vasael.ir

به گزارش سرویس سیاست پایگاه تخصصی فقه حکومتی وسائل، یکی از اساسی ترین و مهمترین عواملی که حکومت را در نظارت بر مسئولان و جلوگیری از تخلف‌ها و انحراف‌های آنان یاری می‌رساند، استفاده از گزارش های مردمی است.

نظارت‌های رسمی هر چند برای حکومت امری لازم و ضروری است، ولی به تنهایی برای اصلاح امور و جلوگیری از مفاسد ناشی از قدرت طلبی و جاه پرستی کافی نیست؛ چرا که با توجه به گستردگی بیش از حد حکومت و کثرت ارگان‎ها و سازمان‌ها این نوع از نظارت نیازمند اداره بسیار عریض و طویل و کارمندان فراوان است که امر نضارت را با تشریفات اداری و بروکراسی مواجه می‌نماید و از سرعت و قاطعیت رسیدگی به تخلفات می کاهد.

علاوه بر آنکه وسعت کار و سازش ماموران دولتی را با ناظران و بازرسان فراهم می‌سازد و در میان بسیاری از تخلفات نادیده انگاشته می شود، در حکومت اسلامی علاوه بر نظارت رسمی بر کارگزاران، از اخبار، اطلاعات و گزارش‌های مردمی در مورد عملکرد مسئولان، شیوه زندگی و معاشرت آنان با مردم، تخلف ها و انحراف‌های آنها، استفاده های فراوانی می شود.

در حکومت اسلامی بدون حضور مردم در صحنه و مشارکت آنان، انتظار اصلاح امور، انتظار بیجایی است؛ حضرت علی(ع) می فرماید: فلیست تصلح الرعیة الا بصلاح الولاة و لا تصلح الولاة الا باستقامة الرعیة؛ رعیت اصلاح نمی شود جز با اصلاح والیان ووالیان امور اصلاح نمی گردند، جز با استقامت و پایداری رعیت.[1]

از این رو پیشوایان معصوم (ع) تلاش می کردند، مسلمانان را حق گو، صریح و منتقد تربیت کنند. چنین شیوه ای از سوی اسلام سبب می شود که حکومت اسلامی از دستگاه نظارتی دقیق، نیرومند، کارآمد، کم هزینه و همگانی بهره مند شود که هیچ دستگاه اطلاعاتی و نظارتی توان برابری و مقابله با آن را ندارد و نمی تواند جایگزین آن گردد.

امیر مومنان بوسیله باز گذاشتن فضای سیاسی جامعه و تامین امنیت انتقادکنندگان و حمایت از آزادی مردم درنقد و اشکال و ایراد به تمامی کارگزاران، حتی شخص آن حضرت و تحمل هر گونه تندی و اعتراضی از سوی مردم و تشویق آنان به دخالت د ر امور جامعه، حکومت خود را از چنان دستگاه نظارتی دقیق و فراگیری برخوردار کرده است کرده است که به این وسیله کوچکترین خطا، اشتباه و خیانتی در دورترین نقاط جامعه از چشم تیزبین آن حضرت مخفی نمی ماند.

حضرت علی(ع) صریحا به مردم می فرماید: و ان رایتم عاملا عمل غیر الحق زائغا فارفعوه الی و عاتبونی فیه فانی بذلک اسعد و انتم بذالک جدیرون. اگر مشاهده کردید که کارگزاری عملی  بر خلاف حق انجام داد و از راه حق منحرف گردیده است شکایت او را به نزد من آورید و مراد رمورد او عتاب و سرزنش کنید چرا که من با این کارخوشبخت ترم و شما سزاوار چنین کاری هستید.[2]    

البته برای این که مردم، انحراف ها، خطاها، اشتباهها، سوء استفاده ها، کمبود هاو کاستیها را به مسئولان گزارش کنند لازم است حکومت اسلامی زمینه ای فراهم آورد تا:

الف) مردم به راحتی و بدون زحمت بتوانند سخنان خود را به رهبران جامعه و مسئولان امور برسانند؛

ب) اطمینان داشته باشند که به انتقادها، پیشنهادها و سخنان آنان ترتیب اثر داده می شود؛

ج) مطمئن باشند که شکایت های آنان هیچگونه خطری را متوجه آنان نمی نماید.

