به گزارش خبرنگار سرویس اقتصاد پایگاه تخصصی وسائل اقتصاد مقاومتی، اقتصادی مردم‌بنیان است؛ اقتصادی که در آن از ظرفیت مردم جهت رشد و پیشرفت کشور استفاده می‌شود. چنین اقتصادی بر محور دولت نیست؛ بلکه بجای آنکه اقتصاد دولتی باشد، اقتصاد مردمی است. دولتی نبودن اقتصاد مقاومتی بدان معنا نیست که دولت در قبال آن مسئولیتی ندارد. دولت مسئولیت برنامه ریزی، زمینه‌سازی، ظرفیت‌سازی، هدایت و کمک دارد. ولی در اقتصاد مقاومتی، کار اقتصادی و فعالیت اقتصادی دست مردم است، مال مردم است؛ اما دولت-به عنوان یک مسئول عمومی- نظارت و هدایت می‌کند.
اهمیت مشارکت مردم در منابع دینی
در منابع دینی تاکید بر نقش مردم در تمام امور و اعتماد و اتکاء بر مردم در حل مشکلات جامعه مطالب فروانی آمده است. به نمونه‌ای از آیات و روایات اشاره می‌شود:
إِنَّ اللَّهَ لَا یُغَیِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى یُغَیِّرُوا مَا بِأَنفُسِهِمْ. (رعد: 11)
در حقیقت، خدا حال قومى را تغییر نمى‌دهد مگر آنکه آنان حال و نفس خود را تغییر دهند.
خدای متعال در این آیه تعبیر به قوم آورده است. یعنی دگرگونی‌هایی که در جامعه اتفاق می‌افتد ناشی از تحولاتی است که در انسان‌ها ایجاد می‌شود. در واقع این آیه اشاره به یکی از سنّت‌های قطعی الهی دارد. هر گاه در نفس و حال مردم جامعه تغییراتی ایجاد شود، متناسب با آن، تحولات اجتماعی و اقتصادی در جامعه روی می‌دهد. بنابراین، این آیه نقش مردم را در تحولات اجتماعی و اقتصادی کاملاً روشن می‌کند.
خدای متعال در آیه‌ی دیگری تغییرات نعمت‌های الهی را که به مردم ارزانی داشته است تابع دگرگونی‌هایی می‌داند که در روحیات و نفوس مردم جامعه اتفاق می‌افتد:
أَنَّ اللَّهَ لَمْ یکُ مُغَیِّرًا نِعْمَةً أَنْعَمَهَا عَلَى قَوْمٍ حَتَّى یُغَیِّرُوا مَا بِأَنفُسِهِمْ وَأَنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ(انفال: 53).
خداوند نعمتى را که بر قومى ارزانى داشته تغییر نمى‌دهد، مگر آنکه آنان آنچه را در دل دارند تغییر دهند، و خدا شنواى داناست.
نعمتی که در این آیه و آیه‌ی قبل اشاره شده است عام و شامل انواع نعمت‌های مادی و معنوی است. بنابراین، اگر بخواهیم هر گونه تحولات اجتماعی و اقتصادی در جامعه اتفاق بیافتد، باید ابتدا دگرگونی لازم در خود مردم اتفاق بیافتد. یعنی با تحولاتی که در نفس و روح مردم ایجاد می‌شود زمینه‌ی دگرگونی در عرصه‌های مختلف جامعه فراهم می‌گردد.
امیرمؤمنان علی(ع) در نامه خود خطاب به مالک اشتر درباره‌ی نقش مردم در مسائل مختلف جامعه و تکیه بر آنان برای حل مشکلات جامعه می‌فرماید:
وَ لْیَکُنْ أَحَبُ الْأُمُورِ إِلَیْکَ أَوْسَطُهَا فِی الْحَقِّ وَ أَعَمُّهَا فِی الْعَدْلِ وَ أَجْمَعُهَا لِرِضَى الرَّعِیَّةِ فَإِنَّ سُخْطَ الْعَامَّةِ یُجْحِفُ بِرِضَى الْخَاصَّةِ وَ إِنَّ سُخْطَ الْخَاصَّةِ یُغْتَفَرُ مَعَ رِضَى الْعَامَّةِ وَ لَیْسَ أَحَدٌ مِنَ الرَّعِیَّةِ أَثْقَلَ عَلَى الْوَالِی مَئُونَةً فِی الرَّخَاءِ وَ أَقَلَّ مَعُونَةً لَهُ فِی الْبَلَاءِ وَ أَکْرَهَ لِلْإِنْصَافِ وَ أَسْأَلَ بِالْإِلْحَافِ وَ أَقَلَّ شُکْراً عِنْدَ الْإِعْطَاءِ وَ أَبْطَأَ عُذْراً عِنْدَ الْمَنْعِ وَ أَضْعَفَ صَبْراً عِنْدَ مُلِمَّاتِ الدَّهْرِ مِنْ أَهْلِ الْخَاصَّةِ وَ إِنَّمَا عَمُودُ الدِّینِ وَ جِمَاعُ الْمُسْلِمِینَ وَ الْعُدَّةُ لِلْأَعْدَاءِ الْعَامَّةُ مِنَ الْأُمَّةِ فَلْیَکُنْ صَغْوُکَ لَهُمْ وَ مَیْلُکَ مَعَهُمْ.
