به گزارش خبرنگار سرویس جامعه پایگاه تخصصی فقه حکومتی وسائل ، اوّلین نشست معناشناسی آیات سبک زندگی، ساعت 9 صبح یکشنبه دهم بهمن ماه 1396 در پژوهشکده علوم و معارف قرآن، واقع در ابتدای خیابان معلم برگزار شد ، در این نشست حجتالاسلام دکتر علی فتحی، حجتالاسلام دکتر محمدمهدی فیروزمهر و حجتالاسلام دکتر عباس کوثری به عنوان کارشناس و حجتالاسلام عیسیزاده به عنوان دبیر علمی حضور داشتند.
به گزارش خبرنگار سرویس جامعه پایگاه تخصصی فقه حکومتی وسائل ، در این نشست حجتالاسلام دکتر علی فتحی، حجتالاسلام دکتر محمدمهدی فیروزمهر و حجتالاسلام دکتر عباس کوثری به عنوان کارشناس و حجتالاسلام عیسیزاده به عنوان دبیر علمی حضور داشتند.
حجتالاسلام عیسیزاده در ابتدای جلسه ضمن تشکر از حضّار و کارشناسان جلسه به معرّفی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن پرداخت و گفت: پژوهشکده فرهنگ و علوم قرآنی یکی از مهم‌ترین مراکز پژوهشی در زمینه تحقیقات قرآنی است و هیئت علمی این پژوهشکده هر یک دارای مدارج علمی بالا در رشتههای مربوط به علوم قرآنی هستند.
در این پژوهشکده، گروه فرهنگنامههای قرآنی، در حال تألیف فرهنگنامهای با عنوان «فرهنگنامه سبک زندگی در آموزههای قرآن و اهلبیت» است که طرح آن در سال 93 به تصویب رسید و همچنین به عنوان طرح ملّی در وزارت علوم تصویب شده و نزدیک به دو سال است که دوستان در این پژوهشکده مشغول تحقیقات در راستای این طرح هستند
یکی از کارهای لازم در زمینه تألیف این فرهنگنامه، بحث معناشناسی و روششناسی آیات سبک زندگی است که ما سعی داریم با ایجاد این نشستها، مهندسی خاصّی به ساختار این طرح بدهیم.
اکثر رشتههای پژوهشی مبتنی بر شیوههای سنّتی است ولی ما بنا داریم با باز شدن باب معناشناسی، شیوه شبکهای در استخراج مفاهیم قرآنی را به کار بگیریم و از حوزههای جدیدی که پیش روی ما باز می‌شود استفاده کنیم. بر همین اساس ما به دنبال اساتیدی بودیم که در این زمینه کار کرده باشند و آثاری داشته باشند، لذا از حجتالاسلام و المسلمین جناب آقای دکتر علی فتحی که یکی از متخصّصین در حوزه معناشناسی آیات قرآن هستند دعوت کردیم تا از محضر ایشان استفاده کنیم. همچنین در کنار ایشان از محضر حجتالاسلام دکتر فیروز مهر و حجتالاسلام دکتر کوثری نیز در همین زمینه استفاده خواهیم کرد.
در ادامه حجتالاسلام عیسیزاده دبیر جلسه از دکتر فتحی دعوت به عمل آورد که به عنوان کارشناس اوّل در این نشست به ایراد مطالب خود بپردازد. حجتالاسلام نیز پیرو دعوت دبیر جلسه، پشت تریبون قرار گرفت و بیان داشت: قبل از اینکه وارد بحث از معناشناسی آیات سبک زندگی شویم بنده به خاطر اینکه بحث مسیر اصولیتری را طیّ کند، عرائضم در این نشست را به سخن پیرامون اصل مبحث معناشناسی و کاربرد آن در دانشنامه نویسی اختصاص میدهم.
در این مرکز الحمدلله دانشنامههای خوبی نوشته شده است و به نظر میرسد که نقش معناشناسی واژگانی در دانشنامه نویسی و در فرهنگنامه نویسی در هر موضوعی که باشد، بسیار حائز اهمّیت است. نگاه شبکهای به واژگان قرآن، نگاه جامعی به دست میدهد که امروزه در بحثهای معناشناسی روز رایج است و در زمینه تحقیقات دانشنامهای بسیار کاربرد دارد.
بنده برای اینکه به اصل بحث برسم، یک بحثهایی را راجع به معناشناسی به صورت کلّی مطرح میکنم. معناشناسی یک علمی است که حداقل سیصد سال سابقه دارد و زیرمجموعهای از بحثهای علم زبانشناسی است که متأسفانه در حوزه علمیه امروز به آن هیچ توجهی نشده است.
