به گزارش سرویس مکتب دفاعی پایگاه تخصصی فقه حکومتی وسائل نگارنده مقاله فقه و امنیت پس از تبیین سنت های امنیت پژوهی و پاسخ به چهار پرسش 1. جایگاه امنیت در فقه 2. انواع حکم 3. تعریف امنیت در فقه و 4. مرجع امنیت الگوهای فقهی امنیت در افکار علما را مورد تبیین و بررسی قرار داد.
5. چارچوب ها و نظریه ها
نگارنده معتقد است سنت مطالعات فقهی، سنتی یکنواخت، مستمر و یکسان در اندیشه و آثار فقهی تمام فقها، تمام دوره ها و تمام مناطق جهان اسلام نیست. تداوم و انقطاع این سنت به شیوه های مختلفی قابل بررسی است: شیوه درون فقهی و شیوه برون فقهی. شیوه درون فقهی به ساختار کلانی که فقیه از منظر آن به تمام موضوعات فقهی و از جمله امنیت نگریسته است، اشاره دارد؛ از این نظر می توانیم از دو دسته فقیه یاد کنیم: دسته ای که مباحث امنیتی در نگاه آنان از برجستگی برخوردار است و دسته دوم کسانی که مباحث امنیتی در آثار آن ها کم فروغ است. چیزی که باعث شده است مباحث امنیتی در آثار دسته اول پر رنگ تر باشد، غالباً چارچوب و نظریه ای است که این دسته از فقها به خدمت گرفته اند.
الف) الگوی فاضل مقداد (ره)
فاضل مقداد، از فقهای بزرگ قرن نهم هجری، برای ترتیب موضوعات فقهی، دو شیوه را پیشنهاد کرده است: شیوه نخست، این که بشر در تکامل شخصیت خود باید عوامل سودمند را فراهم و عوامل مضر را دفع کند. برخی از عوامل سودمند نتیجه فوری می دهند و برخی نتیجه غیر فوری. عبادات از قسم دوم و احکام مربوط به ازدواج، معاملات و نظایر آن از قسم اول است. احکام جزایی نیز برای جلوگیری از عوامل مضر وضع شده است. در این تقسیم، امنیت جزو عوامل سودمند و تهدید جزو عوامل مضر محسوب می شود. لذا شریعت در جهت تامین اولی و دفع دومی وارد عمل شده است.
شیوه دوم این که دین برای حفظ پنج عنصر بنیادین زندگی انسان آمده است؛ یعنی دین، جان، مال، نسب و عقل. عبادات به عنوان پشتوانه دین وضع شده و بخشی از احکام جزایی برای حفظ جان، احکام ازدواج و توابع آن و برخی احکام جزایی برای نگهداری انساب، مقررات باب معاملات برای تنظیم روابط مالی و حفظ اموال، احکام مربوط به مسکرات و مجازات شراب خواری برای حفظ عقل و ابواب قضا و شهادات به عنوان حافظ کلیت نظام اسلامی و ضمانت اجرایی آن طرح ریزی شده است.
ب) الگوی نائینی (ره)
از نظر ایشان مهم ترین وظیفه حکومت، حفظ امنیت اسلام و مردم است؛ از این جهت است که در شریعت مطهره، حفظ بیضه اسلام را از اهم جمیع تکالیف و حکومت اسلامی را از وظایف و شئون امامت مقرر فرموده اند و واضح است که تمام جهات راجع به توقف نظام عالم به اصل حکومت و توقف حفظ شرف و قومیت هر قومی به امارت نوع خودشان، منتهی به دو اصل است: اول حفظ نظامات داخلیه مملکت و تربیت نوع اهالی و رسانیدن هر ذی حقی به حق خود و منع از تعدی آحاد ملت؛ دوم تحفظ از مداخله بیگانگان و تحذر از حیل معمول در این باب و تهیه قوه دفاعیه و ابزار جنگی و... ؛ این معنا را در لسان متشرعین، «حفظ بیضه اسلام» و سایر ملل «حفظ وطن» خوانند.
نظریه نائینی، به دلیل این که در چارچوب مشروطه ارائه شد و در نظام مشروطه، شاه همچنان حضور دارد، در فضای سیاسی ایران به نتایجی که نائینی پیش بینی کرده بود، نرسید و عملاً قانون اساسی و پارلمان نتوانست به ایفای نقش بپردازد، چیزی که باعث شد امام خمینی (ره) نظریه بدیل را پیشنهاد دهد، نظریه ای که به حذف سلطنت از صحنه سیاسی ایران منجر شد.