محبوب‌ترین امور نزد تو باید نزدیکترین آن‌ها به حق باشد و به لحاظ عدالت فراگیرتر و برای عموم مردم راضی کننده باشد. چون نارضایتی عمومی، خوشنودی خواص را بی اثر می‌کند و نارضایتی خواص با جلب رضایت عموم مردم بی‌اثر می‌شود. هر یک از عموم مردم نسبت به خواص برای حکومت هنگام فراخی نعمت‌ها کم هزینه‌تر هستند، یاری آنان برای حکومت در هنگام گرفتاری نسبت به خواص بیشتر است، خواص در هنگام رعایت انصاف و عدل ناخوشنودترین افرادند، هنگام درخواست‌ها زیاد‌ه‌خواه هستند، هنگام بخشش حکومت کمترین سپاس را دارند، هنگامی که به آنان عطا نشود دیرتر از همه عذر پزیرند، در سختی روزگار کمترین صبر را دارند. عموم مردم همیشه پشتیبان دین، موجب انبوهی مسلمانان، آماده‌ی پیکار با دشمنان هستند. بنابراین، باید گرایش و میل تو همیشه به سوی آنان باشد.
امیر مؤمنان(ع) در این بیان نقش آحاد مردم را در تحولات اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و دفاعی به خوبی بیان می‌فرماید. حکومت اگر بخواهد مشکلاتش حل شود و به سمت پیشرفت به سوی اهداف تعیین شده باشد باید بر مردم تکیه کند و امور را به دست مردم بسپارد. اگر در پیشبرد امور به مردم تکیه نکند و عموم مردم وارد صحنه نشوند، هرگز مشکلات حل نخواهد شد. بنابراین در شرایط فعلی اگر بخواهیم مشکلات اقتصادی کشور حل شود، باید عموم مردم وارد صحنه‌ی اقتصادی شوند
اقتصاد متکی بر مشارکت حداکثری مردم نه تنها موفقیت بیشتری در زمینه دستیابی به رشد توام با عدالت کسب می‌نماید، بلکه در مقابله با تهدیدهای درونی و بیرونی نیز ایمن‌تر و با ثبات‌تر است. در یک اقتصاد مردم‌بنیاد افزایش ظرفیت مشارکت مردم در عرصه فعالیت‌های اقتصادی مانع از حاکمیت طبقات خاصی از بخش خصوصی بر اقتصاد و توزیع ناعادلانه ثروت و درآمد می‌شود.
مردم‌بنیانی اقتصاد مقاومتی در مقابل رویکرد سوسیالیستی در اتکاء بیش‌از حد به اقتصاد دولتی و همچنین رویکرد سرمایه‌داری نسبت به سرمایه‌سالاری بخش خصوصی است. شکل‌گیری اقتصاد مقاومتی مردم بنیان مستلزم شکل‌گیری متوازن مالکیت خصوصی، عمومی و دولتی (مالکیت مختلط) است. در چنین اقتصادی از ظرفیت هر سه بخش خصوصی، تعاونی و دولتی به منظور تقویت رشد پایدار همراه با عدالت استفاده می‌شود.
مردم بنیانی به معنی واگذاری فعالیت های اقتصادی به مردم و نظارت مستمر دولت بر این فعالیت‌ها می‌باشد. حضور مردم در اقتصاد در قالب هر دو بخش خصوصی و تعاونی امکان‌پذیر است. در این راستا، سیاست های کلی اصل 44 زیرساخت مهمی برای توسعه مشارکت مردم در اقتصاد است. بر اساس سیاست های ابلاغی اصل 44، تقویت و حمایت از توسعه سرمایه‌گذاری بخش خصوصی و تعاونی در فعالیت‌های اقتصادی کشور یکی از وظایف دولت شمرده شده است. مقام معظم رهبری با توجه به این نکته می فرمایند:
اقتصاد کشور، تولید کشور می تواند به وسیله همت مردم، با پول مردم، با ابتکار های مردم، با انگیزه های مردم، چندین برابر شکوفایی پیدا کند. سیاست های اصل 44 را که ما تدوین کردیم، بر اساس همین نکته بود (20/07/1391).
