیل که در فرهنگ سازی و نیاز جامعه دانشگاهی به دریافت یک ایدئولوژی برای مبارزه بسیار اهتمام داشت.

شهید صدر در بین همه متفکران تنها فردی است که همه ابعاد نظریه سیاسی و اجتماعی اسلام را درباره آن نظر دارد، یعنی نظریه در همه ابعاد دارد، درباره مشارکت سیاسی، آزادی، هرم قدرت، میزان دخالت فرد و یا شورا در اداره، تعدد احزاب، ارتباط بین مرجعیت و ولی فقیه، قانون اساسی، قانون کار، بانکداری و سایر موارد و بخش قابل توجهی از محرکی که شهید صدر را به این کار واداشت که همه ابعاد نظریه اداره جامعه را برای ساخت فراهم کند دغدغه اجتماعی بود و شهید صدر در این اواخر برخی از جلسات را تعطیل می کرد تا تفسیر را ادامه دهد و در قالب تفسیر تحرک اجتماعی را در جامعه ایجاد کند و به همین دلیل نوارهای شهید صدر به عنوان یکی از صادرات فکری و مبارزاتی در عراق دست به دست شد.

جمع بین سنت گرایی و روز آمدی

معمولا کسانی که با افکار نو آشنا هستند ریشه های خودشان را در سنت فراموش می کنند، اما شما اگر تصاویر تدریس های شهید صدر را ببینید باور نمی کنید که آن فردی که کنار ستون و روی گلیم به سبک سنتی چهار زانو نشسته و یک حلقه مباحثاتی طلبگی که بیش از هزار سال به همین شکل برگزار می شده است و دور او حلقه زده اند.

 جمع بین نیازمداری و تکیلف گرایی در تفسیر دین

دو نگاه در تفسیر دین وجود دارد که یکی نگاه سنتی رایج است که دین و ابعاد آن را به عنوان یک دستورالعمل الهی که آزمون بندگان است می بیند و همه دین را به مثابه یک مجموعه تکالیف تلقی می کند در واقع همه دستورات دینی امتحان هستند و بر بعد امتحانی و وظیفه ای دین تأکید دارد و طبعا آن تصویری که از معارف دینی به دست ما می دهد تصویری تعبد گرایانه است.

 و دیدگاه دیگر که متأثر از فضای انسان مداری عصر جدید است دین را در خدمت انسان معرفی می کند و دین اگر برآمده از فرهنگ انسانی نباشد دست کم برای پاسخ به یک نیاز انسانی به وجود آمده است ولی ما کمتر کسی داریم که بتواند این دو دیدگاه را با هم ترکیب کند و این ترکیب در تفسیر شهید صدر از اسلام است به این معنا که حکم شرعی که ادبیات تعریفش بیش از هزار سال با کلمه حکم می آید حکم شرعی را می گوید خطاب شارع است برای تنظیم زندگی انسان است بدین معنا که تکلیفی ترین بخش شریعت را تبدیل به نیاز محورترین و موتور محرک و دینامیزم ایمان و تعبد قرار می دهد که خداوند برنامه ما را می دهد.

 و از آنجا که این نگاه را دارد حتی در ظاهری ترین بخش احکام دینی و ادبیات اصولی تعبیر به حکم ظاهری می شود و تفسیر او از حکم ظاهری به معنای راه حلی است که خداوند برای تضمین منافع ما هنگام اشتباه و مخلوط شدن ملاک ها و منافع ما در احکام مختلف است طراحی شده است و خداوند در برنامه خود محاسبه کرده است که اگر در این شبهات مهم آزاد بودن ماست و ما از آزادبودن بیشتر بهره می بریم و آن در رشد ما موثر است در این موارد برائت داده است.

اگر در جاهایی این خطر است که آن مفسده های واقعی بر سر راه ما قرار بگیرد و مصالح ضروری خیلی مهمی از کف ما برود امر به احتیاط الزامی دارد و حتی ظاهری ترین قسمت را دربحث نیاز می آورد.

شهید صدر ترکیبی از بلند نظری و شجاعت علمی

در بخش دانش شهید صدر ترکیبی از بلند نظری و شجاعت علمی و از سوی دیگر تواضع و امانتداری و معمولا کسانی که اهل نظریه پردازی و ابداع و ابتکار هستند به سختی می توانند حرمت نظرات و آرای دیگران را نگه دارند و کسانی که به کار نقادی یک سنت علمی می پردازند معمولا مانند یک معترض و عصیانگر قلم می زنند  اما در نقد شهید صدر، تعابیر اینچنینی به چشم نمی خورد.

جمع بین جامعیت علمی و ژرف اندیشی

معمولا کسانی که در چند رشته کار می کنند و چند رشتگی باعث می شود که دقت و عمق آنان کم شود، اما شهید صدر در هر رشته ای که وارد می شود شما فکر می کنید او فقط تخصص همان تک رشته را دارد.

