به گزارش خبرنگار سرویس اقتصاد پایگاه تخصصی وسائل مسئله اقتصاد درمکاتب مختلف با دیدگاه‌های متفاوت مبتنی بر جهان‌بینی‌های آنها تفسیرهای متعددی شده است. این موضوع با عنوان رفاه مادی درمکاتب مادی به هدف زندگی تبدیل شده است. در کنار این دیدگاه‌های مادی‌نگر، مکاتب الهی هستند که اقتصاد را نه هدف زندگی بشر بلکه وسیله‌ای برای حیات بشر می‌دانند تا بدین‌وسیله به هدف‌های متعالی دست یابند. با نگاه توحیدی عالم دارای یک نظام واحد و هماهنگ است. این نظام اسلامی زیرمجموعه‌هایی دارد. از جمله این نظام‌ها،نظام اجتماعی، نظام سیاسی، نظام طبیعی، نظام اقتصادی و... هستند که این نظام‌ها با هم مرتبط‌اند و بر هم اثر متقابل دارند. تعاریف زیر از جمله تعاریفی هستند که برای نظام اقتصادی بیان شده‌اند.
الف : نظام اقتصادی عبارتست از مجموعه مرتبط و منظم عناصری که به منظور ارزشیابی و انتخاب در زمینه تولید، توزیع و مصرف برای کسب بیشترین موفقیت فعالیت می‌کند.1
ب : نظام اقتصادی یک الگوی عملی اقتصادی متشکل از ابعاد مختلف و نهادهای متفاوت است که برای رسیدن به هدف مشخص با یکدیگر هماهنگ باشند.2
ج : نظام اقتصادی مجموعه‌ای هماهنگ از پدیده‌های اقتصادی و قواعد حاکم بر آنهاست.
وظیفه هر نظام ایجاد هماهنگی وتوازن میان نهادهای مختلف برای حرکت از وضع موجود به سمت وضع مطلوب است. یک نظام اقتصادی با این تعریف شامل سه بخش عمده می‌شود.
مکتب اقتصادی
مکتب، مجموعه اندیشه‌ها و افکاری است که جمعی از آن پیروی می‌کنند.۲مکتب اقتصادی یک رشته افکار مبتنی بر روش معین در باب جنبه‌های اساسی رفتار اقتصادی است که مجموعه‌ای از قوانین و مقررات و بایدها و نبایدهای اقتصاد را معین می‌کند که شامل فلسفه اقتصادی، اخلاق اقتصادی، سیاست اقتصادی، فقه اقتصادی، فرهنگ اقتصادی و... در نظام اقتصادی اسلام است.
علم اقتصاد
اقتصاد، علم تخصیص بهینه منابع محدود برای برآورده کردن هرچه بیشتر نیازهای افراد است."تدبیر منزل" یا تدبیر معاش تعریف درستی بوده که ابتدا برای علم اقتصاد گفته‌اند. اقتصاد علم مطالعه رفتار اقتصادی افراد است. علم اقتصاد شیوه بهینه تولید، توزیع و مصرف را تبیین می‌کند، چگونه تولید شود که با کمترین هزینه بیشترین محصول حاصل شود وچگونه توزیع شود تا رفاه جامعه حداکثر شود.
نظام اقتصاد اسلامی
با ترکیب"علم اقتصاد"، "مکتب اقتصادی" و "نهادهای اقتصادی- اجتماعی"، "نظام اقتصاد اسلامی" شکل می‌گیرد و در قالب یک "حکومت اسلامی" تحقق می‌یابد. علم اقتصاد قانون‌مندی رفتار انسان را استخراج و تبیین می‌کند. دین (به عنوان یک نهاد اجتماعی) رفتار را می سازد و یا تغییر می دهد.اگر رفتار انسان تغییر کند، مسیر و جهت علم اقتصاد تغییر می‌کند.اگررفتارهای اقتصادی انسان‌ها بویژه تحت تاثیر مکتب یا فرهنگی تغییر کند علم اقتصاد بدون تعصب آن رفتار را تئوریزه خواهدکرد. اگر تحت تاثیر و هدایت یک مکتب و فرهنگی رفتارها تغییر یابند.مطمئنا جهان علم این رفتارها را تئوریزه کرده و علمی می‌نامند.3مسئولیت بایدها و نبایدها در یک نظام اقتصادی با صاحب‌نظران در حوزه مکتب اقتصادی است.
