به گزارش سرویس مسائل مستحدثه پایگاه تخصصی فقه حکومتی وسائل، حجت الاسلام والمسلمین محسن غرویان در جلسه درس خارج فقه تراریختگی گفت: بر فرض که صدق قاعده دفع ضرر بر محصولات تراریخته از حیث کبروی پذیرفته شود باید بررسی کنیم که میزان معتبر ضرر در این قاعده به چه میزان است و در مرحله بعد بررسی کنیم که محصولات تراریخته چقدر ضرر دارند تا در انتها به یک حکم مناسب برسیم.
حجت الاسلام والمسلمین غرویان در این جلسه از درس خارج فقه تراریختگی پس از مروری بر مباحث گذشته به استدلال مخالفین استناد مخالفین تراریختگی به قاعده دفع ضرر محتمل اشاره کرد و گفت: به حکم عقل و عقلاء اگر انسان باید در صدد دفع ضرر محتمل باشد و با ضمیمه کردن قاعده کل ما حکم به العقل، حکم به الشرع به این قاعده میتوان از حکم عقل به حکم شرع نیز دسترسی پیدا کرد. با توجه به این مطلب به خاطر احتمال وجود ضرر در محصولات تراریخته برخی در حکم حرمت از این قاعده بهره بردهاند.
وی سپس به بیان مواضع کلام فقهاء در قاعده دفع ضرر محتمل پرداخت و پس از آن افزود: برخی مانند مرحوم فاضل لنکرانی موضوع قاعده دفع ضرر محتمل را ضرر اخروی و برخی مطلق ضرر قلمداد کرده‌اند و در صورتی میتوان به این قاعده در حرمت استفاده از محصولات تراریخته استفاده کرد که مفهوم ضرر در قاعده مذکور شامل ضررهای دنیوی نیز بشود.
استاد درس خارج حوزه علمیه قم به نقد قسمتی از بیانات آقای فاضل در اختصاص قاعده دفع ضرر محتمل به ضرر اخروی پرداخت و بیان داشت: ایشان قائلند ضرر دنیوی حتی اگر مقطوع نیز باشد دفع آن واجب نیست در حالی که طبق مبنای ما عقل یک دلیل مستقل و هم رتبه با قرآن و روایات است و اگر عقلای عالم بر دفع یک ضرر مقطوع حکم کردند قطعاً نزد شرع معتبر است و تخطّی از آن جایز نیست، لذا کلام آقای فاضل محل تأمّل است.
وی اضافه کرد: بحث ما با کسانی که قاعده دفع ضرر را مختصّ به ضرر اخروی میدانند، کبروی و با کسانی که در قاعده مذکور قائل به اطلاق آن هستند، صغروی است لذا با این دسته بحث میکنیم که آیا محصولات تراریخته ضرر دارد یا نه؟
حجت الاسلام والمسلمین غرویان سپس به رابطه احتمال و محتمَل در قاعده دفع ضرر محتمل پرداخت و خاطر نشان کرد: بر فرض که صدق قاعده دفع ضرر بر محصولات تراریخته از حیث کبروی پذیرفته شود باید بررسی کنیم که میزان معتبر ضرر در این قاعده به چه میزان است و در مرحله بعد بررسی کنیم که محصولات تراریخته چقدر ضرر دارند تا در انتها به یک حکم مناسب برسیم.
وی گفت: ممکن است در جایی احتمال ضعیف باشد ولی محتمل قوی باشد لذا در هنگام سنجش باید حاصل‌ضرب احتمال و محتمل را به درصد با همین حاصل‌ضرب در طرف دیگر مقایسه کنیم تا به یک نتیجه عقلانی برسیم، آنوقت ارزش احتمال در اینجا مشخص میشود که هر کدام ارزشش بیشتر بود شما عقلاً و عقلائیا باید آنطرف را برگزینید.
مروری بر مباحث گذشته
بحث ما رسید به قاعده لاضرر و ارتباط آن با بحث تراریخته و گفتیم کسانی که مخالفت میکنند با تراریختگی بر اساس این قاعده لاضرر وارد میشوند.