حضرت علی(ع) به مالک اشتر می فرماید: برای کسانی که نیازمند به مراجعه به تو هستند، بخشی از وقت خور را آزاد بگذار که شخصا آماده پذیرفتنشان باشی و در جلسه ای همگانی با آنان حضوریابی؛ پس، برای همان خداوندی که تو را آفریده است، فروتن باش وبه نیرو های مسلح خویش ازتیره های نظامی وانتظامی، اجازه حضورمده، تا سخنگویشان بی هیچ لرزشی و لکنتی، به روشنی کامل با توسخن بگوید که من از رسول خدا شنیدم که بارهاو بارها می فرمود:«هیچ امتی که در آن با صراحت و بی لکنت، حق ناتوان از زورمند باز گرفته نشود، از ستم پاکسازی نگردد».[3]

 روشن است اموری که مردم نیاز دارند با حاکمان و رهبران جامعه در میان گذارند، اموری است از قبیل ظلم و ستم‌هایی که از سوی حکومت و مسئولان به آنها روا داشته شده است، مشکلاتی که در زندگی با آن دست به گریبان هستند و حل آنها از وظیفه حکومت است، انتقادها و اعتراضهایی که به مسؤولان و مدیران جامعه دارند، گوشزد کردن خطاها، اشتباهها، انحرافها و خیانتهای مسئولان وماموران حکومت.

امام (ع) در این فرمان به مالک اشتر فرمان می دهد که  هر چه سبب می شود که به مراجعان آرامش دهد، امنیت آنان را حفظ نماید؛ و جرأت وجسارتشان را د رگفتن حقایق بیشتر کند، رعایت نماید و مبادا از شیوه هایی استفاده کند که آنان نتوانند با جرأت و جسارت در برابر حاکم و رهبران جامعه سخن بگویند.

پیامبرگرامی اسلام (ص) بخشی از زمان خود را برای مراجعه مردم و برطرف کردن نیازهای آنان اختصاص می داد.[4]با اینکه مردم در زمان حکومت حضرت علی(ع) به راحتی می توانستند با امام(ع) ملاقات کنند و سخنان خود خود را با او در میان بگذارند، با این حال آن حضرت صندوقی نصب کرده بود که مردم بتوانند نامه های خود ار مستقیم به آن حضرت برسانند و هیچ واسطه ای دراین میان وجود نداشته باشد.[5]

آن حضرت درنامه ای به قثم بن عباس حاکم مکه می فرماید: ولا یکن لک الی الناس سفیر الا لسانک و لا حاجب الا وجهک و لا تحجبن ذاحاجة عن لقائک بها، فانها ان ذیدت عنابوابک فی اول ورودها لم تحمد فیها بعد علی قضائها؛ تورا با مردم جز زبانت نماینده و سخنگویی نباشد و جز چهره ات هیچ پرده ای از مردم جدایت نکند، هیچ نیازمندی به هیچ روی از دیدارت منع نشود و پشت در نماند که مراجعه ها و نیازها اگر در اولین لحظه ورود رد شود، برآوردن بعدی شان ستایش انگیز نباشد.[6]

از امام صادق(ع) روایت شده است که فرمودند: من تولی امرا من امورالناس فعدل فیهم وفتح بابه و رفع ستره و نظر فی امور الناس کان حقا علی الله ان یومن روعته و یدخله الجنة هر کس عهده دار کاری از کارهای مردم شود آنگاه د رمیا ن آنان به عدالت رفتار کند ودرش رابر روی آنان بگشاید و موانع دسترسی به خود را برطرف نماید و درکاهای مردم بیندیشد شایسته است که خداوند در روز قیامت وحشت او را برطرف نماید و در بهشت داخلش کند.[7]

بنابراین مسؤولان هر اداره، سازمان، اداره کل و وزارت خانه لازم است که شیوه ای اتخاذ کنند که تا مردمشکایت های خود را از کارمندان آن اداره به گوش مسئولان ما فوق آن اداره برسانند؛ و آنان با رسیدگی به شکایت‌های مردم از عملکرد کارمندان خود مطلع گردند، کارمندان قدرشناس و وظیفه شناس را تشویق کنندو اشخاص متخلف و خیانتکار را به کیفر اعمالشان برسانند.

از نظر امام خمینی(ره)، وجود مرجعی برای رسیدگی به شکایت های مردم در هر وزارت خانه و اداره ای لازم و ضروری استو سبب جلب رضایت مردم می گردد؛ امام خمینی به مسئولان هشدار می دهد پیش از آنکه فساد و اعمال خلاف در ساختار اداری کشور فراگیر شود و مردم را از حکومت ناراضی و نا امید نماید به شکایت ها و خواسته های مردم توجه نمایند و با فساد اداری، خیانت و خلافکاری درحکومت مبارزه کنند.

