به گزارش خبرنگار وسائل، سومین کنفرانس بین المللی فقه، قانون و واقعیت های اجتماعی روزهای نهم و دهم اسفند 96 به همت مرکز تحقیقات اسلامی مجلس در مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) برگزار شد. لازم به ذکر است که گزارش مراسم افتتاحیه این کنفرانس پیش تر در پایگاه تخصصی وسائل منتشر شده است.
مراسم اختتامیه سومین کنفرانس فقه، قانون و واقعیّتهای اجتماعی، پنجشنبه 10 اسفندماه از ساعت 19 تا 21 در شهر قم در مرکز فقهی ائمه اطهار (علیهم السلام) برگزار شد.
در این مراسم که برخی از اندیشمندان و نخبگان جهان اسلام از کشورهای مختلف اسلامی حضور داشتند. بخش نخست اختتامیه به ارائه گزارش مختصری از عملکرد پنل های تخصصی اختصاص داشت؛ در بخش پایانی جلسه، بیانیه این کنفرانس توسّط دکتر گودرزی دبیر علمی کنفرانس، قرائت شد و سپس آیت الله احمد مبلغی رئیس کنفرانس به جمعبندی دستآوردها و یافتههای کنفرانس پرداخت که مشروح این بخش به شرح ذیل است:
در ادامه نشست پایانی کنفرانس بین المللی فقه، قانون و واقعیّتهای اجتماعی، دکتر گودرزی دبیر علمی این کنفرانس بیانه این کنفرانس را قرائت کرد که مفادّ آن به شرح ذیل است:
اکنون که جهانِ پرُ تحول و پر شتاب معاصر، واقعیت‌های اجتماعی متکثّر و بعضاً ناشناخته‌ای را در ساحت‌های زندگی اجتماعی بشری پدید آورده است، این سؤال به میان می‌آید که وظیفه فقه در مصاف با واقعیت‌های اجتماعی با نظر به کاربست آن‌ها در نظام تقنینی چیست؟
از این خاستگاه مرکز تحقیقات اسلامی مجلس شورای اسلامی ایران، سومین کنفرانس بین‌المللی فقه و قانون را تحت عنوان «فقه، قانون و واقعیت‌های اجتماعی» در روزهای نهم و دهم اسفند ماه سال یکهزار و سیصد و نود و شش، در شهر مقدس قم برگزار کرد. این کنفرانس که با هدف تقویت و تعمیق جایگاه و نقش فقه و قانون در قبال واقعیت‌های اجتماعی برگزار گردید، افزون بر سود بُردن از اندیشه اندیشمندان فقیه، جامعه‌شناس و حقوق‌دان داخلی از حضور عالمانه شخصیت‌های علمی بیش از ده کشور اسلامی و عربی نیز برخوردار و از اندیشه‌های آنان استفاده به عمل آورد.
این کنفرانس فعالیت خود را با قرائت پیام آیت ... العظمی مکارم شیرازی آغاز نمود، در جلسه افتتاحیه رئیس مرکز تحقیقات اسلامی مجلس شورای اسلامی با تأکید بر لزوم پشتیبانی نسبت به قانون در مصاف با واقعیت‌های اجتماعی گفت اگر فقه، پشتیبانی مناسب از قانون به عمل نیاورد، هر دو تضعیف می‌شوند.
شرکت کنندگان در این کنفرانس مقالات خود را در قالب سه محور و طی چهار نشست تخصصی ارائه کردند. این محورها عبارت بودند از:
1. مبانی توصیفی – تحلیلی واقعیت‌های اجتماعی و فقه واقعیت اجتماعی؛
2. روش شناسی فقه پشتیبان قانون در قبال واقعیت‌های اجتماعی؛
3. بررسی فقهی و حقوقی آسیب‌های اجتماعی فراروی قانون.
کنفرانس بعد از ارائه و استماع مقالات و نقدهای علمی، پیشنهادات خود را به شرح ذیل مطرح می‌نماید:
1. لازم است قوانین در قبال واقعیت‌های اجتماعی دارای نقش و جایگاهی متناسب، کارآمد و سازنده باشد؛
2. فقه اگر بخواهد قانون را در قبال واقعیت‌های اجتماعی امروز پشتیبانی کند لازم است از یک سو اقتضائات و مؤلفه‌های قانون را مورد لحاظ جدی قرار دهد و از سوی دیگر به شناخت واقعیت‌های زندگی معاصر روی آورد.
