به گزارش خبرنگارسرویس جامعه پایگاه تخصصی فقه حکومتی وسائل، آیت الله احمد مبلغی، صبح دوشنبه 8 آبانماه سال 1396 در جلسه پنجاه و پنجم درس خارج فقه الاجتماع در مدرسه آیت الله العظمی گلپایگانی، در رابطه با ضرورت پایهریزی ارگانهای اجتماعی و نهادهای خیریّه بر اساس اهتمامات شارع گفت: هر چند تدوین محتوای راهبردهای اجتماعی و تربیتی با علوم مختلف به دست میآید، امّا جهتگیری و خطوط قرمزش را شرع با توجّه به اولویتهایی که در مندوبات لحاظ شده به دست میآورد. مثلا اگر ما به دست بیاوریم که احتمال شارع به قرض بیش از اهتمام شارع به صدقه است، فعّالیتهای ما در نهادهای خیریّه به این سمت میرود. یا نهادهای اجتماعی باید بر اساس گرایشهایی باشد که برگرفته شده از اهتمامات است و اگر ما تصویری درست از این اولویتها نداشته باشیم نمیتوانیم در این عرصهها تصمیم صحیحی اتّخاذ کنیم.
آیت الله احمد مبلغی در ابتدای این جلسه از درس خارج فقه الاجتماع پس از مروری بر مباحث گذشته نسبت به اهمیّت کشف اهتمام شارع در مندوبات گفت: متأسفانه ما هیچ نگاهی نسبت به اولویتهای شارع در مندوبات نداریم در حالی که مندوبات نیز از شرعیّات هستند و باید اولویت در این مقولات نیز مورد بررسی قرار بگیرند کما اینکه دستیابی به یک نظریه جامع در امورتربیتی، فعالّیتهای اجتماعی و راهبردهای حکومتی، جز با رعایت اولویّت در مندوبات محقّق نخواهد شد که کشف اولویتها نیز منوط به کشف اهتمام شارع در مندوبات استمگر اینکه اولویّتها در حوزه مندوبات روشن شوند.
وی پس از تبیین اهمیت کشف اهتمام شارع در مباحات به واکاوی اهمّیت کشف اهتمام شارع در حوزه اهداف پرداخت و بیان داشت: این حوزه ضمن اهمّیتی که دارد کمتر در آن کار شده و تشنه نظریهپردازی است که اگر ما در این حوزه به نظریه برسیم بسیار در کاربردی شدن فقه تأثیرگذار است.
استاد درس خارج حوزه علمیّه قم سپس به بیان فوائد کشف اهتمامات شارع پرداخت و گفت: اولین فائده کشف اهتمامات شارع، آشنایی با منطق شارع است، دومین فائده آن تکمیل تجربه فقهی است، سومین فائده آن در تشخیص اهم از مهم در باب تزاحم نمایان میشود و چهارمین فائده آن ارائه راهبردهای کاربردی و دقیق در مسائل اجتماعی و سیاسی و فرهنگی و حکومتی است.
وی جای خالی نظریهپردازی در علم حقوق را گوشزد کرد و در تبیین راهبردی به جبران این نقیصه به کشف اهتمامات شارع اشاره کرد و افزود: با توجه به اینکه حقوق ما حقوق اسلامی است، اگر اهتمام شارع در مسائل کشف شود، این کشف ما را به نظریهپردازی در چگونگی تقدّم حقی بر حقّ دیگر رهنمون میشود.
رئیس مرکز تحقیقات مجلس شورای اسلامی تعیین راهبردهای کلان بر اساس کشف اهتمامات شارع را یکی دیگر از فوائد کشف اهتمامات شارع عنوان کرد و خاطرنشان کرد: راهبرد زمانی خودنمایی میکند که اهداف از پیش تعیین شده باشند و رتبه آن مؤخر از اهداف است لذا پس از اینکه ما اهداف را کشف کردیم و بر اهتمامات شارع در اهداف فائق آمدیم راهبردهایمان را بر اساس همان اهتمامات تنظیم میکنیم. مثلا در تعیین راهبرد در مسائل اقتصادی میگوییم، در فلان مسئله اقتصاد برای شارع مهم است و اگر اقتصاد نباشد اختلاف به وجود میآید و بر اساس این اهتمام، راهبرداهای فلان مسئله را به صورت اقتصادی پی‌ریزی میکنیم.
متن تقریر
بسم الله الرحمن الرحیم
بحث در اهتمامات شارع بود و گفتیم که باید در سه حوزه موضوعات و احکام و اهداف اهتمامات شارع کشف شود.