بنیانگذار جمهوری اسلامی می فرماید: قبل از اینکه این خیانتکارهایی که می خواهند این مملکت را باز گردانند به حالت اول، پیروزی پیدا کنند و مجال پیدا کنند، خود شما باید این کارها را انجام بدهید و افرادی را صالح،مطلع، بیطرف تعیین کنید بروند در اینجاهایی که این کارها می شود، به شکایات مردم رسیدگی کنند. یک دفتری برای شکایت باز کنید تعقیب کنید شکایت را.

ببینید این که شکایت کرده از کجا پیدا شده، صحیح می گوید ی غیر صحیح؟ کی القاء کرده به او؟ اینها را باید تعقیب کرد و فهماند به مردم که یک همچو بساطی در کار هست که می خواهند خرابکاری کنند و افرادی هم که واقعه خرابکاری می کنند معرفی باید بشوند به جمعیت هایی که آقایان تعیین می کنند تا تکلیف آنها را معین کنند.

ما اگر بنشینیم و الان در مملکتمان خلاف شرع های زیادی خدایی نخواسته انجام بگیرد، معنایش این است که ما خودمان با دست خودمان جمهوری اسلامی را جمهوری غیر اسلامی اش کرده ایم.... شما نشسته اید که یک دفعه صدای ملت بلند شود که این دولتو این مجلسو این دادگاه‌ها و این کمیسیونها و این همه، اینهایی که هستند هیچ یک آنها اسلامی نیستند، و به ضد شما قیام بکنند.[8]

امروزه که در میان گذاشتن مشکلات مردم با رهبران جامعه به صورت رودررو در فضایی صمیمی بدون حضور ماموران انتظامی به دلیل مسائل امنیتی و کثرت مشاغل مسئولان ممکن نیست، لازم است که رهبران جامعه شیوه های نوینی برای این کار در نظر بگیرند تا شکایت‌های مردم مستقیم به دست آنان برسد.

به عنوان مثال رهبران جامعه می توانند ترتیبی اتخاذ کنند که نامه های مردم بدون گزینش مستقیما به دست آنان برسد و این را به آگاهی مردم برسانند تا بارقه امیدی در دل مردم زنده شود و یا با تامین امنیت ارباب جراید فضایی ایجاد کنند که رسانه های جمعی شکایت های مردم راز کارگزاران و خیانت ها و انحراف های آنان منتشر نمایند و پس از آنکه از انحراف‌ها و خیانت‌ها آگاهی یافتند، آنها را به مردم معرفی کنند تا:

اولا، مردم به دقت در عملکرد مسئولان و گزارش تخلف‌ها و خیانت‌ها تشویق شوند؛

ثانیا، کارگزاران ومسئولان جرات و جسارت دست یازیدن به خیانت را به خود راه ندهند تا به این سبب اصلاح ساختار مدیریتی کشور فراهم گردد.

تقدس بخشیدن به مسؤولان، عامل گرایش به سکولاریسم

مرحوم شهید مطهری، مقام قدسی و مافوق انتقاد و اعتراض بخشیدن به رهبران جامعه اسلامی را از عوامل انحراف جوانان از اسلام و گرایش آنان به سکولاریسم معرفی می کنند؛ ایشان می فرمودند که در فرهنگ شیعه هرگز ماهیت حکومت دینی مساوی با اطاعت مطلق و بی چون و چرا نیست، شیعه در پرتو گفتار و رفتار پیشوایان معصوم(ع)، هرگز حاکمان غیرمعصوم را در مقام و موقعیتی متمایز و مافوق انتقاد قرار نداده است.[9]

امام علی(ع) می فرمایند: احذروا علی دینکم ثلاثة؛ . . . و رجلا آتاه الله عزوجل سلطانا فزعم ان طاعته طاعة الله و معصیته معصیة الله و کذب؛ لانه لا طاعة لمخلوق فی مصصیة الخالق. لا بنبغی للمخلوق ان یکون حبه لمعصیة الله فلا طاعة فی معصیته و لا طاعة لمن عصی الله انما الطاعة لله و لرسوله و لولاةالامر وانما امر الله عزوجل بطاعة الرسول لانه معصوم مطهر لایأمر بمعصیته وانما أمر بطاعة اولی الامر لانهم معصومون مطهرون لایآمرون بمعصیته.[10] بر دین خود از سه کس برحذر باشید... و مردی که خداوند قدرت به او عنایت کرده است و گمان می کند اطاعتش، اطاعت خدا و مخالفت با او، مخالفت با خداست و دروغ می گوید چراکه در راستای مخالفت با خدا پیروی از مخلوق جایز نیست.

