به گزارش خبرنگار سرویس اقتصاد پایگاه تخصصی وسائل در قسمت اول این گزارش به کلیات مساله اقتصاد مقاومتی و ملزومات آن اشاره شد در ادامه به بقیه موارد اشاره می شود.
2) سیاستهای کلی در جهت تحقّق استقلال اقتصادی
الف) مردمی کردن اقتصاد
یکی از سیاستها در جهت تحقّق استقلال، مردمی کردن اقتصاد است. مردمی کردن اقتصاد به معنای مشارکت مردم در اقتصاد نیست؛ بلکه به معنای تکیه به مردم در فعالیتهای اقتصادی و به معنای آن است که مردم نقش اصلی را در فعالیت های اقتصادی داشته باشند. مقام معظم رهبری در این باره میفرماید:
« اینکه ما اقتصاد مقاومتى را مطرح کردیم خب خود اقتصاد مقاومتى شر ایطى دارد، ارکانى دارد؛ یکى از بخشهایش همین تکیه به مردم است، همین سیاستهاى اصل 44 با تأکید ،اهتمام، دقت و وسواسِ هر چه بیشتر باید دنبال شود. این جزو کارهاى اساسى شماست.در بعضى از موارد من از خود مسئولین کشور می شنوم که بخش خصوصى به علت کم توانی اش جلو نمى آید. خب باید فکرى بکنید براى اینکه به بخش خصوصى توانبخشى بشود حالا از راه بانکهاست، از راه قوانین لازم و مقررات لازم است از هر راهى که لازم است کارى کنید که بخش خصوصى بخش مردمى فعال شود».1
«البته اقتصاد مقاومتى الزاماتى دارد. مردمى کردن اقتصاد جزو الزامات اقتصاد مقاومتى است. این سیاستهاى اصل 44 که اعلام شد میتواند یک تحول پدید بیاورد و این کار باید انجام بگیرد».2
ب) حمایت از کار (و کارآفرینان)، سرمایه (و سرمایه گذاران) و تولید ملی
استقلال اقتصادی وقتی حاصل میشود که تولید ملی دو ویژگی داشته باشد:
1. به صورت مستقیم یا غیرمستقیم پاسخگوی نیازهای مردم و کشور باشد و قابلیت رقابت در بازارهای خارجی را داشته باشد.
2. با کار و سرمایه ایرانی تولید شود؛ زیرا در غیر این صورت بدترین شکل وابستگی یعنی وابستگی در تأمین عوامل تولید رخ خواهد داد.
بر این اساس یکی از سیاستهای اقتصاد مقاومتی باید حمایت از کار، سرمایه و تولید ملی باشد. مقام معظم رهبری در این باره میفرماید:
« یک رکن دیگر اقتصاد مقاومتى، حمایت از تولید ملى است : صنعت و کشاورزى. خب آمارهایى که آقایان میدهند آمارهاى خوبى است اما از آن طرف هم از داخل دولت خود مسئولین به ما میگویند که بعضى کارخانه ها دچار مشکل هستند، اختلال دارند. در بعضى جاها تعطیلى صنایع وجود دارد....خب باید این را علاج کرد».1 «ما تا به کار ایرانى و سرمایه ایرانى احترام نگذاریم، تولید ملى شکل نمیگیرد و اگر تولید ملى شکل نگرفت، استقلال اقتصادى این کشور تحقّق پیدا نمیکند».3
ج) مدیریت مصرف
الگوی مصرف در جهت تحقّق استقلال اقتصادی باید دو تغییر عمده در آن رخ دهد:
1. اسراف و تبذیر که در اسلام بهشدت نهی شده از الگوی مصرف حذف شود.
2. فرهنگ مصرف از کالای خارجی به کالای داخلی تغییر کند.
