vasael.ir

به گزارش خبرنگار سرویس جامعه پایگاه تخصصی فقه حکومتی وسائل ، اوّلین نشست معناشناسی آیات سبک زندگی، ساعت 9 صبح یکشنبه دهم بهمن‏ ماه 1396 در پژوهشکده علوم و معارف قرآن، واقع در ابتدای خیابان معلم برگزار شد ، در این نشست حجت‎الاسلام دکتر علی فتحی، حجت‎الاسلام دکتر محمدمهدی فیروز‎مهر و حجت‎الاسلام دکتر عباس کوثری به عنوان کارشناس و حجت‎الاسلام عیسی ‏زاده به عنوان دبیر علمی حضور داشتند.

تفاوت بین معناشناسی واژگانی و تفسیر قرآن به قرآن

پس از بیان مطالب توسّط دکتر کوثری، برخی دیگر از حضّار نیز سؤالاتی را پیرامون مباحث مطرح شده در این جلسه مطرح کردند و سپس دکتر فتحی در مقام پاسخگویی به آن سؤالات و همچنین جمع‏بندی بحث به ایراد سخنان خود پرداخت و گفت: معناشناسی واژگانی قبل از ایزوتسو در قرآن کار نشده است و آنچه که به عنوان تفسیر قرآن به قرآن از شیخ طوسی و برخی از ائمه گزارش رسیده است، مقوله‏ای جدا از معناشناسی واژگانی است هر چند هر دو یک هدف را دنبال می‎کنند. تفسیر به دنبال مراد خدا از آیات است ولی معناشناسی واژگانی به معناشناسی واژگان می‏پردازد و در عالم اسلام این مطلب توسّط علامه و بعد از ایشان توسّط شاگرد بزرگوراشان آیت الله جوادی آملی ادامه دارد هر چند برخی دیگر نیز پراکنده به این مطلب پرداخته‏اند.

تبیین تفاوت بین الگو و نظریّه

مطلب دیگر این است که آنچه که توسّط کارشناس محترم جناب آقای دکتر کوثری به عنوان نظریه مطرح شد، نظریه نیستند بلکه الگوهایی بودند که از افرادی مثل راغب و آقای واعظ زاده و دیگران اتّخاذ شده بود که هیچ‏یک نظریه به حساب نمی‏آیند و نظریه معناشناسی واژگانی چند نوع هستند که عبارتند از:

1. معناشناسی پیش‏ساختارگرا (تاریخی)؛ شناخت معنای لغوی واژه که شامل شناخت آن در طول حیات لغت و شنخات اطّلاعات تطوّری آن است. انواع معناشناسی تاریخی عبارتند از قیاسی (ضابطه‎مند) و استقرائی. معناشناسی استقرائی به این نحو است که ما در متون جاهلی و قرآن و ادعیه تا سده پنجم به بررسی معنای یک واژه بپردازیم.

2. معناشناسی ساختارگرا؛ در نظریه ساختارگرا یا توصیفی کاری به واژه و تحوّلات آن در طول تاریخ ندارد بلکه قصدش این است که از متن به شناخت معنای مشخص در زمان معیّن برسد. این روش گاهی تقریری است و گاهی توصیفی.

3. معناشناسی نوعی؛

4. زایشی؛

5. معناشناسی شناختی؛

6. ترکیبی.

بنده نظریه ترکیبی را از بین این نظریات می‏پسندم.

تفاوت ماهوی علم معناشناسی با علم دانشنامه‎نویسی

نکته دیگری که در مسائل مطرح شده توسّط دوستان اشاره شد این بود که نظریه ایزوتسو یارای این را ندارد که با فرهنگ‏نامه قرآن که توسّط پژوهشکده محترم علوم و معارف قرآن تدوین شده مقایسه شود. بنده در نقد این سخن می‏گویم: هر چند کار شما بسیار ارزشمند است ولی اساساً با تحقیقات معناشناسی در یک سنخ نیست که بخواهیم در مقام مقایسه بین آن‏دو بر آییم. در فرهنگ‏نامه اصلاً کار معناشناسی نشده است و معناشناس از داده‏های فرهنگ‏نامه استفاده می‏کند و با اصول و قواعدی که خود دارد به معنای یک واژه در قرآن یا هر متن فاخر دیگری می‏رسد.