ج) الگوی امام خمینی (ره)
نگارنده معتقد است الگوی امام از جهات مختلفی با الگو های قبلی متفاوت بوده و در چهار محور جمع میگردد که عبارتند از: 1. محور رهبری؛ 2. محور نظام سیاسی؛ 3. محور اهداف و کار ویژه های حکومت؛ 4. محور مردم.
دلیل لزوم تشکیل حکومت، ماهیت و کیفیت قوانین اسلام (احکام شرع) است. ماهیت و کیفیت این قوانین می رساند که برای تکوین یک دولت و برای اداره سیاسی، اقتصادی و فرهنگی جامعه تشریع شده است. احکام شرع حاوی قوانین و مقررات متنوعی است که یک نظام کلی اجتماعی را می سازد. در این نظام حقوقی هر چه بشر نیاز دارد فراهم آمده است؛ از طرز معاشرت با همسایه و اولاد و عشیره و قوم و خویش و همشهری و امور خصوصی و زندگی زناشویی گرفته، تا مقررات مربوط به جنگ و صلح و مراوده با سایر ملل؛ از قوانین جزایی تا حقوق تجارت و صنعت و کشاورزی.
معلوم است که اسلام تا چه حد به حکومت و روابط سیاسی و اقتصادی جامعه اهتمام می ورزد تا همه شرایط به خدمت تربیت انسان مهذب و با فضیلت در آید. قرآن مجید و سنت شامل همه دستورات و احکامی است که بشر برای سعادت و کمال خود احتیاج دارد. در کافی فصلی است به عنوان «تمام احتیاجات مردم در کتاب و سنت بیان شده است» و کتاب یعنی قرآن «تبیانٌ لکل شیء» است، روشنگر همه امور و همه چیز است. امام سوگند یاد می کند (طبق روایات) که تمام آن چه ملت احتیاج دارد، در کتاب و سنت هست و در این شکی نیست. احکام دفاع ملی یکی از این موارد است. روشن است که احکامی که راجع به حفظ نظام اسلام و دفاع از تمامیت ارضی و استقلال امت اسلام است، بر لزوم تشکیل حکومت دلالت دارد.
نگارنده معتقد است در واقع امام از وجود احکام سیاسی و اجتماعی، به ویژه احکام دفاعی و امنیتی بر ضرورت حکومت اسلامی استدلال کرده اند. همچنین امام خمینی (ره) در کتاب «البیع» شش دلیل برای تشکیل حکومت اسلامی آورده اند که اکثر آن ها امنیتی است. ایشان فرموده اند: «ادله ضرورت حکومت اسلامی عبارتند از: گسترش عدالت، گسترش تعلیم و تربیت، حفظ نظم، رفع ظلم، حفاظت از مرز ها و جلوگیری از تجاوز بیگانگان.
6. چارچوب ها و نظریه ها برون فقهی
برای تحلیل سنت مطالعات امنیتی منظر دیگری نیز وجود دارد و آن منظر برون فقهی است. به عقیده نگارنده، در این منظر، دو روش «تحلیل گفتمانی» و «روش مفهومی» قابل توجه است که نگارنده در ادامه نوشتار خویش به توضیح این دو روش پرداخته است.
1-6. روش تحلیل گفتمانی
تحلیل گفتمان در شکل های مختلفی تقریر شده است؛ مقصود در این جا بهره گیری از گفتمان به عنوان یک تکنیک تحلیلی، برای فهم مقایسه ای دیدگاه علمای مسلمان و نیز طیف های مختلف اندیشه و عمل امنیتی در طول تاریخ اسلام است. اگر هدف، بررسی مقایسه ای اندیشه های امنیتی فقها باشد، این روش کارایی دارد؛ بر اساس این روش، در تاریخ اندیشه سیاسی اسلامی، در یک طبقه بندی که منشأ اندیشه ها، اهداف مورد نظر آن ها باشد، چهار نوع گفتمان در ساحت اندیشه و رفتار های امنیتی دیده می شود: گفتمان امنیتی تغلّبی، گفتمان امنیتی اصلاحی، گفتمان امنیتی انقلابی و گفتمان امنیتی تقیه ای.