این دو تغییر باعث میشود مصرف کل کاهش یافته و نیاز به خارج به حداقل برسد و بدین ترتیب یکی از مولفه های مهم اقتصاد مقاومتی یعنی استقلال اقتصادی محقق شود.رهبر معظم انقلاب در این باره می فرمایند :
« مسئله مدیریت مصرف یکى از ارکان اقتصاد مقاومتى است؛ یعنى مصرف متعادل و پرهیز از اسراف و تبذیر. هم دستگاههاى دولتى ، هم دستگاه هاى غیردولتى ، هم آحاد مردم و خانواده ها باید به این مسئله توجه کنند که این واقعاً جهاد است. امروز پرهیز از اسراف و ملاحظه تعادل در مصرف بلاشک در برابر دشمن حرکت جهادى است انسان میتواند ادعا کند که این اجر جهاد فى سبیل اللّه را دارد. یک بعد دیگرِ این مسئله تعادل در مصرف و مدیریت مصرف این است که ما از تولید داخلى استفاده کنیم . این را تمام دستگاه ها دولتى توجه داشته باشند. دستگاههاى حاکمیتى مربوط به قواى سه گانه سعى کنند هیچ تولید غیرایرانى را مصرف نکنند همت را بر این بگمارند. آحاد مردم هم مصرف تولید داخلى را بر مصرف کالاهایى با مارکهاى معروف خارجى که بعضى فقط براى نام و نشان براى پز دادن، براى خودنمایى کردن در زمینه هاى گوناگون دنبال مارک هاى خارجى میروند، ترجیح بدهند خود مردم راه مصرف کالاهاى خارجى ر ا ببندند. به نظر ما طرح هاى اقتصاد مقاومتى جواب میدهد».1و2
1. مدیریت بهینه منابع طبیعی در جهت نیازهای کشور
ایران سرشار از منابع طبیعی است. این نعمت خدادادی است که اگر درست مدیریت شده و به صورت بهینه تخصیص داده شود، منبع بسیار خوبی برای کسب درآمد و تأمین نیازها بدون وابستگی به دشمن است. مقام معظم رهبری در اینباره می فرماید که «یک هدف دیگر، مدیریت مصرف منابع عمومى کشور است، از جمله آب، از جمله انرژى».4
2. مدیریت بهینه منابع ارزی
یکی از مسایلی که استقلال اقتصادی را تضعیف و وابستگی اقتصادی را تشدید میکند، نیاز به ارز خارجی است. بر این اساس برای تحقّق استقلال اقتصادی دو اقدام باید صورت پذیرد :
1. نیاز به ارز خارجی را کاهش دهیم.
2. منابع ارزی را درست مدیریت کرده و در تحصیل و تخصیص آن بهینه عمل کنیم.
رهبری در این زمینه نیز می فرمایند :
« مسئله منابع ارزى هم مسئله مهمى است که خب حالا آقایان توجه دارید. روى این مسئله دقت کنید خیلى باید کار کنید. واقعاً باید منابع ارزى را درست مدیریت کرد».1
3. مدیریت بهینه واردات
هر چه نیاز به کالاهای وارداتی بیشتر باشد نیاز به ارز خارجی بیشتر خواهد شد و وابستگی از راه این دو نیاز تشدید میشود. از سویی مصرف یک کالای خارجی به معنای عدم مصرف کالای جایگزین داخلی آن است و این باعث تضعیف تولید داخلی، کار و سرمایه ایرانی میشود. از این رو مدیریت صحیح و هدفمند واردات یکی از سیاستهای مؤثر در جهت استقلال اقتصادی است. مقام معظم رهبری در اینباره میفرماید:
« مسئله واردات بى رویه و بى منطق ضرر بزرگى است، خطر بزرگى است؛ مردم هم باید این را بدانند. وقتى یک محصول خارجى را ما داریم مصرف میکنیم، در واقع داریم یک کارگر خودمان را بیکار میکنیم، یک کارگر دیگر را داریم به کار وادار میکنیم؛ این هست، منتها مسئله مرغوبیت و کیفیت خیلى مهم است و استحکام؛ اینها خیلى مهم است. اگر چنانچه جنس داخلى، تولید داخلى، این خصوصیات را داشته باشد، به طور طبیعى تمایل پیدا میشود ... بله، مسئله واردات و مدیریت واردات مهم است. ما آن روز به دوستانى که اینجا بودند، در جلسه مسئولین و کارگزاران نظام، توصیه کردیم، گفتیم واردات را مدیریت کنید؛ نمیگوییم متوقف کنید. ».5
4. مدیریت بهینه منابع مالی
منابع مالی کشور منبع عظیمی است که اگر درست مدیریت شود می تواند جریان سرمایه گذاری و تولید را در جهت نیازهای کشور و تأمین قدرت و استقلال اقتصادی قرار داده و این جریان را تسریع و گسترش دهد.رهبر معظم انقلاب در این باره می فرمایند : « دو کار را دستگاههاى دولتى مورد توقع هست که انجام بدهند: یکى، مدیریت دقیق و عالمانه منابع است. مدیریت منابع، معنایش این است که ما منابع را بکشانیم به سمتى که امروز براى کشور ارزش افزوده مالی غیرمالى داشته باشد؛ مراد آن است که تولید، کسب و کار و امید و اشتغال افزایش یابد »6.