شایسته نیست که مخلوق دوستدار نافرمانی خدا باشد، پس هیچ اطاعتی در راستای نافرمانی خدا صحیح نیست و اطاعت کسی که خدا را نافرمانی می کند جایز نیست، همانا اطاعت از خداوند و پیامبرش (ص) و والیان امر لازم است به این دلیل که خداوند به اطاعت پیامبرش فرمان داده است که اومعصوم وپاک است و به گناه دستور نمی دهد و به این دلیل خداوند به پیروی از اولی الامر فرمان داده است که آنها معصوم و پاک هستند و به نافرمانی از خداوند دستور نمی دهند.

یکی از اموری که مردم باید بر آن نظارت دقیق داشته باشند و در صورت مشاهده تخلف، با آن به طور جدی مبارزه کنند و از گسترش آن درمیان مسئولان و رهبران جامعه به شدت جلوگیری کنند، حاکم شدن فرهنگ رفاه، اشرافی گری، تجمل پرستی بر مسئولان است.

 البته هر شخص مسلمان وظیفه دارد در حد توان و قدرت، وسایل آسایش و رفاه خانواده خود را فراهم نماید و طبیعی است کسانی که قبل از پذیرش مسئولیت به هر دلیل چنین امکانی برایشان فراهم نبود، پس از پذیرش مسئولیت در حدمعقول به زندگانی خودسر و سامان بخشند.

این مقدار تغییر در زندگی را نباید دلیل بر دنیا طلبی شخص  قرار داد؛ بلکه مقصود از عدم تغییر وضعیت زندگی مسئولان این است که آنان ازحد متعارف و متوسط پا را فراتر ننهند، به تجمل گرایی، تشریفات و فخر فروشی روی نیاورند، با استفاده از مقام و موقعیت خود اقدام به کارهای اقتصادی، گرفتن موافقتهای اصولی، تجارت، صادرات و واردات و تاسیس کارخانه و شرکت اقدام نکنند.

اگر خدایی نکرده چنین اشخاصی به مسئولیت‌های اجتماعی راه یافتند و به هر دلیل توانستند یکی از مسئولیتهای اجتماعی را در اختیار بگیرند وظیفه مردم است که با رسوا کردن آنان و تذکرات پی در پی زمینه برکناری آنان را فراهم نمایند؛ حضرت علی(ع) پس از پیروزی بر سپاه ناکثین هنگام خروج از بصره به لباس و کیسه پول خود که مخارج سفرش در آن بود اشاره کردند و به مردم بصره فرمودند: یا اهل البصرة! ماتنقمون علیّ والله انهما- و اشار الی قمیصه و ردائه- لمن غزل اهلی، ما تنقمون منی یا اهل البصره، و الله ماهی- و اشارالی صرة فی یده فیها نفقته- الا منغلتی بالمدینة فان اخرجت من عندکم باکثر مما ترون فانا عند الله من الخائنین.[11]

ای مردم بصره! چه ایرادی به من می گیرید و مرا به چه چیز مواخذه می کنید؟ به خدا سوگند! این لباسها به دست همسرم بافته شده است! ای مردم بصره مرا به چه چیزی مواخذه می کنید به خدا سوگند این پول از فروش غله‌ام در مدینه بدست آورده ام؛ اگر من از نزد شما با بیش از آنچه می بینید خارج شوم، همانا نزد خدا از خائنان هستم.

و نیز آن حضرت هنگام ورود به کوفه به مردم فرمودند: یا اهل الکوفه! اذا انا خرجت من عندکم بغیر راحلتی و رحلی و غلامی فلان فانا خائن؛[12]  ای مردم کوفه اگر من از نزد شما با غیر از این مرکب و وسایل و غلام خود بیرون رفتم، پس من خائن هستم.

حضرت علی (ع) در دوران خلافت خود هرگز بنایی نساخت و خشتی بر خشتی ننهاد.[13]

امام خمینی(ره) در این باره می فرمایند: در جمهوری اسلامی، زمامداران مردم نمی توانند با سوء استفاده از مقام، ثروت اندوزی کنند و یا در زندگی روزانه امتیازی برای خود قائل باشند، باید ضوابط اسلامی را در جامعه و در همه سطوح به دقت رعایت کنند و حتی پاسدار آن باشند.[14]

سؤال پایانی: آیا میان زندگی ما و مسئولین ما که ادعای پیروی از رفتار علوی می کنیم با رفتار آن حضرت مشابهتی وجود دارد یا خیر؟