تبیین جایگاه واژه در یک شبکه معنایی

معناشناسی بر این باور است که جایگاه یک واژه در یک شبکه معنایی، دارای روابطی با هم هستند و مصابه یک مجموعه به هم پیوسته هستند و مثل ریگ‏های در بیابان نیستند که به هم مربوط نباشند بلکه مانند تار و پود و گره‏های یک پارچه بافته هستند و بر روی هر گره یک واژه قرار دارد و این واژگان با همدیگر معنا پیدا می‏کنند.

نظریه‏های برگرفته شده از نظریه معناشناسی ساختارگرا

بر این اساس از نظریه معناشناسی ساختارگرا سه نظریه بیرون می‏آید:

1. نظریه حوزه واژگانی؛

2. تحلیل مؤلفه‎ای؛ این نظریه می‏گوید شما برای تحلیل واژگان باید مؤلفه‏هایی داشته باشید مثلا مؤلفه‏هایی مثل حرص و بخل و شحّ در بدگمانی به خدا دخالت دارند و بدگمانی به خدا در همه آن‏ها وجود دارد. این مؤلفه‎های مشترک می‏آید و واژگان را در کنار هم قرار می‏دهد. ما در عرف خودمان حیوانات را بر اساس مؤلفه‏های مشترک به پرندگان و پستانداران و خزندگان و ... تقسیم می‏کنیم.

3. روابط مفهومی.

تبیین فرآیند معناشناسی

فرآیند به معنای روش معناشناسی است که یک امر کاربردی است و در این فرآیند اولین گام این است که ببینیم آیا عین این واژه در قرآن وجود دارد یا نه؟ یا اگر وجود ندارد باید به سراغ معادل‏یابی برای آن واژه برویم مثلاً در واژگانی مثل زیبایی و مردم‏سالاری و آزادی که بعینه در قرآن وجود ندارد باید به سمت معادل‏یابی برویم.

چون ما قرآن را تبیان لکل شیء می‏دانیم باید همه مسائل در قرآن وجود داشته باشد پس از اگر یک واژه در قرآن وجود نداشت باید به سمت معادل‏یابی برویم. در سبک زندگی هم خیلی از موضوعات هستند که واژگانشان در قرآن بعینه وجود ندارد.

معادل‏یابی به این معناست که با یک جستجو به واژگانی دست پیدا کنیم که دالّ بر مفاهیمی هستند که منطبق بر واژه مورد نظر ما هستند. معادل‏یابی نیاز به یک سیطره کلّی نسبت به مباحث قرآن دارد.

در معادل‏یابی واژگانی مثل افسردگی باید به سراغ مؤلفه‏های تشکیل دهنده آن برویم. در افسرگی مؤلفه‏هایی که وجود دارد غم و لذّت نبردن از زندگی است که برای این دو مؤلفه، واژگانی مثل عبوس، حزن، غمّ و ... وجود دارد.

پس در مرحله اول باید دریافت معنای اساسی واژه صورت پذیرد که این مرحله بر اساس معاجم یک زبانه است.

مرحله اول در معناشناسی ساختارگرا؛ توجه به معنای اساسی و وضعی واژه در معناشناسی

اشکالی که در اینجا بر ایزوتسو وارد است این است که قائل است معنای اساسی همان معنای ارتکازی و عرفی واژه است. این اشتباه است چون اساسی به معنای وضعی است نه معنای عرفی. اشکال ایزوتسو این است که در فهم معنای اساسی به معنای ارتکازی اکتفاء کرده است.