3. ضرورت دارد شورایی فقهی متشکل از فقها و حقوقدانان مذاهب مختلف اسلامی جهت مشاوره و تدوین قوانین بر اساس فقه با بهره گیری از ظرفیت‌های همه مذاهب و با نگاه به واقعیت‌های اجتماعی و شناخت دقیق آن‌ها تشکیل گردد؛
4. ضرورت دارد مطالعات ناظر به سیاست جنایی تعمیق و توسعه یابد و براساس آن مجموعه‌ای کامل و کارآمد به عنوان سیاست جنایی تدوین و تنظیم گردد؛ طبیعتاً در یک سیاست جنایی کارآمد موارد زیر باید مورد توجه قرار گیرد:
الف) مبارزه با زمینه‌های بروز آسیب‌های اجتماعی همانند تبعیض ناروا، بی اخلاقی، فقر، جرم و جنایت و...؛ ب) لزوم تغییر رویکرد مجازات‌محوری برای برخورد با ناهنجاری‌های اجتماعی به درمان‌محوری محیطی و پیشگیری محوری در استنباط فقهی، قانونگذاری و سیاست جنایی اسلامی؛
ج) لزوم بذل نگاه جامع‌نگر نسبت به واقعیت‌ها و آسیب‌های اجتماعی و دوری از تعصب و ذهنیت‌های قومیت‌گرایانه
5. ضرورت دارد روش استنباط مسائل اجتماعی در عین تحفظ بر اصالت و وضعیت جاری آن، تعمیق، تکمیل و تقویت گردد.
6 ایجاد همگرایی حقوقی بین دولت‌های اسلامی از طریق قانونگذاری مشترک در خصوص واقعیت‌های اجتماعی یک ضرورت است.
7. ضروت دارد رابطه فقه، قانون و واقعیت‌های اجتماعی به نحوی که مکلف در زندگی خود با دوگانه حکم قانونی و حکم شرعی مواجه نشود، تنظیم گردد.
8. تکثر واقعیت‌های اجتماعی، تخصصی شدن فقه را ضروری می‌کند.
9. فقر به عنوان یکی از واقعیت‌ها و آسیب‌های اجتماعی باید عملاً موضوع سیاست‌ها و اقدامات تقنینی قرار گرفته و این سیاست‌ها و اقدامات ناظر بر مؤلفه‌هایی همچون تلاش برای محو و ریشه کنی فقر و محرومیت قرار می‌گیرد.
از جمهوری اسلامی ایران و خصوصاً رهبری معظم انقلاب اسلامی برای حُسن میزبانی و برگزاری مستمر سلسله کنفرانس‌های فقه و قانون کمال سپاسگزاری دارد همچنین شرکت‌کنندگان از ریاست محترم مجلس شورای اسلامی جناب آقای دکتر لاریجانی و رئیس محترم کنفرانس آیت الله دکتر مبلغی و عوامل برگزاری آن، کمال تشکر را دارد.
پس از قرائت بیانیه توسّط دبیر علمی کنفرانس، حجت الاسلام و المسلمین خالد الغفوری، همین بیانیه را به زبان عربی قرائت کرد و سپس آیت الله مبلغی رئیس این کنفرانس به ارائه گزارشی از دستآوردهای این کنفرانس و جمعبندی یافتههای آن به زبان عربی پرداخت و گفت:
شیعه و سنی هر کدام در چارچوب نگاه‌های خود و مطابق قوانینی که دارند، با مجموعه ای از جرائم برخورد می‌کنند؛ ولی برخی جرائم عمومیت داشته و همه مذاهب به آن‌ها به چشم جرائم نگاه می‌کنند، این جرائم تهدیدی برای همه عالم اسلام است از این خاستگاه، مبارزه هم‌گرایانه و مشترک شیعه و سنی و دولت‌های آن‌ها در برابر این جرائم لازم است.
کشورهای اسلامی باید نشست‌های مشترکی را برای رسیدن به تفاهم جهت مقابله با جرائم مشترک که تهدیدی برای همه عالم اسلام است، داشته باشند.
یک سؤال و یا شهبه ای که ممکن است مطرح شود اینکه اگر بخواهیم فقه را به سمت واقعیت‌های اجتماعی ببریم و واقعیت‌ها را در «عملیات استنباط» مدخلیت بدهیم آیا این باعث انفعال فقه نمی‌شود؟ آیا فقه با این عمل، جوهر و اصالت خود را از دست نمی‌دهد؟
در قبال این سؤال چند رویکرد قابل طرح است، که باید دید کدام درست است.
