به گزارش خبرنگار پایگاه تخصصی وسائل عدالت، فلسفه بزرگ تشکیل حکومت در اسلام و اساس و زیر بنای نظام اقتصادی آن است. یکی از ارکان عدالت، عدالت اجتماعی است که اگرچه از مهمترین ارکان نظام اسلامی به خصوص در حوزه اقتصاد است؛ اما به موازات اهمیت یافتن مفاهیمی مانند کارایی، رشد و آزادی اقتصاد ممکن است مورد عنایت کمتری قرار گیرد. تردیدی نیست که برخی تفاوت‌ها در نظریه‌های عدالت ریشه در تمایز مبانی دارد. بررسی تفاوت این مبانی به مثابه مرحله‌ای سرنوشت ساز در پردازش نظام اقتصادی اسلامی مورد توجه آقای دکتر علیرضا لشکری قرار گرفته و موجب تالیف کتاب «مبانی عدالت اجتماعی در اسلام» شده است. این اثر که در چهار فصل و ۱۹۸صفحه؛ آیات، روایات و عقل را به عنوان منابع معرفت عدالت معرفی میکند .
اقای لشکری در فصل اول کلیات را مطرح نموده است. این فصل با نمونه‌ای از مسئله در رویکرد اسلامی آغاز گردیده و در آن آورده شده" احساس می‌شود همگام با پیشرفت مباحث عدالت توزیعی، ابعادی از این ایده، مانند مبانی و برخی ملازمات آن با استفاده از ادله و منابع معتبر، مورد بررسی قرار گیرند. این امر به خصوص در مورد جایگاه عدالت در بینش شیعی و مبحث فرد و جامعه از نظر اسلام و در نتیجه عدالت اجتماعی متناظر با آن، اهمیت فوق العاده ای پیدا میکند. بی‌تردید گرایش به این دیدگاه که اسلام برای جامعه به مانند فرد احکامی قرار داده و در دستورهای خود آن را لحاظ نموده، در معیار عدالت اثرگذار خواهد بود."[1] پیشینه پژوهش، اهداف و روش پژوهش و نسبت عدالت اجتماعی و عدالت اقتصادی از دیگر مباحث این فصل است. نویسنده در توضیح نسبت عدالت اجتماعی و عدالت اقتصادی از سخن بزرگان غیر مسلمان همچون هایک و مرنیون و اندیشمندان مسلمان همچون علامه طباطبایی، شهید مطهری و شهید صدر استفاده نموده که نظر شهید صدر را با هم می‌خوانیم" از منظر شهید صدر، جامعه شخصیتی مستقل از افراد دارد و بنابراین، عدالت اقتصادی در صورتی وجود دارد که از فرد و روابط فردی عبور کرده و جامعه نیز متصف به عدالت شود. عدالت اقتصادی نیز همان عدالت اجتماعی است، با این تفاوت که به جنبه‌های اقتصادی آن ناظر خواهد بود. بنابراین، چنین نیست که حوزه عدالت اقتصادی را بتوان از حوزه عدالت اجتماعی متمایز ساخت. از همین روست که در اقتصاد اسلامی مباحث اجتماعی و مسائل جامعه اسلامی به شدت اهمیت یافته اند و از عوامل غیر قابل اغماض در بررسی‌های اسلامی هستند."[2]
رویکردهای عدالت عنوان فصل دوم کتاب حاضر است که انتشارات پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در سال ۱۳۹۴چاپ اول آن را در تعداد ۱۰۰۰نسخه به زیور طبع آراسته است
اولین مطلبی که در این فصل بدان پرداخته شده منکران ارزش ذاتی عدالت است که از جمله آن سوفسطاییان و انسان مداران شک گرای پس از رنسانس را شامل می‌شود که در قسمتی از اندیشه هیوم که جزو انسان مداران است، بیان شده" هیوم پایه های اصل عدالت را نه در ذات بلکه در احساس و امیال طبیعی بشر قرار میدهد."[3] سپس ریشه و انگیزه عدالت طبیعی از نظر هیوم بررسی میگردد و گفته می‌شود" هیوم ریشه و انگیزه اصلی تاسیس عدالت را توجه به منافع فردی میداند، ولی تاکید میکند که این احساس با نوعی همدلی نسبت به منافع عمومی همراه می‌شود. این همدلی به فرایند وضع قوانین و التزام، یعنی عدالت، به رعایت آنها بعد ارزشی و اخلاقی می‌بخشد. "[4] در ادامه دیگر دیدگاه‌ها در مبحث عدالت توضیح و پس از آن نظرات طرفداران ارزش ذاتی عدالت همچون افلاطون و ارسطو توضیح داده شده که نظر جناب ارسطو در مورد عدالت این است" عدالت فضیلتی است که در ارتباط فرد با دیگران نیز می‌تواند تحقق یابد. بنابراین، فضیلتی است که نه تنها در مورد فرد بلکه در مورد دیگران هم باید به کار بسته شود. عدالت به این معنا جزئی از فضیلت اخلاقی نیست، بلکه تمام فضیلت است."[5]