در اقتصاد مقاومتی، از ظرفیت مردم در تمامی عرصه‌های اقتصادی از جمله استفاده بهینه از امکانات و منابع مالی و سرمایه های انسانی و علمی کشور، توسعه کارآفرینی و مدیریت مصرف استفاده می‌شود. تحقق این امر از طرفی مستلزم گسترش فرهنگ حضور مردم در اقتصاد و از طرف دیگر مستلزم توانمندسازی آنان است. مقام معظم رهبری توجه به توانمندسازی را یکی از مسائل اصلی در واگذاریی‌های اقتصادی بر شمرده‌اند:
مسئله فقط این نیست که ما بنگاه‌هاى اقتصادى را واگذار کنیم و بگوئیم واگذار شد، خودمان را خلاص کردیم؛ در کنار این واگذارى، کارهاى دیگرى لازم است: بایستى بخش خصوصى توانمند بشود، باید امکان مدیریتِ خوب پیدا کند.(26/05/1391).
مردم بنیانی به معنی واگذاری فعالیت های اقتصادی به مردم، استفاده از ظرفیت های بالقوه و بالفعل جامعه به منظور مردمی سازی اقتصاد و توانمند سازی و به فعلیت رساندن توانایی های بالقوه مردم برای ادراه امور اقتصادی کشور است. مقام معظم رهبری توجه به توانمند سازی را یکی از مسائل اصلی در واگذاریی های اقتصادی بر شمرده اند:
مسئله فقط این نیست که ما بنگاه‌هاى اقتصادى را واگذار کنیم و بگوئیم واگذار شد، خودمان را خلاص کردیم؛ در کنار این واگذارى، کارهاى دیگرى لازم است: بایستى بخش خصوصى توانمند بشود، باید امکان مدیریتِ خوب پیدا کند. (20/05/1390).
این توانمند سازی باید به گونه ای باشد که مردم به انجام کار های اقتصادی ترغیب شوند و توانایی تولید و صادرات کالاهای داخلی را داشته باشند.
همچنین بر اساس سیاست های ابلاغی اصل 44، تقویت و حمایت از توسعه سرمایه‌گذاری بخش خصوصی و تعاونی در فعالیت‌های اقتصادی کشور یکی از وظایف دولت شمرده شده است.
آنچه می‌توان به‌عنوان خصلت و ویژگی منحصربه‌فرد اقتصاد مقاومتی در مقابل سایر الگوهای مطرح‌شده از سوی کشورهای دیگر در این زمینه نام برد، مردم نهاد بودن اقتصاد مقاومتی است. این مفهوم به‌عنوان یک اصل اساسی در اقتصاد مقاومتی است؛ به‌گونه‌ای که بدون توجه به آن، تحقق اقتصاد مقاومتی و اهداف مدنظر آن، چندان محتمل نخواهد بود. اکثر اقتصادهای دنیا مبتنی بر نظام سرمایه‌محوری، به دنبال ایجاد انعطاف‌پذیری و تاب‌آوری در اقتصاد خود هستند، لکن این موضوع عامل مهمی چون عدالت (آن هم عدالتی نظیر عدالت مدنظر اسلام) را در نظر نمی‌گیرد. این امر موجب خواهد شد تا در بلندمدت، رفاه همه‌جانبه را به همراه نداشته باشد و خود عاملی برای از بین بردن اقتصادها محسوب گردد. اقتصاد مقاومتی با در نظر گرفتن مردم به‌عنوان محور اصلی فعالیت‌های اقتصادی، اولاً به بنیانی بودن رشد اقتصادی می‌اندیشد و ثانیاً به دنبال توزیع عادلانه‌ی امکانات رفاهی بین اقشار مختلف جامعه است تا از به وجود آمدن فاصله‌ی طبقاتی و ناعدالتی‌های اقتصادی و اجتماعی که ازبین‌برنده‌ی استعداد و خلاقیت در اقتصاد ملی است، جلوگیری کند. دستاورد ضمنی توزیع عادلانه‌ی امکانات، فراهم آمدن شرایط لازم برای شکوفایی استعدادهای مادی و معنوی تک‌تک آحاد جامعه است و از این طریق می‌توان به سرعت پیشرفت اقتصادی جامعه، شتابی مضاعف بخشید. بنابراین مردم‌نهاد بودن آن ویژگی بارز اقتصاد مقامتی است که آن را برای ایران منحصربه‌فرد می‌کند و در بلندمدت می‌تواند ضامن جبران عقب‌ماندگی‌های کنونی اقتصاد ایران باشد.
منابع
قرآن کریم
نهج البلاغه
یوسفی، احمد علی (1396)، مبانی و مدل های مشارکت مردمی در اقتصاد، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه.
بیانات مقام معظم رهبری (مد ظله العالی)
وبگاه مقام معظم رهبری، پاسخ رهبر انقلاب به 10 پرسش درباره اقتصاد مقاومتی، 6/1/1393.
نیازی، مرتضی، پایگاه borhan.ir
امید ایزانلو دانشجوی دکترای اقتصاد موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)
omidezanlo@chmail.ir
323/703/ع