vasael.ir

به گزارش سرویس سیاست پایگاه تخصصی فقه حکومتی وسائل، ابو عبدالله محمد بن محمد بن نعمان حارثی بغدادی عکبری معروف به «ابن معلم» و «شیخ مفید» در سال 336 هجری در قریه سوبقه ابن البصری عکبرا از توابع بغداد متولد شد. ایشان نزد ابی عبدالله الحسن بن علی البصری و سپس نزد ابی یاسر، شیخ صدوق قمی و پدرش علوم مختلف از جمله ادبیات، فقه، کلام، تفسیر و رجال را فرا گرفت و در همه این رشته ها اهل نظر گردید و در اندک زمانی به رئیس الشیعه تبدیل شد.

عالمان مشهوری چون سید مرتضی، سید رضی، شیخ طوسی، نجاشی، سلار و برخی از علمای فرقه های مختلف اسلامی همگی نزد شیخ مفید تلمذ کرده اند.

شیخ مفید آثار ارزنده ای در زمینه فقه، کلام، تفسیر، تاریخ اسلام، حدیث و رجال از خود بر جای گذاشته است که برای نمونه می توان به آثار زیر اشاره کرد:

1. الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد
2. المقنعه
3. الجمل و النصره لسید العتره فی حرب البصره
4. الامالی و العیون

اوضاع سیاسی عصر شیخ مفید

حیات شیخ مفید در بغداد همزمان با خلافت سه تن از خلفای عباسی المطیع لله، الطائع لله و القادر بالله و سیطره هشت تن از امیران آل بویه بر عراق بوده است.

خلافت عباسیان که در قرون دوم و سوم به اوج قدرت رسیده بود، در قرن سوم به تدریج وحدت و یکپارچگی خود را از دست داده و به ضعف و سستی گرایید. با پیروزی سیاسی شیعیان از جمله فاطمیان در مصر و شام و آل بویه در ایران، قدرت خلفای عباسی به عراق منحصر شد.در سایه وضعیت سیاسی پیش آمده، شیعیان نیز توانستند به تبلیغ و ترویج افکار و آموزه ها و شعائر مذهبی خود در بغداد بپردازند.

در نتیجه گیری از اوضاع سیاسی حاکم بر عصر شیخ مفید می توان گفت با ضعف خلافت عباسی در این دوره و حاکمیت امیران آل بویه بر بغداد و حمایت ضمنی آنها از شیعه و رهبران مذهبی آن زمینه رشد و گسترش اندیشه های سیاسی شیعه فراهم گردید.

مفهوم سیاست در کلام سیاسی شیخ مفید

شیخ مفید غالبا در آثار فقهی و کلامی خود مفهوم سیاست را همنشین مفاهیمی چون «تدبیر»، «ریاست»، «ولایت» به کار برده است. بنابراین سیاست از نظر ایشان تادیب و تربیت انسان ها و تدبیر امور دینی و دنیوی مردم و ریاست، نظارت و ولایت بر ابعاد مختلف زندگی سیاسی و اجتماعی آنها و امر و نهی ایشان در جهت تامین خیر و صلاح دنیوی و اخروی آنان است که از طریق رئیس و سلطان و امام عادل اعمال می گردد.از این رو شیخ وجود چنین سائس، سلطان و امام عادلی را که با وجود او و امر و نهی و تدبیر و سیاست او، مصلحت انسان ها تامین می گردد، واجب دانسته است. ⁽¹⁾

رابطه دین و سیاست در اندیشه شیخ مفید

شیخ مفید سیاست را تدبیر توامان زندگی دنیوی و اخروی مردم می داند و هم چنین سیاست را جدای از شریعت نمی داند؛ از این رو وی امام و سلطان را مدبر توامان دین و دنیای مردمان دانسته و می نویسد: «ریاست مردم در امور دینی و دنیوی هر دو به نیابت از پیامبر به او واگذار شده است». ⁽²⁾

آبشخور نگاه شیخ در عدم جدایی بین سیاست و شریعت، دو رویکرد زیر است:

1. شریعت از منظر شیخ، تمامی جوانب و مسائل زندگی از جمله سیاست را در بر می گیرد و به تعبیر وی، هر حادثه ای که حادث شود نصی از صادقین(ع) دارد و بر اساس آن درباره این حوادث حکم می شود. ⁽³⁾
2. به اعتقاد شیخ مفید، عقل انسان هرگز منفک از وحی نیست و اگر خداوند عقلا را حتی برای لحظه ای از وحی و سمع محروم کند، در واقع آنان را ناگزیر کرده که در استفاده از عقل خود گرفتار شر و خطا شوند و بی آنکه راهی برای شناخت امور مباح از ممنوع داشته باشند، دچار حیرتی شوند که سزاوار حکمت خدا نیست.

بنابراین هر نوع تدبیر و سیاست در زندگی انسان ها باید ممد به شریعت و فهمی از کتاب و سنت بوده باشد و این یعنی پیوستگی سیاست با دین و شریعت. ⁽⁴⁾

ضرورت نظام سیاسی

واژه امامت در تببین نظام سیاسی شیعه و بیان ضرورت و انواع آن از نظر شیخ مفید نقش محوری دارد، زیرا به اعتقاد ایشان، با امامت و ریاست است که مکلفان به صلاح و رستگاری دست یافته و از فساد و تباهی نجات می یابند، جنایتکاران تادیب شده، گناهکاران سربه راه می شوند، جاهلان تعلیم داده می شوند و کیان اسلام مورد حمایت قرار می گیرد. همه اینها همان نظم دهی سیاسی به جامعه مسلمانان است، که عقلا در هر جامعه انسانی آن را لازم و ضروری دانسته اند.