اهداف نظام اقتصاد اسلامی
هدف اصلی نظام اقتصاد اسلامی در سطح کلان افزایش ثروت جامعه و"رفاه عمومی"درچارچوب تعالیم دینی است. تفاوت نظام‌ها درامور اقتصادی به هدف غائی آنها و هدف غائی نیز درچارچوب مکتب اقتصادی تعیین می‌گردد. همه مکاتب هم علاوه بر هدف اصلی افزایش رفاه، هدف غایی دارند. شهید آیت ا... محمدباقر صدر در توضیح هدف اقتصاد و چرایی تولید، می‌گوید: اختلاف بین مکاتب یکی هدف نهایی افزایش ثروت ودیگری نقش آن در حیات جامعه است. از این‌رو در بررسی مکتب اقتصادی اسلام یا هر سیستم دیگر،برای تبیین مبانی فکری و نظری رشد بایستی مکتب اقتصادی را نه به عنوان یک موضوع مجزا ومطلق بلکه به‌عنوان جزئی از کل یک تمدن وسیستم بزرگ در نظر بگیریم.4
اقتصاد مقاومتی محصول اقتصاد اسلامی است
اقتصاد مقاومتی اقتصادی است که در شرایط بروز ناملایمات و حوادث و بحران‌ها و یا در مسیر اهداف، پویا و پایدار تخصیص بهینه منابع بدهد. تصور ما از اقتصاد مقاومتی، نوعی از اقتصاد است که ریشه در جهان‌بینی توحیدی دارد و مقوله‌های مادی ومعنوی را در یک تفسیر و یک الگوی خاص دنبال می‌کند.بنابراین اقتصاد اسلامی لزوماً مقاومتی هم هست زیرا در یک نظام اسلامی ظرفیت‌ها و قابلیت‌های علم اقتصاد و مکتب اقتصادی را توامان دارد. در خود "علم اقتصاد" مفهوم مقاومت به معنی بهینه‌یابی در هر شرایطی نهفته است که بعضا "فنریت اقتصادی" گفته اند5. حتی برخی این قابلیت را مورد سنجش قرارداده و اندازه‌گیری کرده‌اند. از طرفی هم نظام اقتصاد اسلامی مبتنی بر مکتب الهی است که مقاومت و استقامت برای دستیابی به اهداف بویژه درشداید وبحران‌ها از دستورات وتوصیه‌های موکد مکتبی است.
اگرچه واژه اقتصاد مقاومتی اصطلاح جدید و دارای یک بار ارزشی در فرهنگ دینی است، لیکن مفاهیمی دراین زمینه در ادبیات اقتصادی مثل "اقتصاد مقاومت"یا"قدرت اقتصادی"،فراوان وجود دارد. از طرفی هم تمام کشورهایی که به نوعی جنگ‌یا بحران‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی را تجربه کرده‌اند، برای عبور از شرایط سخت، اقتصاد خود را برمبنای مقاومت برنامه‌ریزی کرده‌اند. مانند آلمان، روسیه، انگلستان، ژاپن و... در دوران جنگ‌های جهانی اول و دوم. در دوران جنگ تحمیلی هشت‌ساله عراق بر علیه کشورمان، باتمام اشکالات موجود و عدم درگیری کل توانمندی‌های اقتصادی و غیر اقتصادی، اولویت‌بندی‌های برنامه‌های اقتصادی کشور برای مقاومت تنظیم می‌شد.
شکل زیر فرایند نموداری از چارچوب مفهومی نظام اقتصاد اسلامی و مفهوم اقتصاد مقاومتی را به عنوان محصول این نظام نشان می‌دهد.
الزامات تحقق اقتصاد مقاومتی
یک نظام اقتصاد اسلامی نظامی علمی و مکتبی است که باید براساس این دو پایه نهادسازی نماید. شکل‌گیری چنین اقتصادی الزاماتی هم دارد که به برخی از ویژگی‌های لازم برای تحقق آن اشاره می‌شود.
الف: اقتصاد علم است و باید علمی اداره شود
منظور، علم و شیوه‌های اجرایی بومی‌شده‌ای است‌که متناسب با ویژگی‌های اقتصاد ملی باشد.اقتصاد یک کشور در کنار مسئولین درستکار و امین، عالم وکارشناس متخصص نیاز دارد تا در یک برنامه جامع اقتصادی، منابع و نیازها و تکالیف عاملان اقتصادی و وظیفه نهادهای اجتماعی( دولت، مردم ،شرکت ها و ...) را مشخص نمایند.
ب: بحران‌ها به حداقل ممکن تقلیل داده شوند
برای مقابله با یک بحران باید ابتدا تا جایی که ممکن است از بروز آن جلوگیری کرد و با پیش‌بینی‌ها از شدت آن کاست. مسئله تصمیم برای مقاومت یک امر صرفا اقتصادی نیست ولی تبعات اقتصادی دارد و اقتصاد نیز هزینه‌های مقاومت را اندازه‌گیری می‌کند تا تصمیم‌گیران براساس اطلاعات درست و یک تحلیل علمی کم هزینه‌ترین راه ممکن برای مقاومت را برگزینند.