راغب در مفردات آورده است: الْمُشَاوَرَةُ و الْمَشُورَةُ: استخراج الرّأی بمراجعة البعض إلى البعض، من قولهم: شِور‏ العسل: إذا اتّخذته من موضعه، و استخرجته منه‏.

مشاوره به دست آوردن نظر درست از دیگری است و این معنا را با عبارت «شور العسل» تحلیل می‏کند. شور العسل به معنای بیرون کشیدن عسل از کندو است.

راغب این معنا و تحلیل را نسبت به معنای مشاوره، در راستای مرحله اول معناشناسی انجام داده است که معنای اساسی و وضعی را تحلیل کرده است.

شناخت تقارب بین واژه‏ها با تحلیل واژه‏ها

پس از تحلیل، نکته دیگری که باید در معناشناسی رعایت شود تقارب بین واژه‏هاست. مثلاً چند واژه مسارعه و مبادره و عجله همه به یک معنا هستند امّا سرعت اعمّ است، مبادرت فقط در جسم استفاده می‏شود و عجله در جایی استفاده می‏شود که حرکتی از انسان بدون فکر صادر شود اعم از قول و فعل.

یا در خشیة و تقوی یا بین دو واژه مولی و نصیر، تحلیل‏هایی از راغب صادر شده که وجه متمایز کننده واژه‏های متقارب را بیان کرده است.

با توجّه به این مطالب نکته‎ای که از تحلیل واژه‏ها به دست می‏آید این است که در عدل‏یابی واژه اگر به واژه‏ای متقارب مراجعه کردیم، با تحلیل آن واژه می‏توان وجه تمایز آن واژه با واژه متقارب را شناخت تا آن را در معنای واژه مورد نظر دخیل ندانیم.

مرحله دوم در معناشناسی ساختارگرا؛ دریافت معنای نسبی

مرحله دوم در معناشناسی ساختارگرا، بررسی معنای نسبی (اضافی، عرضی، تضمّنی یا ثانوی) واژه است که به آن معنای بافتی هم می‏گویند که ما در این بررسی به دنبال معنای افزون بر معنای وضعی هستیم

در این مرحله سه کار باید انجام شود:

1. کشف معنای نسبی واژه در قرآن؛ باید همه آیاتی را که معانی نسبی در آن وجود دارد استخراج کنیم و این کار را تفاسیری مثل المنار، ابن آشوب، المیزان و تفاسیر قدیمی‏تری مثل کشّاف و زمخشری انجام داده‏اند.

2. کشف معنای نسبی واژه در ادعیه و روایات؛ ما در معناشناسی به روایات به عنوان قول خبره نگاه می‏کنیم و نه به عنوان یک قول حجّت.

3. کشف معنای نسبی واژه در متون ادبی فاخر.

در این بخش عنایت به تضادّ مفهومی در قرآن خیلی مؤثر است مثل عنایت به سیئه و حسنه، خیر و شر و محکم و متشابه. این مرحله را ما در کشف معنای وضعی هم می‏توانیم داشته باشیم ولی در مرحله کشف معنای نسبی از قرآن، این مقابله اندازی بسیاری کاربردی‏تر و مؤثرتر است.

مرحله سوم در معناشناسی ساختارگرا؛ کشف حوزه معنایی واژه در قرآن

نکته مهم در این بخش این است که معناشناس در این مرحله کارش به صورت رسمی شروع می‏شود، چون ما در مراحل قبل اگر معناشناس معنای وضعی و نسبی را هم کشف نمی‏کرد، آن معانی وجود داشتند ولی حوزه معنایی واژه در قرآن کار تخصّصی معناشناس است.