الف) گفتمان امنیتی تغلّبی
نظریه های مطرح در این گفتمان در صدد حفظ وضع موجود است. محور اساسی این نظریه ها جمله مشهور «الحق لمن غلب» است. طبیعتاً در این اندیشه ها هیچ گونه توجهی به آسیب ها و تهدید ها نمی شود؛ چرا که اندیشه ورز، نظام سیاسی را حتی در بدترین شکل خود می پذیرد. به نظر نگارنده، از این نوع اندیشه ورزان که عموماً و عمدتاً استبداد و سلطنت را نهادینه کرده اند، در عالَم اسلامی و جهان غیر اسلام، کم نداشته ایم؛ برای نمونه فضل الله بن روزبهان خنجی، از علمای اهل سنت، در کتاب مشهور خود به نام «سلوک الملوک»، آن جا که انواع حکومت های مشروع را بر می شمارد، یک نوع از این حکومت ها را حکومتی می داند که از طریق استیلا، قهر، شوکت و غلبه پدیده آمده است. در این گفتمان امنیت حاکمان مد نظر است و از امنیت مردم خبری نیست.
ب) گفتمان امنیتی اصلاحی
در این گفتمان از اصول و ارزش های اساسی عقب نشینی نمی شود و در حد مقدورات، امکانات و فهمی که از توانایی های خویش دارند، پیشنهاد هایی به منظور اصلاح و بهبود نسبی امور، و از جمله امور امنیتی، ارائه می دهند و اگر شرایط مساعد تر شد سعی می کنند بر پیشنهاد های خود برای بهبود اوضاع بیفزایند.
به نظر نگارنده در میان عالمان شیعی، اندیشه سیاسی فقهایی چون شیخ مفید، شیخ طوسی، علامه حلی، محقق کرکی، محقق سبزواری، مرحوم نراقی و علامه نائینی، اندیشه های سیاسی و امنیتی اصلاحی است. در این نظریه ها تقاضا هایی مبنی بر اجرای احکام اسلامی در کنار نوعی بیان که مبیّن کنار آمدن با سلطنت و نه مشروعیت بخشیدن به آن است، وجود دارد؛ شبیه آن چه آیت الله نائینی درباره سلطنت مشروطه، به کمک اصولی چون «عمل به قدر مقدور» و «دفع افسد به فاسد» ارائه کرده است.
روشن است که اصول دیگر مانند: اصل ضرورت حکومت، اصل تقدیم اهم بر مهم، اصل عدالت اجتماعی، اصل تکلیف، اصل رعایت مصلحت اسلام و مسلمین، اصل رعایت احکام ثابت شرعی، اصل نفی سبیل و اصل اجتهاد نیز در این اندیشه ها موثر بوده است، به ویژه اصل «اجتهاد» که اساس و حاکم و جهت دهنده تمامی اصول مذکور است.
در دیدگاه نگارنده، اندیشه سیاسی و امنیتی امام خمینی (ره) و به تبع آن آسیب شناسی وی از نظام سیاسی پهلوی، در یک مقطع از تاریخ اندیشه ایشان اصلاحی است. نکته اساسی ای که نگارنده در این جا تاکید کرده است این است که مجتهدان این گفتمان، همیشه خیر و صلاح کشور را بیش از همه می خواهند و طبیعی است که باید پیشنهاد هایشان در همین فضا فهمیده شود و تفاسیر دیگر تفسیر «بما لا یرضی صاحبه» خواهد بود. تفسیری که امام خمینی (ره) درباره علما و مجتهدان این گفتمان دارد، درباره رفتار و عمل سیاسی-امنیتی ائمه (ع) نیز دارد؛ از منظر ایشان همکاری ائمه (ع) با حاکمان جور، به منظور خیر و صلاح مسلمین بوده است؛ بنابراین نباید کسانی گمان کنند ائمه (ع) حکومت های جور را تایید کرده اند و در نتیجه نباید در هیچ زمانی برای برپایی حق قیام کرد!
ج) گفتمان امنیتی انقلابی
این نوع اندیشه ها و رفتار ها در صدد تغییر کامل اوضاع است. مبانی این اندیشه، برخاسته از دین و هدف آن انجام تکلیف الهی به منظور «حفظ اسلام» و «حفظ کشور های اسلامی» است. این گونه اندیشه ها هم در دوران معاصر و هم در صدر اسلام دیده می شوند. اندیشه سیاسی و امنیتی اسلام را نخستین بار حضرت ختمی مرتبت محمد (ص) ارائه کرد؛ آن حضرت توانست با تکیه بر تعالیم اسلامی، جامعه جاهلی را که واجد تمام شاخص های نا امنی بود به جامعه اسلامی تبدیل کند.
مشروعیت اقدام انقلابی، ناشی از مبارزه با عوامل نا امنی و تولید امنیت است. امام خمینی (ره) با شناخت آسیب ها، آفت ها و بیماری های موجود در جامعه، سیاست ایران، جهان اسلام و حتی نظام بین الملل، به ارائه راه حل ها، درمان و آفت زدایی از این مجموعه پرداخت و موفق شد با تشکیل جمهوری اسلامی، راه را برای خروج از انحطاط و آفت زدایی از مجموعه کشور های اسلامی و نظام بین الملل باز کند.