برخی از حوزویان فکر میکنند که معناشناسی همان پرداختن به مفردات و مباحث الفاظ در اصول است در حالی که وقتی مضاف الیهِ «شناسی» به یک علم اضافه می‌شود این مضاف الیه یک وصف گزاف نیست. وصف «شناسی» به معنای مطالعات علمی در زمینه مضاف است و معناشناسی به معنای مطالعه علمی و تحقیقی معنا است. معناشناسی در کشورهایی مثل آمریکا و آلمان و شوروی سابق یک سابقه طولانی دارد.
ایزوتسو یکی از اسلامشناسان ژاپنی است که آثار زیادی در رابطه با قرآن و اسلام دارد. او در تعریف معناشناسی واژگانی میگویند: معناشناسی واژگانی عبارت است از مطالعه تحقیقی درباره کلمات زبان قرآن به منظور شناخت جهانبینی قرآن.
این مطالعه میتواند در حیطههای خُردتر نیز نمود داشته باشد، مثلاً در معناشناسی واژگان سبک زندگی، معناشناسی به این معناست که ما مطالعه ای تحقیقی درباره واژگان سبک زندگی در قرآن داشته باشیم و ببینیم که جهانبینی قرآن نسبت به آن معانی چیست.
کتابهایی مثل درآمدی بر معناشناسی، نوشتههای پراکنده در معناشناسی و نظریههای معناشناسی واژگانی که از تألیفات دکتر صفری هستند منابع خوبی در زمینه معناشناسی به شمار میروند.
آقای دکتر قائمینیا نوشتهای دارند به نام استعارههای مفهومی که این کتاب نیز در این زمینه کتاب خوبی است.
دکتر مطیع که از پژوهشگران دانشگاه امام صادق هستند نیز تألیفاتی در زمینه معناشناسی دارند که در یکی از آنها به معناشناسی واژه زیبایی در قرآن پرداختهاند.
عمده فایده معناشناسی به تفسیر موضوعی و رسیدن به یک نظریه در رابطه با یک واژه یا یک مسئله یا بخشی از یک مسئله بازگشت دارد.
نظریهپردازی قرآنی بدون معناشناسی قرآنی امکان ندارد و به همین جهت ایزوتسو ادّعا دارد که من میخواهم کاری کنم که قرآن به زبان خود سخن بگوید (کاری که علامه در المیزان انجام دادهاند) و خود را تفسیر و تحلیل کند و این کار را بر اساس تجزیه و تحلیل زبانشناسی ساختارگرا انجام میدهم.
بنده چند آیه در اینجا میآورم:
در این چند آیه تعدّی و تجاوز از حدود الهی به معنای ظلم به نفس است و این را میتوان در سبک زندگی نیز آورد.
معناشناسی قصدش این است که از دل متن، معنا را در آورد و اینکه با چه معیاری این کار را انجام میدهد بعداً مفصّلا به آن خواهیم پرداخت، ولی در مثل این آیات، به واسطه محور همنشینی در یک حوزه معنایی، به معنای آن دست یافتهایم.
وقتی که همنشینی تکرار می‌شود، نمیتوان دو واژه همنشین را بیارتباط با یکدیگر دانست. مثلاً اگر دیدیم که دو نفر رفیق گرمابه و گلستان هستند و همیشه با هم هستند به این نتیجه میرسیم که قاعدتاً این دو نفر با هم یک ارتباطی اعم از سببی و نسبی و عاطفی و ... دارند.
در واژگان قرآن نیز همچنین است و به همین جهت ایزوتسو قائل است وقتی قرآن را به زبان ژاپنی ترجمه کردم به این نکته رسیدم که واژگان قرآن به همدیگر سیگنال میدهند و یک ارتباط شبکهای بین آنها برقرار است و من با یادداشت کردن این ارتباطات به آثار چندی در رابطه با قرآن و معناشناسی آن دست یافتم.
ایزوتسو در سال 1993 از دنیا رفته. او آثاری دارد از جمله:
ایزوتسو راجع به قرآن بر این عقیده است که جهانبینی قرآنی، خدا محور است به طوریکه در هر آیهای خدا قابل مشاهده است و نمیتوان از مفاهیم هیچ آیهای خدا را سلب کرد. ما نیز باید در سبک زندگی اسلامی این مطلب را لحاظ کنیم و خدا محوری را در همه مفاهیم سبک زندگی به کار گیریم. به عنوان مثال در دانشاندوزی به عنوان یک موضوع در سبک زندگی اسلامی باید خدامحوری را لحاظ کنیم.