ممکن است گفته شود که معناشناسی در این مرحله نیز کار خاصّی نمی‎کند بلکه تفسیر قرآن به قرآن ما را از معناشناسی نیز بی‎نیاز خواهد کرد؟ ما در پاسخ می‎گوییم: بله تفسیر قرآن به قرآن آنچنان که علّامه نیز فرموده‎اند در جاهایی که قرآن در صدد بیان بوده نیاز به غیر ندارد، ولی قرآن که در صدد تفصیل نبوده لذا ما در تفسیر آیات هم نیاز به تفسیر قرآن با روایات داریم و هم نیاز به معناشناسی واژگانی داریم، تا بتوانیم به معانی دست یابیم.

دست‏یابی به حوزه معنایی بر محور هم‏نشینی

معناشناس بر این باور است که برای دستیابی به حوزه معنایی واژه در قرآن، بر چند محور می‎توان اقدام کرد:

محول اول محور هم‏نشینی است؛ اینکه بررسی شود هر واژه با چه واژه‏هایی در قرآن هم‎نشین شده است که هم‏نشینی خود بر چند قسم است:

1. هم‏نشینی دستوری؛ واژگانی که در دستور زبان قرآن همیشه با هم هم‏نشینی دارند مثل: «إِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فی‏ سَبیلِ اللَّهِ» که در این آیه جهاد به مال و جهاد به نفس با یکدیگر هم‏نشینی دستوری دارند به این نحو که همیشه جهاد به مال مقدّم بر جهاد به أنفس است و از این هم‏نشینی دستوری می‏توان به این نتیجه رسید که جهاد به مال از حیث رتبه‎ای مقدّم بر جهاد به جان است.

2. هم‏نشینی واژه‏ای؛ مثل ایمان و عمل صالح که در سرتاسر قرآن با هم هم‏نشینی واژه‏ای دارند.

3. هم‏نشینی توصیفی؛ مثلاً هم‏نشینی علیم و حکیم در آیاتی نظیر «کان الله علیما حکیما» به این معناست که عالم، حکیم نیز باید باشد. در این نوع از هم‏نشینی، معناشناس قائل است که این هم‏نشینی به طور اتّفاقی نیست و حتماً این‎دو در معنای یکدیگر دخالت دارند.

4. هم‏نشینی فاعلی؛

دست‏یابی به حوزه معنایی بر محور روابط مفهومی

محور دیگری که می‏توان با آن به حوزه معنایی واژه نائل آمده، محور روابط مفهومی است؛ در این محور معناشناس به کشف حوزه معنایی واژه بر اساس روابط مفهومی می‏پردازد که این محور از چند راه قابل دستیابی است:

1. هم‏معنایی؛ دستیابی به واژه‏های مترادف.

2. چند معنایی؛ دستیابی به مشترکات لفظی.

3. شمول معنایی

4. تقابل معنایی؛ تقابل معنایی در معناشناسی اعم از تضادّ است و هر واژه‎ای که به انواع تقابل‏ها (مدرّج، مکمّل، ضمنی، خطّی و ...) با یک واژه روبرو می‏شود، می‏تواند در دستیابی به حوزه معنایی واژه به معناشناس کمک کند.

مرحله چهارم در معناشناسی ساختارگرا؛ ترسیم شبکه معنایی واژه در قرآن

پس از اینکه مراحل گذشته را طی کردیم، آخرین کار ما  ترسیم شبکه معنایی واژه در قرآن است. معناشناسی یک علم آلی است که پس از طیّ همه مراحل و به نتیجه رسیدن، آلتی می‎شود برای مفسّر تا به تفسیر یک آیه برسد.

حجت‎الاسلام دکتر علی فتحی در پایان پس از یک جمع‏بندی مختصر از حضّار جلسه به جهت نکاتی که ارائه داده بودند تشکر کرد و بیاناتش را به انتهاء رساند.

پس از آن دبیر جلسه، حجت‎الاسلام عیسی‎زاده به حاضرین در جلسه این نوید را داد که این نشست‏ها با حضور دکتر فتحی ادامه خواهد داشت.

تهیه و تنظیم : محرم آتش افروز