5. بهبود فضای کسب وکار
بهبود فضای کسب وکار به معنای بهبود فضایی است که در آن سرمایه گذاری و تولید صورت میپذیرد. هر چه مراحل، هزینه ها و زمان انجام مراحل ثبت شرکت، گرفتن مجوز و امثال اینها کمتر باشد، هزینه های شروع و تداوم فعالیت های اقتصادی کاهش می یابد و احتمال شکل گیری کسب وکارها افزایش مییابد.7
بهبود فضای کسب وکار سرمایه گذاری و اشتغال را افزایش داده و باعث تسریع رشد اقتصادی میشود و از این راه بر قدرت و استقلال اقتصادی اثرگذار است. رهبر معظم انقلاب درباره این مورد می فرمایند :
« بهبود فضاى کسب وکار است که از جمله کارهایى که به نظر ما عمده وظیفه دولت هست، همین مسئله مقررات، تسهیلات گوناگون، پیچ و خمهاى ادارى فراوان، اینها همه، چیزهایى است که اگر چنانچه اصلاح بشود، بهبود فضاى کسب وکار که یکى از مسائل عمده اقتصادى ماست، حاصل خواهد شد. ».6
6. پدیدساختن اقتصاد دانش بنیان
اصطلاح دانش بنیان(KBE) نخستین بار توسط for Economic Corporation & Development این طور تعریف شد : « اقتصاد دانش بنیان اقتصادی است که براساس تولید، توزیع و کاربرد دانش و اطلاعات شکل گرفته و سرمایه گذاری در دانش و صنایع دانش پایه مورد توجه قرار می گیرند».8
بر این اساس امروزه نقش دانش در رسیدن به رشد اقتصادی قابل انکار نیست و اگر کشور در دانش از دشمن سبقت نگیرد و نیازمند دانش وی باشد، نمیتواند در عرصه اقتصاد قدرتمند و مستقل باشد. رهبری در این زمینه می فرمایند:
« یک مسئله دیگر در سرفصل اقتصاد مقاومتى اقتصاد دانش بنیان است. این بخش شرکت هاى دانش بنیان و فعالیتهاى اقتصادى دانش بنیان خیلى جاده باز و امیدبخشى است».1
7. کاهش وابستگی به نفت
وابستگی اقتصاد ایران به درآمد حاصل از فروش نفت به ویژه اگر درآمد حاصل از آن صرف سرمایه گذاری های زیربنایی نشود، اقتصاد ایران را در میدان مبارزه اقتصادی با دشمن ضربه پذیر می کند. از این رو کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی و مدیریت درست این درآمدها در جهت کاهش وابستگی از سیاستهای گریزناپذیر اقتصاد مقاومتی است.
