vasael.ir

به گزارش خبرنگار سرویس اقتصاد پایگاه تخصصی وسائل ترویج فرهنگ اقتصادی جهادی در اقتصاد مقاومتی موجب کاهش آسیب‌پذیری‌های اقتصادی در مواجهه با شوک‌های اقتصادی درونی و بیرونی می‌شود. کاهش آسیب‌پذیری‌ها به واسطه تغییر در سبک زندگی اقتصادی و در نتیجه متحول شدن سه بخش تولید، مصرف و توزیع جامعه رخ می‌دهد.

رواج فرهنگ اقتصادی جهادی در جامعه موجب اصلاح سبک زندگی اقتصادی رایج شده و از این کانال موجب بهبود کارکرد نظام اقتصادی می‌شود. لازمه ابعاد بینشی  و گرایشی فرهنگ جهادی تقویت همت افراد برای کار و تلاش، حفظ مصرف در سطح اعتدالی و مشارکت مردمی در بازتوزیع منابع با انفاق مازاد درآمدشان می‌باشد. رواج این فرهنگ به واسطه تولید کالاها و خدمات نافع و طیب، و کاهش اتلاف منابع موجب بهبود کارایی  می‌شود. از سوی دیگر،  کنترل مصرف در سطح کفاف و انتقال مازاد درآمد از طریق انفاق در راه خدا به تحقق عدالت کمک می‌نماید. این امر به معنای تحقق همزمان عدالت و کارایی در نظام اقتصادی اسلامی است.
شکل‌گیری فرهنگ اقتصادی جهادی موجب تقویت مردم‌بنیانی اقتصاد و کاهش میزان تصدی دولت در اقتصاد می‌شود. این امر به کاهش هزینه‌های دولتی هم در سطح نظارت بر اجرای قوانین و  افزایش سطح  مشارکت مردم در تامین کالاهای عمومی و فقرزدایی می‌شود. در فرهنگ اقتصادی جهادی،  به علت حاکمیت ارزش‌ها و باورهای اسلامی، افراد بدون نیاز به مداخله دولت، اقدام به انفاق تمام یا بخشی از مازاد درآمد خود به نیازمندان می کنند. از انجا که انسان مسلمان، خدا را در همه جا حاضر می‌داند، لذا توجه بیشتری به رفاه جامعه دارد. وی به واسطه ایمان به حسابرسی در محضر پروردگار بزرگ توانای دانا، در کنترل منفعت شخصی و توجه به رفاه اجتماعی  می‌کوشد.
در مقابل، سبک زندگی اقتصادی مبتنی بر فرهنگ اقتصادی تکاثری از ظرفیت‌های بالای فرهنگ اقتصادی جهادی برخوردار نیست. در جامعه‌ای که در آن فرهنگ تکاثری رواج دارد، دولت به خاطر ضرورت های اجتماعی مجبور به اعمال قوانینی در جهت توزیع عادلانه درآمد می شود از آنجا فرهنگ اقتصادی تکاثری مروج حداکثر سازی سود است، درخواست از افراد برای رعایت حقوق و مصالح اجتماعی تنها در سایه زور قانون و با تحمیل هزینه‌ بر رفتارهای ضد اجتماعی و یا تشویق رفتارهای عام‌المنفعه امکان‌پذیر است. لازمه این امر افزایش هزینه‌های اجرایی ناشی از اعمال قوانین دولتی و مراقبت بر اجرای آن است؛ زیرا افرد سودجو تلاش می‌کنند تا با استفاده از طرفندهای مختلف از جمله پرداخت رشوه از عمل به مقررات فرار نمایند
با حاکمیت فرهنگ اقتصادی جهادی،  زمینه تحقق الگوی اسلامی تکافل اجتماعی مردم‌بنیان فراهم می‌شود. در این الگو، تکافل اجتماعی بر مبنای  همیاری مردم در کنار تلاش دولت صورت می‌گیرد.  در این چارچوب، بار فقرزدایی صرفاً بر عهده دولت قرار نمی‌گیرد؛ بلکه رفع فقر (به خصوص فقر مطلق) در درجه اول بر عهده مردم و سپس بر عهده دولت قرار می‌گیرد.
با حاکمیت فرهنگ اقتصادی جهادی؛ نخست، کارآمدی مدیریت اطلاعات نیازمندان تسهیل می‌شود و یکی از مشکلات عمده تخصیص خدمات رفاهی در جوامع فعلی از ناحیه عدم تقارن اطلاعات و پدیده سواری مجانی، به حداقل فروخواهد کاست؛ دوم از بروز پدیده دیوان‌سالاری و گسترش هزینه‌های اجرایی خدمات اجتماعی جلوگیری می‌شود؛ سوم به دلیل مشاهده مستقیم آثار کمک های اعطایی، انگیزه عرضه کنندگان افزایش می یابد و اگر کمک‌ها به صورت اعطای بالید (چهره به چهره) انجام شود، آثار تربیتی ضمنی هم خواهد داشت.
 فرهنگ جهادی به واسطه کنترل مصارف در حد کفاف و سوق دادن تولید به سمت تولیدات طیب،به حفظ منابع طبیعی نیز کمک نموده و از این جهت با ثبات است؛ زیرا در بینش اسلامی خدا طبیعت را به امانت در اختیار انسان گذارده است تا به شکلی مطلوب از آن استفاده کند.