ایزوتسو میگوید: واژگان کلیدی که در مفاهیم جاهلیّت عربی بودند، وقتی که وارد جهان اسلام شد و در نظام معنایی قرآن قرار گرفت، به سمت و سویی دیگر هدایت شدند و با توسعه یا تضییق در همان مفهوم، یک خروجی اسلامی به دست آمد. جهاد واژهای است که به معنا تلاش است و هنگامیکه وارد حوزه قرآنی می‌شود یک مفاهیم دیگری نیز به آن ضمیمه می‌شود و یک خروجی اسلامی به دست میآید.
در آیه شریفه: «إِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فی سَبیلِ اللَّهِ» جهاد در مال و جهاد به نفس مطرح شده است که چنین چیزی در جاهلّیت نبوده بلکه تنها جهاد به بدن و جنگ وجود داشته است، ولی وارد نظام قرآن شده و با توسعه آن به اموال، یک سبک زندگی قرآنی به دست آمده است.
ایزوتسو تحوّلات مذکور را نسبت به یک واژه و مفاهیم مرتبط با آن یک امر خارق العاده میپندارد و معتقد است مفاهیم کلیدی دیگری در قرآن باید مورد توجه قرار بگیرند که چند ویژگی دارند:
پس لازم است در واژهپژوهیهای قرآنی به سراغ غرر آیات و غرر روایت برویم نه واژگانی که کاربرد چندانی در عرصه پژوهشی ما ندارند و به عنوان واژههای با معنای خُرد تلقّی میشوند.
با توجه به اهمیّت این ساختار بنده توصیهام به افرادی که در حیطه فرهنگنامه نویسی و دانشنامهنویسی هستند این است که در پایان هر مدخل، نموداری را طراحی کنند و یک شبکه معنایی برای آن رسم کنند و اگر بشود در همه مدخلهایی که نوشته شود یک جدول معناشناسی در اول یا آخر آن بیاید، کار برای مراجعین بسیار سهلتر شده و نشاندهنده کار علمی در آن مدخل است.
حالا اگر شخص دیگری بیاید و این نمودارهای موجود در مقالات را جمعآوری کند و آن را در یک مقاله مجزّا بیاورد، نور علی نور است چون میدانهای معناشناسی واژگان را در یک دانشنامه یا فرهنگنامه مشخص میکند و این خیلی مهم است.
من این مقدّمات را عرض کردم و حالا میخواهیم یک نمونهای را بر اساس الگوی آقای ایزوتسو بیاوریم، مثلا شما ایمان را ببینید، ایمان با توجه به اینکه خود یک کانون معنایی دارد، یک واژههایی دارد که با او از جهت ایجابی در ارتباط هستند مثل الله، ایمان، شکر، ولایت، هدایت و برخی از واژگان نیز هستند که با ایمان از حیث سلبی در ارتباطاند مثل کفر، تکذیب، نفاق، جهل و طغیان که با هم یک شبکه معنایی را در قرآن تشکیل میدهند.
بحثهای دیگری هم در اینجا وجود دارد پیرامون معناشناسی مثل جایگاه معناشناسی، شاخههای اصلی معناشناسی و بحثهای نشانهشناسی که ما به علّت ضیق وقت از اینها صرف نظر میکنیم و وارد نظریهها میشویم و از بین نظریهها یک الگوی کاربردی را ارائه میدهیم که بنده هر مقالهای را با آن الگو راهنمایی کردهام بی استثناء در مجلّات علمی پژوهشی چاپ شده است.
پس از پایان بیانات حجتالاسلام دکتر علی فتحی که به عنوان کارشناس اول مطالب خود را ارائه دادند، دبیر جلسه از ایشان تشکر کرد و از حجتالاسلام دکتر محمدمهدی فروزانمهر خواست که در جایگاه قرار بگیرند و به تشریح مطالب خود بپردازند. حجتالاسلام فروزانمهر نیز پس از قرار گرفتن در پشت تریبون پس از تشکر از حضّار به گزارش مقاله خود با عنوان «دانشاندوزی در قرآن» پرداخت و گفت: معناشناسی به سبکی که امروز توسّط دکتر فتحی مطرح شد در مقاله «دانشاندوزی در قرآن» رعایت نشده و این سبک از معناشناسی در مراحل تدوین آن مدّنظر ما نبوده است.