اولین رویکرد، رویکرد بی تفاوتی است، یعنی اینکه فقه نسبت به واقعیت‌های اجتماعی از اساس بی تفاوت گردد؛ هر کجا واقعیتی دید از آن فرار، و هر کجا واقعیتی، مساله شد، آن را از «صورتِ مساله بودن برای استنباط» پاک کند.
معنای رویکرد بی‌تفاوتی فقه در قبال واقعیت‌ها، اعلام بی‌پاسخی و بی خاصیتی فقه در قبال آن‌هاست.
نتیجه قهری رویکرد اول آن است که فقه آرام آرام به سمت انزوایی شکننده، رو به تزاید و نهایتاً شدید و فراگیر به پیش رود.
رویکرد دوم رجوع به نص، مشروط به عدم تعارض آن با واقعیت است؛ یعنی این که حرمت نص (قران و حدیث) را تا آنجا پاس بداریم که با واقعیت ناهماهنگ نباشد، اما اگر نص با واقعیت در افتاد و با آن ناهماهنگ شد، رهایش باید کرد و صحنه را به واقعیت باید سپرد. این راه حل را یکی از نویسندگان عرب مطرح کرده است.
لازمه رویکرد رجوع مشروط، آن است در موارد بسیار، از قرآن و حدیث، شأنِ «مصدر بودن برای حکم» را سلب نماییم، و سرنوشت را در موارد مهمی به دست غیر حکم خدا بسپریم.
این رویکرد ناصحیح است؛ چه آن که شریعت، همیشه و در همه جا شریعت است، پذیرش شریعت و اعتقاد به اصالت و اطلاق آن، حقیقتی است که هویت شیعه و سنی بر آن، بنا شده و استقرار یافته است.
رویکرد سوم آن است که از شریعت، پوسته‌های ادبیاتی، شعاری و واژگانی را حفظ کنیم و پس از فارغ کردن آن‌ها از محتواهایی که دارند، «محتواهای متناسب با واقعیت‌ها از نگاه بشری» را به درونشان تزریق نماییم.
این رویکرد را نویسنده دیگری از عرب مطرح کرده است.
روشن است که رویکرد سوم هم نادرست است، و نسبت به رویکرد قبلی وضع بدتری دارد و به هدم فقه و شریعت را می‌انجامد.
کنفرانس بین المللی فقه، قانون و واقعیت‌های اجتماعی به دنبال رویکرد چهارم و اثبات و تحقق آن است.
بر پایه این رویکرد ما نباید نص را در تنگنا قرار بدهیم، نباید از آن، آزادی را بگیریم، نباید در رجوع به آن، شناختی سراسیمه وار و شتاب آلود از واقعیت داشته باشیم، نباید نطقی محدود را از نص بطلبیم.
باید از یک طرف تسلیم نص بود و از طرف دیگر ظرفیت‌های ذهنی خود را برای راهیابی به محتوای آن ارتقا بدهیم و بخشی از این ظرفیت‌ها شناخت واقعیت است.
اگر واقعیت را به صورت تخصصی نشناختیم نتیجه آن این است که با نگاهی سطحی به سمت نص می‌رویم در این صورت این نص نیست که حرف می زند، نگاه سطحی ماست که بجای نص سخن می‌گوید.
هر چه بیشتر و تخصصی تر واقعیت را بشناسیم فضای استنطاق نص و به تبع آن، امکان دستیابی به عمق درون دادهای نص افزایش می‌یابد.
نباید در گوشه حجره‌ها، مدرسه‌ها و فضاهای بدور از تخصص نسبت به واقعیت‌ها باقی ماند. نباید با «تصورات و دیدگاه‌های خودساخته پیرامون واقعیت‌ها» به سراغ نص رفت.
طبق این منهج، باید دست‌های خود را از معرفت و دانش نسبت به واقعیت‌ها پر کنیم سپس به نص مراجعه نماییم تا نص از زوایای متعدد با ما سخن بگوید.
پس از سخنرانیِ آیت الله مبلغی، از چهار اثر مرکز تحقیقات اسلامی مجلس شورای اسلامی شامل «فقه، قانون و اخلاق» به زبان فارسی و عربی، پیش نویس کتاب «قانون و مالکیت صعتی» اثر دکتر حکمت نیا و کتاب «معاضدت حقوقی» اثر دکتر مقدادی رونمایی شد. همچنین به ارائه دهندگان مقالات برتر در این کنفرانس، لوح تقدیر و جوایزی اهداء شد و این کنفرانس با یک عکس یادگاری با حضور دستاندکاران کنفرانس، اندیشمندان و نخبگان حاضر در جلسه به پایان رسید.
تهیه و تنظیم : محرم آتش افروز