چند نکته در این قاعده و تطبیقش با مورد است از جمله اینکه برخی از فقهاء گفتهاند قاعده لاضرر در مواردی است که ضرر یقینی باشد و در اینجا موضوع وقتی که محقّق شد نسبت به حکم علّت است و وقتی موضوع ضرر محقّق باشد حکم هم میآید به دنبالش ولی در بحث تراریخته ضرر یقینی نیست و به طور متیقّن نمیتوانیم بگوییم اصلاح ژنتیک در گیاه و دام و انسان صددرصد ضرر است و مورد قاعده لاضرر قرار میگیرد.
استدلال مخالفین تراریختگی به دفع ضرر محتمل
مخالفین گفتهاند ما قاعده دفع ضرر محتمل هم داریم و به حکم عقل و عقلاء اگر انسان ضرر محتملی هم باشد باید دفع کند و هم عقل این را حکم میکند و هم شرع از باب کل ما حکم به العقل، حکم به الشرع، منع میکند. بنابراین در بحث اصلاح ژنتیک این نکته که ضرر محتمل وجود دارد، قابل انکار نیست و بنابراین به قاعده دفع ضرر محتمل اصلاح ژنتیک حرام و ممنوع است.
مواضع کلام فقهاء در قاعده دفع ضرر محتمل
آیت الله خویی در دراسات فی علم الاصول جلد 3 صفحه 204 به این قاعده عقلی دفع ضرر محتمل پرداختهاند و برخی تردیدهایی هم در مورد عقلی بودن این قاعده مطرح شده که ایشان اشاره کرده‌اند.
عدهای مانند نائینی در اجود التقریرات، جلد 2 صفحه 188، و همچنین مرحوم سید محمد کاظم یزدی در حاشیه رسائل در جلد 2 ص 188، اینها قاعده ملازمه را مطرح کرده‌اند، منظور از ملازمه قاعده «کل ما حکم به العقل حکم به الشرع» را مطرح کرده‌اند و گفتهاند بر اساس قاعده ملازمه حکم منع شرعی هم در موارد ضرر محتمل صادر میشود.
در اینجا چند حاشیه و چند مناقشه وجود دارد که باید عرض کنیم:
نکته اول (مفهوم‌شناسی قاعده دفع ضرر محتمل)
اولین چیزی که در این قاعده باید روش شود این است که منظور از ضرر محتمل چیست؟ آیا ضرر در این قاعده، ضرر دنیوی است یا اخروی؟
ضرر اخروی این است که منجر شود انسان به جهنّم برود و در بحثهای اعتقادی بنده این بحث را مطرح کردهام که انسان ولو یقین نداشته باشد به معاد به مجرّد احتمال باید پرهیز کند از گناهها و معاصی و باید به احتمال بهشت و جهنّم هم حساب باز کند. قف عند الشبهات فان الوقوف عند الشبهة خیر من الاقتحام فی الهلکة، این عبارتی است از روایت که مرحوم شیخ انصاری در رسائل به آن استناد میکند.
برخی گفتهاند منظور از ضرر در این قاعده ضرر اخروی است، بنابراین اگر ضرر، اخروی باشد آیا میشود در بحث تراریخته به آن تمسک کرد؟ علی الظاهر نمیشود مگر اینکه با تکلّف بگوییم که خوردن تراریخته باعث گناه است و گناه آتش را به دنبال دارد پس ضرر محتمل اخروی هم در اینها هست.
ضرر اخروی با خوردن تراریخته خیلی هم دور از دسترس نیست، مثلا برخی میگویند کسی که گوشت خوک اگر بخورند بی غیرت میشوند، گوشت سگ باعث اخلاقیات سگ در انسان میشود که اینها در رفتار انسان تأثیر دارند و باعث به گناه انداختن انسان میشوند و ضرر اخروی را به دنبال خواهند داشت که ورود به بحث تراریخته از این راه بسیار مشکل و پرتکلّف است.
علی ایّ حال باید بررسی شود که منظور از ضرر در قاعده چیست و همچنین پس از گذر از این بحث باید روشن شود تراریخته چه نوع ضرری دارد.
تبیین مرحوم فاضل لنکرانی بر مفهوم ضرر در قاعده دفع ضرر محتمل
مرحوم فاضل لنکرانی در دراسات فی الاصول جلد 3 ص 286 بیانی دارند و میفرمایند: المراد من الضرر، الضرر الاخروی ای العقوبه لا الضرر الدنیوی اذ لا دلیل علی دفع الضرر الدنیوی القطوع فضلاً عن الضرر المظنون او المحتمل»
ایشان میفرمایند: مقصود از ضرر در قاعده لاضرر، ضرر دنیوی است چون ما دلیلی نداریم که از ضررهای دنیوی مقطوع پرهیز کنیم چه برسد به ضررهای مظنون و محتمل.