د) گفتمان امنیتی تقیه ای
این گفتمان بر دو گونه است: کسانی که تمام عصر غیبت را عصر تقیه می دانند و طرفدار «تقیه زمانیه» هستند. از آن جا که گفتمان سیاسی این عالمان، تعطیل و تعلیق حکومت در عصر غیبت است، نسبت به امنیت که وظیفه ذاتی حکومت است، در وضعیت انفعالی و غیر موثر به سر می برند.
گروه دیگر که بخش اعظم طرفداران تقیه اند، طرفدار «تقیه موردی» هستند. تقیه موردی در زمان ائمه(ع) نیز وجود داشته است. این تقیه مربوط به زمانی است که خظر جانی یا مالی قابل توجهی برای اظهار عقیده و یا دفاع از عقیده وجود داشته باشد. جواز این نوع تقیه مشروط به شرایطی است، از جمله: حفظ اسلام، حفظ نیرو های مبارز و در جهت پنهان کردن مبارزه و به خطر نیفتادن جان شخصی محترم. نمونه بارز تقیه، داستان «علی بن یقطین» است که وزارت هارون الرشید را پذیرفت.
2-6. روش مفهومی
روش مفهومی در بر دارنده رویکرد های مختلفی است که نگارنده به برخی از آن ها در این مقاله اشاره کرده است:
الف) رویکرد مفاهیم متضاد: هر گاه بخواهیم مفهوم خاصی را در فقه مورد بررسی قرار دهیم، این رویکرد مناسب است. در این رویکرد، که آن را استاد شهید مطهری (ره) معرفی کرده و به کار برده است، فهم درست هر مفهوم در گرو مطالعه ضد آن است. ایشان صلاح و فساد، توحید و شرک و ایمان و کفر را مثال زده است. در بحث فقه امنیت و احکام امنیتی می توانیم از مفاهیمی چون امن و خوف، عزت و ذلت، استقلال و وابستگی، استبداد و آزادی، عدل و ظلم، حاکم جائر و عادل، اسلام ناب محمدی و آمریکایی و مستضعف و مستکبر و... یاد کنیم.
ب) منظومه مفهومی سنت مطالعات فقهی امنیت: سنت مطالعات فقهی امنیت، به لحاظ جامعیتی که نسبت به رفتار های امنیتی دارد، از شبکه مفهومی جامعی برخوردار است. به عقیده نگارنده، این شبکه مفهومی در محور های ذیل قابل ترسیم است:
1. مفاهیم ناظر به اقدامات امنیتی، مانند: حرب، تعدی، فتنه، صلح، قتال، دفاع، جهاد، حفظ، عین و جاسوسی؛
2. مفاهیم ناظر به کارگزاران، ابزارها و نهاد های تامین کننده و تهدید کننده امنیت مانند: خوارج، امیر، مجاهدان، طلقاء، اهل ذمه، کافران، منافقان، مشرکان، محاربان، حربی، متجاوزان، عیون، بغات، قاعدین، قاسطین، ناکثین، جوشن، حصن، حصار، جنود، عسکر، رباط، خیل و... ؛
3. مفاهیم ناظر بر اهداف و پیامد های رفتار های امنیتی مانند: صلات خوف، دیه، فرار، فدیه، غنیمت، فیء، انفال، شهادت، اسارت، فتح، استقامت، امان، خراج، جزیه و... ؛
4. مفاهیم مربوط به محیط امنیتی، مانند: دارالاسلام، دارالکفر، دارالشرک، دارالصلح، دارالعهد، دارالامان، دارالهدنه، دارالحیاد، دارالبغی و...؛
5. مفاهیم ناظر به روش های تامین کننده و تهدید کننده امنیت، مانند: فتنه، رعب، تعدی، کفر، شرک، نفاق، هدایت، ابلاغ و حجت، آتش بس، تقیه، ارصاد، خیل و...؛
6. مفاهیم ناظر بر نوع، هدف و مرجع امنیت از قبیل حفظ نفس، حفظ مال، حفظ عقل، حفظ اسلام، حفظ نسل، حفظ ثغور، حفظ نظم و حفظ دار الاسلام.
مقاله «فقه و امنیت» نوشته نجف لکزایی است که در مجله «کاوشی نو در فقه»، سال هجدهم، شماره 70، در زمستان 90 انتشار یافته است.
120/206/د