مقام معظم رهبری در این باره میفرمایند:
« کاهش وابستگى به نفت یکى دیگر از الزامهای اقتصاد مقاومتى است. این وابستگى میراث شوم صدساله ماست. ما اگر بتوانیم از همین فرصت که امروز وجود دارد استفاده کنیم وکوشش کنیم نفت را با فعالیتهاى اقتصادىِ درآمدزاى دیگرى جایگزین کنیم بزرگ ترین حرکت مهم را در زمینه اقتصاد انجام دادهایم. امروز صنایع دانش بنیان از جمله کارهایى است که میتواند این خلأ را تا میزان فراوانی پر کند. ظرفیت هاى گوناگونى در کشور وجود دارد که میتواند این خلأ را پر کند. همت را بر این بگماریم برویم به سمت اینکه
هر چه ممکن است وابستگى خودمان را کم کنیم».2
یکی از راههای کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی اعمال سیاستهای توسعه صادرات غیرنفتی است. در اینباره نیز مقام معظم رهبری میفرماید:
« مسئله دیگر هم مسئله صادرات است؛ البته دولت وظیفه دارد به صادرات و صادرکننده کمک کند. ... اگر یک روزى اقتصاد کشور از درآمد نفت و صادرات نفت بریده شود، این توان را ملت ایران و نظام اسلامى در ایران به دست خواهد آورد که تأثیرگذارىاش در دنیا فوق العاده است. ما باید به اینجا برسیم. خب این حمایت میخواهد.باید از صادرات حمایت بشود».5
مبارزه با فساد اقتصادی
فساد اقتصادی نقض قوانین موجود برای تأمین منافع و سود شخصی است. از فساد اغلب به عنوان یک بیماری شدید نام برده میشود. بیماری مانند سرطان که به طور بی رحمانه از سازمانی به سازمان دیگر و از نهادی به نهاد دیگر سرایت می کند، به طوری که تمام نهادهای موجود را تحلیل برده تا به فروپاشی نظام سیاسی حاکم بینجامد.
نتیجه بخش بودن سیاست های پیشین در جهت استقلال اقتصاد مستلزم آن است که فساد اقتصادی ریشه کن شده یا به حداقل خود برسد .مقام معظم رهبری در ذیل بحث الزامهای اقتصاد مقاومتی میفرماید:
« واقعاً نمیشود ما کار اقتصادىِ درست و قوى بکنیم؛ اما با مفاسد اقتصاد ى مبارزه نکنیم ؛این واقعاً نشدنى است. .... باید با چشمهاى تیزبین ریزبین و دوربین مراقبت کنید که کسانى نیایند به عنوان ایجاد اشتغال، ایجاد کار و کارآفرینى تسهیلات بانکى بگیرند اما کارآفرینى واقعى انجام نگیرد.».1
حرکت براساس برنامه
حرکت در جهت پدید آوردن اقتصاد مقاومتی مانند هر حرکتی برای رسیدن به هدف نیاز به برنامه کارشناسی شده و عمل و بازنگری در کار و حرکت است. رهبری معظم انقلاب نیز این نکته را گوشزد کرده و می فرمایند:« حرکت براساس برنامه یکى از کارهاى اساسى است.تصمیم هاى خلق الساعه و تغییر مقررات جزو ضربه هایى است که به اقتصاد مقاومتى وارد میشود و به مقاومت ملت ضرب میزند.»14
حفظ وحدت و انسجام ملی
وحدت و انسجام ملی بزرگترین سرمایه اجتماعی است که حرکت در جهت تحقّق اقتصاد مقاومتی را تسریع میکند. مقام معظم رهبری در ذیل بحث الزام های اقتصاد مقاومتی در این خصوص میفرماید:
«مسئله وحدت و انسجام ملى هم به نظر من چیز خیلى مهمى است که ما حالا اینقدر این قضیه را تکرار کردیم که کأنّه الفاظ دارد خاصیت هاى خودش را در افاده معنا از دست میدهد؛ ما باید همه یک حرف بزنیم. رسانه ها خیلى نقش دارند در این که وحدت یا اختلاف پدید آورند».1
2. واجب شدن جهاد اقتصادی بر مسئولان کشور و مردم
اگر کشور اسلامی از سوی دشمن تهدید شود و کیان نظام اسلامی به خطر افتد ، در این صورت براساس آموزه های اسلام، جهاد واجب میشود و بسته به اینکه تهدید در چه عرصهای باشد نوع جهاد فرق میکند. اگر تهدید دشمن نظامی باشد ، جهاد نظامی و اگر فرهنگی باشد، جهاد فرهنگی و اگر اقتصادی باشد، جهاد اقتصادی واجب میشود.