بنده هم تعجّب میکنم از اینکه ایشان میگویند ما دلیلی بر دفع ضرر دنیوی مقطوع نداریم مخصوصاً که ما قائلم عقل مانند روایت و قرآن یک دلیل مستقل است و همانطور که روایت زراره معتبر است حکم عقل قطعی نیز اعتبار دارد و لذا کلام آقای فاضل محل تأمّل است.
جمعبندی نکته اول
این بحث‌ها مطرح شد که ما بگوییم برخی میگویند دفع ضرر محتمل مربوط به ضررهای اخروی است و ربطی به بحث تراریخته ندارد امّا برخی میگویند قاعده اعم است و تراریخته از این قاعده عقلائی مستثنی نیست. در اینجا ما نزاع صغروی میکنیم ولی با کسانی که دفع ضرر محتمل را مربوط به ضررهای اخروی میدانند بحثمان کبروی است.
و اصلاً صدق ضرر بحثی است که بسیار ضروری است چون ما در دنیا کاری که هیچ ضرری بر آن مترتّب نباشد وجود ندارد. ما هر نفسی که میکشیم ما را به ضرر یعنی مرگ نزدیک میکند، هر لقمهای که میخوریم یک مقدار قند و چربی و اوره و ... دارد که برای ما ضرر است و هر نوشی یک نیشی هم کنارش هست.
برخی میگویند که آنچه سلبی هست ضرر نیست و ضرر باید حتما یک امر ایجابی باشد و این بحث‌ها را هم کرده‌اند و نکاتی است که باید رعایت شود
نکته دوم (میزان معتبر ضرر در قاعده دفع ضرر محتمل)
احتمال چقدر باید باشد چون احتمال از یک درصد شروع میشود تا نود و نه درصد و سؤال اینجاست که آیا احتمال باید عرفی و عقلائی باشد یا مطلق اعتبار معتبر است.
در بحث تراریخته باید ببینیم که این خوراکیهای اصلاح ژنتیک شده احتمال ضررش چقدر است و آن احتمال نیز باید بررسی شود.
نکته سوم (مصداقشناسی قاعده دفع ضرر محتمل)
گفته شده در خیلی از موارد زندگی ما ضرر وجود دارد و عقلاء به ما اجازه می‌دهند که این ضررها را مرتکب شویم؛ نظیر سفرهایی که ما با هواپیما و کشتی و اتومبیل انجام میدهیم و احتمال سقوط و غرق و تصادق هم میدهیم ولی ما اقدام میکنیم بر این سفرها و احتمال هم میدهیم و بعضی از جاها احتمال هم بالا است ولی ما مرتکب میشویم، بنابر این عقلاء در چنین جاهایی منع نمیکنند پس منظور از جاهایی که عقلاء دفع ضرر محتمل را واجب میدانند چه جاهایی است؟
نقش احتمال و محتمل ضرر در قاعده دفع ضرر
ممکن است در جایی احتمال ضعیف باشد ولی محتمل قوی باشد مثلا در یک مسابقه شاید شانس شما در برنده شدن آن پنج درصد است ولی جایزه آن یک جایزه ارزشمند است ولی در مقابل مسابقه دیگری است که شانس شما در برنده شدن آن پنجاه درصد است ولی جایزه آن ارزش چندانی ندارد در اینجا میگویند شما شانس برنده شدن را باید در محتمل ضرب کنید آنوقت حاصل‌ضرب را با یکدیگر مقایسه کنید، آنوقت ارزش احتمال در اینجا مشخص میشود که هر کدام ارزشش بیشتر بود شما عقلاً و عقلائیا باید در آن مسابقه شرکت کنید.
در بحث قیامت هم اینطور گفته میشود که ولو احتمال معاد را کم بدانیم ولی چون ضرر، یک ضرر جاودانه است، محتملش بینهایت است و لذا هر عددی که در آن ضرب شود حاصل‌ضرب بینهایت است، بنابر این با اینکه احتمال پایین است باید اعتنا شود
تهیه و تنظیم : محرم آتش افروز