تأکید فرهنگ اقتصادی جهادی بر مصرف در حد کفاف، تولید طیب و انفاق مازاد درآمد سبب می‌شود که انسان به مقتضای جانشینی و امانت داری از امکانات و منابع طبیعی و زیست محیطی، مطابق با مقصود مالک حقیقی که خداست، استفاده کند. بر اساس این نگرش، انسان مجاز به تخریب طبیعت و محیط زیست نیست. در مقابل، فرهنگ اقتصادی تکاثری به واسطه ترویج  بیشنه‌سازی مطلوبیت در مصرف و بیشنه‌سازی سود در تولید، زمینه تعرض به منابع طبیعی و محیط زیست را فراهم می‌آورد.
انسان‌های تربیت شده مطابق با فرهنگ اقتصادی جهادی، در مصرف منابع اسراف نمی‌کنند بلکه اهل قناعت هستند، اعتقاد به خدا و روز قیامت و این‌که جانشین و امانت‌دار خداوند هستند، دارند؛ دنیا را مزرعه آخرت دانسته و در حفظ آن کوشا هستند، تولید را علاوه بر تأمین زندگی و معاش، عبادت تلقی می‌کنند، بنابراین هیچگاه در صدد سواری مجانی و تحمیل هزینه‌های جانبی تولید و مصرف خود بر دیگران، نیستند. همچنین سبک زندگی مبتنی بر فرهنگ جهادی، رفتارهای مصرفی انسان را در جایگاه خلیفه و امانتدار، به گونه ای جهت می دهد که در کنار تحقق رفاه خود آسیبی به حقوق دیگران و از جمله محیط زیست وارد نسازد. اصول اخلاقی و فقهی حرمت اسراف، اتلاف و ضرر رسانی و نکوهش تجمل و مصرف زدگی در تقویت این هدف تاثیر فراوانی دارد.
شکل‌گیری و تقویت فرهنگ اقتصادی جهادی علاوه بر تحریک روحیه تلاش و کار و به تبع تحریک توسعه و پیشرفت، با توجه به درون‌زا بودن نیروهای خود کنترلی مانع از تحقق آسیب‌های ناشی از شکست بازار و دولت می‌شود. چنین فرهنگی مروج حداکثر تلاش و کوشش در حوزه کار و تولید طیب و نافع، مصرف تعادلی در حد کفاف  و مشارکت مردمی در بهبود بازتوزیع منابع در قالب انفاق است. چنین فرهنگی نه تنها باعث می‌شود که تولید نافع و طیب صورت گیرد، بلکه مانع از هدر رفتن منابع در بخش مصرف و وارد شدن خسارت‌های جبران ناپذیر به محیط زیست می‌شود. علاوه بر این که مداخله مردمی در بازتوزیع منابع باعث بهبود شاخص‌های عدالت می‌شود.
ترویج ارزش‌های پرکاری، تولید طیب و نافع، قناعت و انفاق  از طرفی موجب افزایش کارایی به واسطه تولید کالاها و خدمات نافع و طیب، و کاهش اتلاف منابع می‌شود. این فرهنگ،از سوی دیگر، به واسطه کنترل مصرف در سطح کفاف و انتقال مازاد درآمد از طریق انفاق در راه خدا به تحقق عدالت کمک می‌نماید. کاهش هزینه‌های دولتی تصویب و اعمال قوانین شدید کنترلی نیز از دیگر کارکردهای فرهنگ اقتصادی جهادی است.
فرهنگ اقتصادی جهادی به واسطه کنترل مصارف در حد کفاف و سوق دادن تولید به سمت تولیدات طیب،به حفظ منابع طبیعی کمک نموده و از این جهت با ثبات است؛ زیرا در بینش اسلامی خدا طبیعت را به امانت در اختیار انسان گذارده است تا به شکلی مطلوب از آن استفاده کند.
در پایان ذکر دو نکته مهم ضروری است: اول، تأکید بر نقش  فرهنگ جهادی اقتصادی در مقاوم سازی اقتصادی به معنای عدم توجه به سایر عوامل موثر نیست. در کنار اهمیت فرهنگ جهادی، اصلاح قوانین اقتصادی و ساختارهای اقتصادی نیز جهت مقاوم سازی اقتصاد ضروری است. دوم، شکل‌گیری و حفظ فرهنگ اقتصادی جهادی نیازمند استفاده از تمامی ظرفیت‌های ممکن از جمله ظرفیت‌های نظام آموزش رسمی و غیر رسمی جهت تقویت مولفه‌های بینشی و گرایشی فرهنگ اقتصادی جهادی در جامعه است. از آن‌جا که تحولات فرهنگی بسیار کند صورت می‌گیرد، رسیدن به وضعیت ایده‌آل فرهنگی نیازمند برنامه‌ریزی بلندمدت و اختصاص منابع کافی به مقوله اصلاح فرهنگ اقتصادی جامعه است.
 

منابع
چپرا، محمد عمر (1385)، آینده علم اقتصاد،مترجم: احمد شعبانی، تهران: دانشگاه امام صادق(ع).
حسینی، سید رضا (1394)، الگوهای تامین اجتماعی از دیدگاه اسلام و غرب، قم:‌پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
 

امید ایزانلو دانشجوی دکترای اقتصاد موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)
omidezanlo@chmail.ir

323/703/ع