مقام معظم رهبری در بیانهای متعددی تصریح کرده است که سیاست دشمن زمین زدن جمهوری اسلامی ایران از راه اقتصاد است؛ یعنی حمله در عرصه اقتصاد است؛ از این رو جهاد نیز در عرصه اقتصاد واجب است. برخی بیانات ایشان بدین شرح است:
«من امسال را سال جهاد اقتصادى اعلام کرده ام. این معنایش این است که ملت ایران در این برهه از زمان، جهادش به طور عمده در عرصه اقتصاد است».9
«ما جهاد اقتصادى را یک ضرورت براى کشور میدانیم، نه صرفاً یک اولویت؛ یک نیاز قطعى است».10
جمع بندی و نتیجه گیری
از دیدگاه مقام معظم رهبری اقتصاد مقاومتی شکل خاصی از نظام اقتصادی اسلام است که در وضعیت تهدید اقتصادی نظام برانداز دشمن با تغییر در اولویت هدفهای نظام اقتصادی و تغییرهای متناسب با آن در اصول راهبردی و سیاستهای کلی در این نظام پدید می آید که عبارت اند از :
1. در بین هدفهای نظام اقتصادی اسلام، هدف استقلال اقتصادی که در ضمن هدف امنیت اقتصادی قرار دارد، بر هدفهای دیگر مانند عدالت و رشد اولویت یافته و متناسب با آن برخی اصول مذهبی و راهبردی باز تعریف میشود. متناسب با این تغییرات سیاست دستیابی به استقلال اقتصادی تدوین می شود و آنها عبارت اند از : مردمی کردن اقتصاد، مدیریت مصرف، مدیریت بهینه منابع طبیعی، مدیریت بهینه منابع ارزی، مدیریت بهینه واردات، مدیریت بهینه منابع مالی، بهبود فضای کسب وکار، پدیدساختن اقتصاد دانش بنیان، کاهش وابستگی به نفت، مبارزه با فساد اقتصادی، حرکت براساس برنامه، حفظ وحدت و انسجام ملی.
2. جهاد اقتصادی بر مسئولان کشور و مردم واجب میشود و از این راه بستر مناسب برای نتیجه بخشی سیاستهای کلی استقلال اقتصادی و تبدیل تهدیدها به فرصت ها فراهم می آید.
در خاتمه لازم به تأکید است که عنصر اصلی و ممتاز اقتصاد مقاومتی جهاد اقتصادی است؛ به گونه ای که اگر این عنصر تحقّق نیابد دیگر سیاستها به صورت مطلوب تحقّق نیافته یا نتیجه بخش نخواهد شد.
منابع :
1. بیانات مقام معظم رهبری در دیدار رئیس جمهوری و اعضای هیئت دولت، 2/6/91.
2. بیانات مقام معظم رهبری در دیدار مسئولان و کارگزاران نظام، 3/5/91
3. بیانات مقام معظم رهبری در اجتماع کارگران در کارخانجات تولیدى داروپخش،10/2/91.
4. بیانات مقام معظم رهبری در حرم مطهر رضوی در آغاز سال 1390، 1/1/90.
5. بیانات مقام معظم رهبری در دیدار فعالان و برگزیدگان بخشهاى اقتصادى، 26/5/90.
6. بیانات مقام معظم رهبری در دیدار جمعی از کارآفرینان سراسر کشور، 16/6/89.
7. اشرفی، یکتا و فاطمه فهیمی فر؛ «بررسی شاخصهای بهبود فضای کسب وکار با تاکید بر جایگاه ایران»؛ مجله اقتصادی- ماهنامه بررسی مسائل و سیاست های اقتصادی،ش11، 1390.
8. معمارنژاد عباس؛ «اقتصاد دانش بنیان: الزامات، نماگرها، موقعیت ایران، چالش ها و راهکارها»؛ فصلنامه اقتصاد و تجارت نوین، ش1، 1384.
9. بیانات مقام معظم رهبری در جمع مهندسان و کارگران صنعت نفت، 8/1/90.
10. بیانات مقام معظم رهبری در دیدار رئیس جمهوری و اعضای هیئت دولت، 6/6/90.
نویسنده :
سید حسین میرمعزی دانشیار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی
تلخیص کننده :
حسین بهرامی – دانشجوی کارشناسی ارشد علوم اقتصادی دانشگاه قم
323/204/ع