در ارتباط با حوزه احکام عرض کردیم که در این محور باید به چند محور توجّه شود. یکی محور حلال و حرام است که آیا حلالیات در اسلام اصل و مورد اهتمام شارع قرار گرفته یا حرامیات؟ این مطلب نیاز به نظریهپردازی دارد و در روششناسی به آن توجّه کرد که اگر ما بخواهیم اهتمام شارع در این امر را به دست بیاوریم باید به چه مراجعی مراجعه کنیم؟
فی الجمله در این مسئله باید به آیات مراجعه کنیم که اول سخن از احلّ به میان آمده یا حرّم؟ با مراجعه با آیات خواهیم دید که بناء اسلام اولاً بر تحلیل قائم شده کما اینکه میفرماید فکلوا مما رزقناکم حلالاً طیباً و بعد از اینها میگوید انما حرّم علیکم المیتة و همین حرام را هم با استثنائات روبروی میکند.
یا در جای دیگر میگوید احلّ لکم صید البحر، یا میفرماید احلّ الله لکم البیع و حرّم الرّبا و این مصادیق ما را بر این امر رهنمون میشوند که اصل در اسلام بر حلالیات است و حلالیات بیشتر مورد اهتمام شارع بودهاند و از بسیاری از آیات هم برمیآید که نسبت به حرمت بعضی از موارد عتاب کرده است گویی که اصل بر حلّیت است و حرام یک امر خلاف قاعده است، مثلا در جایی میفرماید: «قُلْ مَنْ حَرَّمَ زینَةَ اللَّهِ الَّتی أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّیِّباتِ مِنَ الرِّزْق» یا در جای دیگری میفرماید: «وَ ما لَکُمْ أَلاَّ تَأْکُلُوا مِمَّا ذُکِرَ اسْمُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ قَدْ فَصَّلَ لَکُمْ ما حَرَّمَ عَلَیْکُم».
محور دوم کشف اهتمام شارع در مندوبات است که جزء احکام هستند. ما هیچ نگاهی نسبت به اولویتهای شارع در مندوبات نداریم در حالی که مندوبات نیز از شرعیّات هستند و باید اولویت در این مقولات نیز مورد بررسی قرار بگیرند.
ما مبندوبات را به آنها اهمیّت نمیدهیم در حالی که برخی از مندوبات چون خیلی اهمّیت دارند مندوب شدهاند، مثل نماز شب به علاوه که اگر ما لیست اولویتهای شارع در مندوبات را داشته باشیم در خیلی از فعّالیتهای فقهی و اجتماعی کاربرد دارد و میتواند دستمایه باشد.
مثلا دستیابی به یک نظریه جامع در امورتربیتی محقّق نخواهد شد مگر اینکه اولویّتها در حوزه مندوبات روشن شوند.
تدوین راهبرد نیز هرچند محتوایش با علوم مختلف به دست میآید امّا جهتگیری و خطوط قرمزش را شرع باید با توجّه به اولویاتی که در مندوبات مشخص شدهاند به دست بیاوریم.
مثلا اگر ما به دست بیاوریم که احتمال شارع به قرض بیش از اهتمام شارع به صدقه است، فعّالیتهای ما در امور خیریّه به این سمت میرود.
یا نهادهای اجتماعی باید بر اساس گرایشهایی باشد که برگرفته شده از اهتمامات شارع در امور مندوبه باشد و اگر ما تصویری درست از این اولویتها نداشته باشیم نمیتوانیم تصمیمگیری درستی در این زمینهها داشته باشیم.
محور دیگر کشف اهتمام شارع در مباحات است که باید بررسی شود که آیا شارع اهتمام اصلیاش به واجبات و مندوبات و محرّمات است و یک جلسه استراحتی هم قرار داده که به نام مباحات؟ یا اینکه منطق دین در ارتباط با مباحات چیز دیگری است؟ مقدار اهتمام شارع به مباحات چیست؟ پاسخ به این سؤالات مبنای نظریهپردازی در این زمینه است، کما اینکه شهید صدر با نظریه «منطقة الفراغ» این نظریه را بر مبنای اهتمام شارع به مباحات پایهریزی کرده است.
یکی دیگر از حوزههایی که بررسی اهتمامات شارع در آن مهم مینماید حوزه اهداف است و ما اگر بخواهیم اهداف اصلی و اصلیتر و فرعی و فرعیتر را مورد اولویتسنجی قرار دهیم و سلسله مراتب آنرا واکاوی کنیم باید به منابع رجوع کنیم که مثلا در جامعه از نظر شارع اهداف اخلاقی اهمیّت بیشتری دارند یا اهداف اقتصادی؟ اینها را میتوان از میزان اهتمام شارع به اهداف به دست آورد و این حوزه نیز تشنه نظریهپردازی است که اگر ما در این حوزه به نظریه برسیم بسیار در کاربردی شدن فقه تأثیرگذار است.