بین استحکام روش به معنای پایبندی به متد اصالت معرفتی، نظریه توجیه و صدق را محکم نگه می دارد و با نوآوری نظریه توانسته است جمع کند، معمولا کسانی که وارد حوزه های نوآوری می شوند روش گریز می شوند بدان معنا که قطار نظرات آنها از روی ریل متد خارج می شود و لذا بسیاری از نظریه پردازان تحول علمی مجبور شدند که به این دلیل سابقه تارخی متد، قائل بشوند که اصلاح نظریات جدید بعد از تغییر ریل در انقلاب پارادیمی صورت می گیرد بدین معنا که کسانی ندارند که بر متد و  روش پایه های معرفتی تنفس کنند و در عین حال نظریه داشته باشند.

بسیاری ازصاحبنظران وقتی مسئله ای را طرح می کنندو افق جدیدی را باز می کنند می گویند این نظریه به دلیل نظریه های اثباتی هنوز امکان اثبات ندارد و شهید صدر این دو مقام را از هم جدا می کند.

اگر کسی بتواند قطع طریقی را به قطع موضوعی تبدیل کند موفق خواهد شد که مداخله شارع را در تعیین موارد قطع به رسمیت بشناسد و همه این نظریه که تأیید می شود می گویند نظریه اثباتی برای تأیید آن وجود ندارد.

تفکر منظومه ای و کل نگر و فلسفی معمولا قابل جمع با نص گرایی و توجه به قرائن خرد و جزئیات تاریخی ندارد اما شهید صدر بین این دو جمع کرده است که در فقه و اصول و کلام دیده می شود.

 قلم ادبی شهید صدر با غنای علمی جمع شده است و بسیاری از آثاری که امروز می خوانید که قلم ادبی دارد اشعار علمی است و بسیاری از آثاری که نواندیشان وطنی خودمان در همین دو سه دهه اخیر تولید کردند یک ترم ندارند و واژه های آن قابل ثبت نیستند و نتوانسته اند حتی به لحاظ ترمولوژی وارد حوزه نظریه پردازی علمی شوند و فقط قلم ادبی است و از نظرما اینها فقط طرح ایده است و حتی به ساحت نظریه نیز نزدیک هم نشده است.

خطر مصادره شدن اندیشه های شهید صدر

در واقع اندیشه های شهید صدر درمعرض مصادره علمی است که از نقش بلند ایشان در تفسیر موضوعی معمولا غفلت می شود با اینکه برخی می گویند در تفسیر موضوعی دیگران پیشتاز هستند اما به این دلیل است که کار شهید صدر به درستی دیده نشده است در حدیث نظریه تعویض سند، تحلیل جدید از پدیده غلو، حل مسئله نقل به معنا و مضموم و مسائلی از این دست باید مورد توجه قرار بگیرد.

در تفسیر، دیدگاه شهید صدر، تنها دیدگاه اجتماعی است و تنها نظریه موجود در تفسیر اجتماعی است که ما در ده سال گذشته موفق نشده ایم در موسسات یک نظریه اجتماعی دیگر در تفسیر اجتماعی بیابیم که بتواند به مثابه مبنا در تفسیر اجتماعی قرآن به کار گرفته شود و تنها نظریه موجود نظریه شهید صدر است و برخلاف همه هیاهوهای دیگری که وجود دارد.

نظریه های جدید در نظریه توجیه هیچ حرف تازه ای ندارند

در بحث معرفت شناسی، نظم مجدد به نظریه معرفت دینی و یا به اصطلاح معرفت اسلامی که به طور کلی با نظریات در شرق اسلامی از جمله اندونزی و مالزی و یا دپارتمان های دیگر کاملا متفاوت است بدین معنا که اصول دین براساس یک معرفت شناسی جدید است نه تغییر مدارک معرفت چرا که نظریه های جدیدی که در حوزه معرفت شناسی اسلامی داده می شود در نظریه توجیه هیچ حرف تازه ای ندارند و فقط تکرار می شود که ما غیر از حس و تجربه وخرد فلسفی یک یا دو منبع دیگر را به رسمیت می شناسیم اما راهی برای دخالت دادن آن در نظریه توجیه یا صدق ندارد و نظریه های شهید صدر در باب آزادی، ابتناع همه ابعاد دین براساس توحید بدین معنا که نظریه توحید فراگیر در حاکمیت، در معرفت و در زندگی شخصی و فرهنگ و در عقیده بحث های مفصلی است که بخشی از آن در« مدرسه القرآنیه» و در رساله «المرسل الرسول الرساله» آمده که به عقیده بنده بهترین اثر شیعه در تقریر خلاصه اصول عقائد است که در پنجاه سال اخیر هیچ اثری به این انسجام نبوده است و تبیین منسجم از مهدویت که هنوز جرآت نکردم درباره این موضوع به هیچ منتقدی درباره این موضوع کتابی به جز کتاب شهید صدر داده شود چرا که هر کدام از کتاب ها اشکالاتی دارند و به جامعیت کتاب شهید صدر نمی رسند./504/ف

تهیه و تنظیم: فاطمه ترزفان