با این بیان روشن می شود که اساسی ترین دلیل شیخ مفید برای ضرورت یک نظم سیاسی در جامعه همان صلاح و فساد مسلمانان است که به اعتقاد وی، با اجرای قوانین اسلام به دست یک رئیس عادل تامین می گردد. ⁽⁵⁾

انواع نظام سیاسی

از نظر شیخ مفید، وجود نظام سیاسی در جامعه اسلامی ضرورتی مسلم برای تامین صلاح و رستگاری مردم است، چه به واسطه سلطان عادلی محقق شود و چه به واسطه سلطان غیر عادلی که از باب اضطرار قابل قبول است. بر این اساس در یک تقسیم بندی کلی نظام سیاسی به دو صورت قابل تصور است: یکی نظام سیاسی مبتنی بر امامت و ریاست سلطان عادل و افراد منصوب یا ماذون از سوی ایشان؛ دوم نظام سیاسی مبتنی بر امامت و ریاست سلطان جائر و ولات ایشان. ⁽⁶⁾

منشا و خاستگاه نظام سیاسی مطلوب

شیخ مفید در مورد درباره منشا قدرت و مشروعیت دستورهای پیامبر اکرم(ص) و امامان می گوید: «پیامبر از سوی خداوند ثابت الطاعه است و لذا نیازی به بیعت یا اختیار و انتخاب از سوی دیگران ندارد». ⁽⁷⁾

پس از پیامبر نیز فقط ائمه مشروعیت و استحقاق امامت و ریاست بر امت اسلامی را دارند و تنها ایشان حجت خداوند در میان مردم محسوب می شوند. ائمه نیز از سوی خداوند متعال و به نص الهی امامت و ریاست یافته اند و تنها اطاعت از ایشان در ردیف اطاعت از خدا و رسول خداست. ⁽⁸⁾

این مبنای شیخ در خصوص خاستگاه مشروعیت قدرت امامان در عصر غیبت نیز استمرار دارد و در این عصر نیز ریاست کسی مشروع است که عالم، عادل، عاقل، کامل و زاهد باشد. بنابراین با فقدان یکی از این شروط مانند جهل به احکام فرد مجاز به تصرف در امور مردم نخواهد شد. از این رو ایشان در عصر غیبت تنها فقهای اهل حق(شیعه)، عادل، ذوالرای و العقل و الفضل را حاکمان ماذون از سوی امام عصر (عج) دانسته است. ⁽⁹⁾

ولایت فقیه

به اعتقادشیخ مفید، مطلوب ترین نظام سیاسی در عصر غیبت، نظام مبتنی بر ریاست حاکمان فقیه و عادل و ماذون از سوی امام عصر است.

الف) ولایت فقهای شیعه در عصر غیبت

از تعبیرات شیخ مفید بر می آید که ایشان ولایت فقیه را در ادامه ولایت سلطان عادل دانسته است. از این رو زمانی که از سلطان اسلام و گستره مسئولیت های او سخن می گوید، به گونه ای سلطان اسلام را تفسیر می کند که مجموعه اختیارات سلطان عادل به فقیه صاحب رای و عقل و فضل تفویض می گردد. برای نمونه وقتی درباره اقامه حدود بحث می کند می نویسد: « اقامه حدود بر عهده سلطان اسلام منصوب از سوی خداوند متعال و امیران و حاکمان منصوب از سوی ایشان است و نظارت بر اقامه این حدود به فقهای شیعه تفویض شده است». ⁽¹⁰⁾

ب) دامنه اختیارات ولی فقیه

از تعبیرات شیخ مفید در آثارش به دست می آید که ایشان فقیه جامع الشرایط را نیز در گستره حاکم و سلطان اسلام قرار داده و همان وظایف و اختیارات پیامبر (ص) و ائمه (ع) و نواب خاص ایشان را برای فقهای جامع الشرایط نیز قائل شده و معتقد است در صورت عدم حضور سلطان عادل فقها در همه اموری که ایشان ولایت داشته اند صاحب اختیارند و در صورت تمکن می توانند متولی همه این امور شوند. ⁽¹¹⁾

جمع بندی

شیخ مفید اندیشه سیاسی خود را بر محور امامت و ضرورت آن در همه اعصار استوار ساخت و چنین استدلال می کرد که در هر زمانی وجود امام معصوم (ع) برای اجرای احکام، اقامه حدود، حفظ شریعت، تادیب و سیاست مردمان و تامین مصالح دنیوی ایشان ضروری عقل و نقل است و چون وجود عصمت و افضلیت از شروط اساسی چنین امامی است، نمی توان او را از طریق انتخاب یا بیعت معین ساخت، بلکه تعیین آن تنها از طریق نص میسر است. ⁽¹²⁾

پی نوشت

1- شیخ مفید، المسائل العشره، ص 113

2- النکت الاعتقادیه ص 39

3-  شیخ مفید، اوائل المقالات، ص 139

4- شیخ مفید، التذکره باصول الفقه ص 43

5- شیخ مفید، ارشاد ص 342

6-شیخ مفید، الجمل ص 187

7-شیخ مفید، الفصول المختاره ص 249

8-شیخ مفید، المقنعه ص 33

9- همان ص 812

10- همان ص 810

11- همان ص 67

12- علی خالقی، اندیشه سیاسی شیخ مفید ص 71