اینها سه حوزه کلانی بود که در جلسات گذشته و این جلسه بیان کردیم. قبل از اینکه از بحث اهتمامات خارج شویم یک نگاه اشارهوار و اجمالی داشته باشیم به فوائد مترتّب بر کشف اهتمامات شارع.
بر کشف اهتمامات شارع فوائد زیادی مترتّب است یکی آشنایی با منطق شارع است و نباید از شارع دور شد. سلفیین مبدع فقه الشریعه هستند و با این ابداع از منطق شارع دور شدهاند.
خرده فوائدهای دیگری هم دارد و آن اینکه با کشف اهتمامات شارع، تجربه فقهی ما تکمیل میشود. مثلا محقق نراقی با یک روایاتی مواجه هست و میگوید اینکه شارع اعتناء بیشتری داده است به ابدان نسبت به ادیان، این اعتنا موجب میشود که ما عند التعارض دو فرقه از روایات روایاتی را که با این اهتمام مخالفت دارند کنار بگذاریم ولو صحیحه باشند.
فائده دیگری که کشف اهتمامات شارع دارد این است که ما در تزاحمات باید به دنبال اهمّ برویم و کشف اهتمام ما را در این مسیر یاری میکند. مثلا شیخ انصاری میگوید: «علم من اهتمام الشارع بالصلاة و عدم رضائه بالمسامحة فی امرها...»
پس یک فایده فقهی کشف اهتمام این شد که در تجربیات فقهی ما کاربرد دارد، اما یک اشکالی که در اینجا وجود دارد این است که چرا عموم فقهاء نظریه در رابطه با اهتمامات ندارند و فقط گاهی گفته شده است که شارع در فلان مسئله خُرد یک اهتمامی دارد یا ندارد. دوم اینکه اینها را در یک امور جزئی صرف نکنید مثلا در ادبیات فقهی میگوید: «شدة اهتمام الشارع بحفظ النفوس و کون رعایة الاحتیاط فی امرها لدیه من الاعذار للتیمم.» اما اینها استفاده جزئی از اهتمامات شارع است مثلا در همین مثال حفظ نفوس فقط در فضای تیمّم نیست که کاربرد دارد بلکه در زندگی مدرن امروز نفوس در معرض خطر است و فقه هم باید به این زندگی بپردازند و چرا این اهتمام در سایر شئون زندگی کاربرد ندارد.
اهتمامات شارع پس از کشف وقتی که در لیست فقهی ما قرار گرفت باید مبنای فقه و حرکات فقهی در چهارچوب استنباطات روشمند قرار بگیرد و اگر اینطور شد دیگر مسئله «شدّت اهتمام شارع بحفظ النفوس» فقط در مسئله تیمّم مطرح نمیشود بلکه در زمینههای فرهنگی و اجتماعی و حکومتی و ... نیز کاربرد دارد و حرکت فقهی را اجتماعیتر میکند.
فایده سومی که برای کشف اهتمامات وجود دارد این است که ما در زمینه حقوق فاقد نظریه هستیم و نظریات فقهی و حقوقی بسیار ضروری و لازم است و اگر اهتمامات شارع کشف شود، بر اساس آن اهتمامات است که نظریهپردازی در حقوق امکانپذیر میشود.
در حقوق گفته میشود که چون عرف بر فلان مسئله مثل عابر پیاده اهتمام بیشتری تا سواره دارد پس حقّ او بر حقّ راکب و سواره مقدّم است. در حقوق اسلامی نیز که مبتنی بر شرع است باید اهتمامات شارع به دست آید تا به نظریات حقوقی درخور دست پیدا کنیم.
همچنین یکی دیگر از فایدههای کشف اهتمامات شارع این است که ما باید راهبردهایمان را بر اساس کشف اهتمامات تنظیم کنیم.
خصوصیّت راهبرد این است که به هدف چسبیده است و پس از اینکه ما اهداف را کشف کردیم باید راهبردهای فائق آمدن بر آن را تبیین کنیم، حال اگر ما اهتمامات شارع را در زمینه اهداف بدانیم، راهبردهایمان را بر همان اساس تنظیم میکنیم.
مثلا در تعیین راهبرد در مسائل اقتصادی میگوییم، در فلان مسئله اقتصاد برای شارع مهم است و اگر اقتصاد نباشد اختلاف به وجود میآید و بر اساس این اهتمام راهبرداهای فلان مسئله را به صورت اقتصادی پی‌ریزی میکنیم.