ما در مراحل تدوین این مقاله در دو مرحله، آیات مربوط به سبک زندگی اسلامی با موضوع خاصّ «دانشاندوزی در قرآن» را از قرآن استخراج کردیم:
در مرحله بعد در بین آیات استخراج شده در دو مرحله قبل به سمت آیاتی رفتیم که از آنها میتوان سبک زندگی را دریافت کرد. مثلاً در بایستهها دانشاندوزی به آیاتی مراجعه کردهایم که هدف و راهکارها و راهبردهای دانشافزویی را مطرح کرده است.
برای نمونه در آیه شریفه: « فَوَیْلٌ لِلَّذینَ یَکْتُبُونَ الْکِتابَ بِأَیْدیهِمْ ثُمَّ یَقُولُونَ هذا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ لِیَشْتَرُوا بِهِ ثَمَناً قَلیلاً فَوَیْلٌ لَهُمْ مِمَّا کَتَبَتْ أَیْدیهِمْ وَ وَیْلٌ لَهُمْ مِمَّا یَکْسِبُون» از عبارت « لِیَشْتَرُوا بِهِ ثَمَناً قَلیلاً » فهمیده می‌شود که در دانشاندوزی به سبک قرآنی نباید مال و ثروت انگیزهای برای دانشاندوزی قرار بگیرد و ما به این نتیجه میرسیم که یکی از بایستههای دانشاندوزی اصلاح اندیشه است.
بنده باز تأکید میکنم که ما معناشناسی شبکهای را به صورت آگاهانه در این نوشتار لحاظ نکردهایم هر چند زوایایی از آن به صورت ناخودآگاه در مقاله ما وجود دارد و در این زمینه دوست داریم که از نظرات دکتر فتحی در جهت بهبود این نوشته بهرهمند شویم.
پس از توضیحاتی که دکتر فروزان مهر پیرامون مقاله خود بیان کرد، حجتالاسلام عیسیزاده به عنوان دبیر جلسه از ایشان تشکر کرد و گفت: ما در تدوین فرهنگ 33 جلدی قرآن (که در سال 88 تألیف شد و الآن در حال بازنگری است)، کلیه واژههایی که در ارتباط با کلید اصلی هستند را جمعآوری کردهایم و سؤال بنده این است که آیا افرادی مثل ایزوتسو و غیر ایشان توانستهاند یک افزایش اطلاعاتی نسبت به ما در تدوین فرهنگ قرآن داشته باشند؟ و آیا چیزی اضافهتر از ما توانستهاند به مداخل و کلیدها اضافه کنند؟ یا به عبارت بهتر آیا با روش آقای ایزوتسو آیا می‌شود به مداخل و کلیدهای جدیدتری هم رسید؟ بنده با دقّتی که داشتهام و تحقیقی که کردهام کاملترین تحقیق قرآنی در فرهنگنامه صورت گرفته و بعید میدانم که بتوان با هیچ روش دیگری به مداخل این فرهنگنامه چیز دیگری اضافه کرد.
وی سپس از حجتالاسلام دکتر عباس کوثری خواست تا به عنوان کارشناس سوم مطالب خود را پیرامون موضوع نشست بیان کنند. پیرو این دعوت، دکتر کوثری پشت تریبون قرار گرفت و ضمن تشکر از کارشناسان و حضّار جلسه، بیان داشت: بنده در باب معناشناسی، پنج نظریه را مطالعه کردهام که یکی از این نظریّات، نظریه ایزوتسو است و در همین راستا با توجّه به اینکه دکتر فتحی در این زمینه کار کردهاند چند سؤال از محضر ایشان دارم.
یکی از سؤالات بنده این است که آیا در معناشناسی شبکهای ایزوتسو، مراد از معنا، معنای حقیقی است یا معنای مجازی و استعارات را هم شامل می‌شود؟ ما به دنبال روشی در معناشناسی هستیم که معانی مجازی را به ما ارائه دهد، استعارات را مشخص کند و معنای حقیقی را هم بیان کند.
همانطور که عرض کردم پنج روش در اینجا وجود دارد:
الف) برخی از معانی کانونی عظیم هستند مثل عرش و کرسی و سؤال ما این است که این الفاظ چگونه میخواهند با روش شبکهای کشف معنا شوند؟
ب) مشکل دیگر این روش این است که در آن به سیاق توجه نشده است.
با توجّه به مطالب فوق آنچه که خودم به آن رسیدهام به عنوان نظریّه، این است که ما باید برای رسیدن به معنای یک واژه در قرآن مراحل زیر را طی کنیم:
بنده در باب چگونگی گزینش آیات سبک زندگی نیز مطالبی دارم که متأسّفانه به علت ضیق وقت فرصت پرداختن به آنها نیست.
تهیه و تنظیم : محرم آتش افروز