به گزارش خبرنگار سرویس اقتصاد پایگاه اطلاع رسانی فقه حکومتی وسائل حجت الاسلام حاج مهدی نقیبی در جلسات سی و پنجم و سی و ششم درس گفتار ربا که در تاریخ 20 و 21 آذر ماه 1396 برگزار شد به بررسی وجوه شمول ربا به غیر بیع پرداخت
حجةالاسلام نقیبی در ابتدا خاطر نشان کرد: : معنای لغوی ربا مطلق زیادی است و از نگاه عرف یا شارع از معنای لغوی اش به معنای دیگر نقل داده نشده است و ربا نه منقول عرفی است نه منقول شرعی (حقیقت شرعیه در مورد آن ثابت نشده است). بنابراین باید لفظ ربا را حمل بر معنای لغوی کنیم.
استاد حوزه علمیه خراسان در ادامه عنوان کرد: عمومات داله بر حرمت ربا مانند «و حرم الرباء» و «لا تاکلوا الرباء» تمام معاوضات (بیع، صلح و ... ) را در بر می گیرد؛ زیرا در لغت و اصطلاح ربا هرگونه زیادی در قالب هر عقدی را شامل می‌شود، مگر موردی که با دلیل خارج شده باشد
وی در پایان افزود: روایات خاصه ای هستندکه به آن ها برای دخول بعض معاملات در ربا استدلال شده است. مانند: صحیحه‌ی محمد بن مسلم - صحیحه‌ی علی بن جعفر- مرسله ابن حیون و صحیحه‌ی یونس بن عبد الرحمن
تقریر این دروس در ادامه می آید:
وجوه قول به عمومیت:
1. معنای لغوی ربا مطلق زیادی است و از نگاه عرف یا شارع از معنای لغوی اش به معنای دیگر نقل داده نشده است و ربا نه منقول عرفی است نه منقول شرعی (حقیقت شرعیه در مورد آن ثابت نشده است). بنابراین باید لفظ ربا را حمل بر معنای لغوی کنیم و اگر چنانچه اجماع یا دلیل دیگری بر عدم حرمت ربا در فرد خاصی دلالت کند از تحت ادله حرمت خارج می شود، و بقیه موارد تحت ادله تحریم_با توجه به صدق معنای لغوی ربا در آن که عبارت است از تفاضل یکی از عوضین معامله که از جنس واحد بوده و مکیل یا موزون هم باشد؛_ باقی است. در نتیجه ادعای این که شارع مقدس ربا را برای خصوص بیع قرار داده است؛ سخنی است ناتمام و دلیلی بر آن وجود ندارد.
2. عمومات داله بر حرمت ربا مانند «و حرم الرباء» و «لا تاکلوا الرباء» تمام معاوضات (بیع، صلح و ... ) را در بر می گیرد؛ زیرا در لغت و اصطلاح ربا هرگونه زیادی در قالب هر عقدی را شامل می‌شود، مگر موردی که با دلیل خارج شده باشد
3. اطلاقات دال بر حرمت ربا همچون «دِرْهَمٌ رِبًا أَشَدُّ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ ثَلَاثِینَ زَنْیَةً کُلُّهَا بِذَاتِ مَحْرَمٍ مِثْلِ الْخَالَةِ وَ الْعَمَّةِ» شامل همه معاملات می شود. در مثل این روایت لفظ ربا اطلاق دارد و هر قالبی را چه بیع و چه هبه و صلح و امثال آن ها را شامل می شود.
4. روایات خاصه ای که به آن ها برای دخول بعض معاملات در ربا استدلال شده است.
مانند:
الف. صحیحه‌ی محمد بن مسلم
محمّد بن مسلم از امام باقر (علیه السّلام) روایت می کند که مردى گندمى را به آسیابان داده و با او قطع کرده است که در مقابل هر ده صاع گندم دوازده صاع آرد تحویل دهد. آیا صحیح است؟ امام فرمود: نه، گوید: عرض کردم: شخصى کنجد به عصّار (صاحب کارخانۀ روغن‌گیرى) داده و وى ضامن شده که به هر یک صاع کنجد، چند رطل روغن تحویل دهد. صحیح است یا خیر؟ امام (علیه السّلام) فرمود: نه.
از روایت فوق چنین به دست می آید که عوض واقع شدن ده صاع گندم در مقابل دوازده صاع آرد، صحیح نیست خواه در قالب بیع باشد و یا به شکل غیر بیع (اجاره، جعاله، هبه، صلح و ... ) صورت گیرد. روایت نص در جریان ربا در غیر بیع نیست و لکن ظهور در آن دارد.
ب. صحیحه‌ی علی بن جعفر
علی بن جعفر از برادر خود امام موسى کاظم (علیه السلام) نقل می کند که پرسیدم: شخصى صد درهم به دیگرى مىدهد تا با آن کار کند و پنج درهم یا کمتر یا بیشتر به او بپردازد، آیا این حلال است؟ امام (علیه السلام) فرمود: نه، این رباى خالص است.
ج. مرسله ابن حیون
ابن حیون در کتاب دعائم الاسلام از امام صادق (علیه السّلام) روایت می کند که شخصى مالی در اختیار دیگرى مىگذارد تا با آن تجارت کند و با او شرط مىکند که سود معینى به صاحب مال بدهد. امام صادق (علیه السلام) در این باره فرمود: این رباى خالص است.
مستفاد از این دو روایت این است که ربا و زیادی در مضاربه جاری است و یکی از مصادیق ربای محرم مضاربه است.
د. صحیحه‌ی یونس بن عبد الرحمن:
یونس بن عبد الرحمن از جماعتى، از حضرت ابى جعفر و ابى عبد اللَّه علیهما السّلام نقل می کند که از ایشان سؤال شد: سرّ این که جایز نیست زمین را به طعام (گندم و جو) اجاره دهند ولى مىتوان به طلا و نقره اجاره داد چیست؟ فرمودند: جهتش آن است که آنچه از زمین مزبور مىروید گندم و جو است و جایز نیست گندم به گندم و جو به جو اجاره داده شود.
این روایت دلالت دارد بر اینکه اجاره مشمول ربا است.
5. روایات و ادله ای که بیان‌کننده فلسفه و حکمت تحریم ربا هستند مختص به بیع نمی باشند و سایر معاملات را شامل می گردد و این تأیید بر عمومیت ربا در همه معاملات و معاوضات است.
مانند صحیحه‌ی هشام بن سالم: هشام بن سالم از امام صادق علیه السّلام نقل می کند که فرمود: همانا خدای متعال ربا را حرام کرد تا مردم از کارهای خیر (قرض دادن) باز نمانند.
و صحیحه‌ی هشام بن حکم: هشام بن حکم از امام صادق علیه السّلام پرسید: علّت تحریم ربا چیست؟ حضرت فرمود: اگر ربا حلال می بود مردم تجارت و کسب را ترک مى‌کردند و در پى تولید ما یحتاج زندگى خود نمى‌رفتند پس خداوند ربا را حرام فرمود تا مردم از مفت خورى و حرام به سوى کسب حلال و تجارت و خرید و فروش بشتابند، و قرض بى‌بهره میانشان باقى ماند.
323/905/ع