ج: توجه به تولید ملی پایدار
تولید ملی مهمترین شاخص در هر اقتصاد ملی و اساس مقاومت یک ملت است. ملتی می‌تواند درمقابل ناملایمات و بحران‌های سیاسی، اقتصادی واجتماعی داخلی و خارجی مقاومت کند که بتواند نیازهای مصرفی خانوارها و مواد اولیه و واسطه‌ای تولید را برآورده کند.اقتصادی کارآمد است که ضمن برنامه‌ریزی و اقدام برای تولید نیازهای اولیه و اساسی و راهبردی جامعه، با بازاریابی¬های مناسب به تولید بیشتر کالاها و خدماتی برای صادرات اقدام نماید تا از محل درآمدهای آن بتواند کالاهایی را وارد نماید که درتولید آنها مزیت لازم را ندارد.
د: هم اقتصاد و هم مقاومت باید مردمی باشند.
دولت وظیفه برنامه‌ریزی، هدایت و نظارت را دارد نه ورود به اقتصاد. مردم زمانی وارد عرصه اقتصاد می‌شوند که شرایط لازم فراهم و الزامات آن رعایت شده باشد و مورد قبول وحمایت آحاد جامعه قرار گرفته باشد. ثبات قوانین، حقوق مالکیت، وجود قوانین شفاف، اجرای عدالت درتوزیع امکانات اقتصادی، سیاست‌گذاریهای مناسب و... مشارکت مردم در اقتصاد را تقویت می‌کند.
ه: مقاومت کار فرهنگی لازم دارد.
در نظام اقتصاد اسلامی، مکتب و اندیشه‌های مکتبی پایه رفتارهای اقتصادی و برنامه‌ریزی‌ها درحیطه اقتصاد است. درفرهنگ اسلامی اقتصاد هدف نیست ولی وسیله و ابزاری ضروری برای بقا و ادامه حیات دنیوی است. کار فرهنگی و تربیتی، انسانی در تمامی ابعاد مقاوم، وظیفه شناس درجنگ و سختی‌ها، امیداوار،صبور وجهادگر می سازد.
نتیجه گیری
عالم دارای یک نظام واحد و هماهنگ است. این نظام الهی زیرمجموعه‌هایی دارد که نظام اقتصادی از جمله آنهاست. نظام اقتصادی عبارت از مجموعه مرتبط و منظم عناصری است که به منظور ارزشیابی و انتخاب در زمینه تولید، توزیع و مصرف برای کسب بیشترین بهره‌وری فعالیت می‌کند.وظیفه هر نظام ایجاد هماهنگی و توازن میان نهادهای مختلف برای حرکت از وضع موجود به سمت وضع مطلوب است. یک نظام اقتصادی با این تعریف شامل سه بخش عمده می‌شود:
مکتب اقتصادی ، نهادهای مرتبط با اقتصاد و علم اقتصاد
اقتصاد اسلامی با استفاده از ابزارهای علم اقتصاد و نهادها، در خدمت مکتب یا همان اهداف نظام اسلامی است. هدف اصلی نظام اقتصاد اسلامی در سطح کلان افزایش ثروت جامعه و رفاه عمومی است.البته ابزار تحقق این هدف علم و تکنیک‌های اقتصادی است. تفاوت نظام‌ها درامور اقتصادی به هدف غائی آنها مربوط می‌شود.هدف غائی هم درچارچوب مکتب اقتصادی تعیین می‌گردد. اقتصاد مقاومتی نیز محصول اقتصاد اسلامی است و اقتصادی است که در شرایط بروز ناملایمات و حوادث و بحران‌ها، پویا و پایدار تخصیص بهینه منابع بدهد.
مراجع
1- نمازی،حسین،نظامهای اقتصادی، شرکت سهامی انتشار،1382
2- لطفعلی پور، محمد رضا،"علم اقتصاد، مکتب اقتصادی و سیستم اقتصاد اسلامی"،مجله دانشکده علوم اداری و اقتصاد دانشگاه اصفهان ، سال شانزدهم، شماره3 و4، پائیز و زمستان 1383،صفحات 89تا106.
3-راشد ، عبدالباری ، "مکتب اقتصادی اسلام وعلم اقتصاد"1388
4- صدر، محمدباقر، " اقتصاد ما"، ترجمه ع. اسپهبدی، جلد دوم ،چاپ برهان ، تهران ،1350
5- سیف، اله‌مراد،، فصلنامه آفاق امنیت "الگوی پیشنهادی اقتصاد مقاومتی جمهوری اسلامی ایران (مبتنی بر دیدگاه مقام معظم رهبری)" ، سال پنجم، شماره 16، پاییز 1391،صفحات 5تا22.
نویسنده : علی اسدی-استادیار دانشگاه جامع امام حسین (ع)
تلخیص کننده : حسین بهرامی دانشجوی کارشناسی ارشد علوم اقتصادی دانشگاه قم
323/204/ع