سپس مولف مقایسه‌ای میان نظرات ارسطو و اسلام درباره غایت جهان بینی انجام داده و آورده"افق غایتی که در نظریه ارسطو مطرح است، بسیار کوتاهتر از غایتی است که در نظریه های الهی و توحیدی نظیر اسلام ارائه می‌شود. در نظریه ارسطو، عدالت خود غایت است و چیزی فراتر از آن نمی‌تواند غایت و هدف نهایی قرار گیرد؛ اما در نظریه‌های الهی، عدالت اگرچه مورد عنایت ویژه است و تخلف و تخطی از آن ممکن نیست، اما فضیلت نهایی نیست و خود معبری برای رسیدن به فضیلت‌های دیگر و سعادت ابدی است."[6] رالز و دیدگاه او درباره عدالت و روش، رابرت نازیک و مایکل سندل و والزر از دیگر اندیشمندانی هستند که نظرات آنها در این قسمت به طور جامع بیان شده است. سپس مولف به بیان عدالت اجتماعی از دیدگاه علامه طباطبایی پرداخته که خلاصه دیدگاه وی در مورد عدالت این است" علامه طباطبایی معنای جامعی برای عدالت قائل است و عدالت اجتماعی و عدالت فردی از قسم‌های عدالت جامع هستند و شاید از اینجا بتوان فهمید که عدالت اجتماعی همان عدالت فردی نیست."[7]
در آخرین مبحث این فصل میان دو دیدگاه بارز در اندیشه اسلامی و غربی یعنی علامه طباطبایی و جان رالز مقایسه ای انجام گرفته که نتیجه آن این است" رالز اصول عدالت را امری تاسیسی میداند و تلاش خود را صرف شیوه هایی میکند که او را به این اصول رهنمون می‌سازد؛ اما عدالت از نظر علامه طباطبایی امری موجود بوده و باید از سوی عقل و نقل درک شود." [8]
عدالت امری واقعی یا قراردادی عنوان فصل سوم اثر حاضر است.یکی از ابعاد موضوع عدالت، چیستی عدالت و چگونگی فهم آن است. موضع نظریه پرداز عدالت در این زمینه می‌تواند رویکرد به عدالت را به شدت متاثر سازد. در این فصل، برای اینکه بیشتر به مبانی عدالت توجه شود، مولف کتاب مطلب را به چنین زمینه ای از بحث نزدیک می‌سازد. در این باره روی پاسخ این پرسش تمرکز شده که آیا عدالت امری است که ریشه در تکوین داشته و تحقق واقعی دارد یا اینکه امری ذهنی و قرار دادی است و بر اساس تعریفی که از آن ارائه می‌شود تحقق می‌یابد؟ شناخت این بعد از قضایای عدالت از آن جهت اهمیت می یابد که می‌تواند کمک کند تا فضاهای تحقق عدالت در عرصه اجتماع را آشکار سازد و در معرفی اصول عدالت، که خود زمینه ساز اجرای عدالت اجتماعی است، کمک شایانی کند. مباحثی که در این فصل ارائه شده شامل قراردادگرایی در غرب، واقعی بودن عدالت از دیدگاه اسلام، صورت امکان فهم واقع و در نهایت نتیجه فصل می‌باشد.
اقای دکتر علیرضا لشکری که آثار دیگری همچون کتاب «تجارت و نابرابری در بستر جهانی سازی »را در رشته اقتصاد و در راستای دغدغه خویش تالیف نموده در فصل چهارم کتاب خویش مبحث فرد و جامعه را در علوم اجتماعی بررسی و تحلیل میکند. در این فصل از کتاب ابندا مفاهیمی چون اصالت تبیین گشته و پس از آن دیدگاه برخی متفکران مسلمان همچون علامه طباطبایی و استاد شهید مطهری درباره اصالت جامعه تبیین شده است. تنها به این نکات اکتفا نشده و نقدهایی بر ادله علامه و شهید مطهری نیز گفته شده که پاسخ به این نقدها نیز در ادامه داده می‌شود. در نهایت کتاب«مبانی عدالت اجتماعی در اسلام» با نتیجه گیری به پایان می‌رسد که خواننده کتاب در آن می‌خواند" بی‌تردید پژوهشگر مسلمان می‌کوشد تا با استفاده از منابع معتبر به معنای عدالت در عرصه‌های اجتماعی، اقتصادی و... دست یافته و آن را اجرایی کند. این مهم با لحاظ این نکته که در اندیشه حق و صحیح عدالت در همه جهان تکوین و تشریع جریان دارد، برجستگی بیشتری پیدا میکند. در صورتی که این مبنا پذیرفته شود و عدالت اساس همه خلقت تلقی شده و نظام اعتباری در اسلام را بر این پایه تعریف کنیم، هنگام تبیین و شناسایی حقوق انسان‌ها نیز مبنایمان عدالت خواهد بود".[9]
کتاب آقای دکتر لشکری اکنون با قیمت ۷۲۰۰تومان در بازار عرضه میگردد.
پی‌نوشت:
[1] کتاب آموزش علم اقتصاد از دیدگاه اسلامی، دکتر محمد نجات الله صدیقی، ص7
[2] همان، ص19
[3] همان، ص28
[4] همان، ص29
[5] همان، ص39
[6] همان، ص41
[7] همان، ص71
[8] همان، ص80
[9] همان، ص169
323/603/ع