به گزارش سرویس حقوق پایگاه تخصصی فقه حکومتی وسائل، حساس ترین بخشی که در زمینه حریم خصوصی مطرح است این است که باید تعریفی جامع و مانع داشته باشد و حریم خصوصی یکسری تعاریفی را در فضا و مسائل مختلف حقوقی دارد و تعاریف متفاوت و مختلفی از آن ارائه شده است، که باعث ابهام در مسئله شده است به همین جهت و برای یافتن تعریف واحد و ابعاد جدید درباره حریم خصوصی به سراغ حجت الاسلام حبیب الله شعبانی رفتیم که از اساتید سطح عالی حوزه علمیه قم به شمارمی رود و آثار متعددی در این زمینه دارد با او به گفت و گو می نشینیم:
وسائل – تعریف حریم خصوصی چیست؟
در مساله حریم خصوصی در فقه اگر به مسائلی توجه کنیم می بینیم که به معانی تقریبا متفاوتی می رسیم فرض کنید در ادبیات حقوق بین الملل یکی از مصادیق حریم خصوصی تسلط انسان بر بدن خود است و این از مسائل حریم خصوصی است و در زمینه مسکن، اطلاعات، اموال، مسائل اجتماعی و ارتباطات از شمار حریم خصوصی محسوب می شود.
یکی از مسائل حریم خصوصی که تقریبا همه برآن اتفاق نظر دارند مساله امور جسمانی است و کسی حق ورود به آن را ندارد.
اگر بخواهید بر طبق برخی تعریف ها حریم خصوصی را این گونه معنا کنید که کسی حق ورود در این حوزه را ندارد و فرد در برابر جسم خود اختیار تام دارد و اگر طرف مقابل راضی باشد مشکلی در وارد شدن در آن حریم ندارد چنان که در حقوق بین الملل اگر خانمی دوست داشته باشد که بخشی از موهای او مشخص باشد و برخی از اندام های بدنش مکشوف باشد این ممکن است مخالفتی با تعاریف حقوق خصوصی و بین الملل نداشته باشد چرا که در حقوق خصوصی آمده است که ورود زن در عرصه ای که رضایت ندارد اشکال دارد و کسی حق ندارد بدون رضایت، وی را مجبور به انجام این کار بکند.
حالا اگر کسی رضایت داشت که مثلا بدن او نمایان شود پس دیدن آن اشکال ندارد البته این مساله از موضوع حریم خصوصی خارج شده است اما در فقه وقتی ورود می کنید می بینیم که صرف رضایت شخص کافی نیست البته لازم است اما کافی نیست.
عرصه ای از حیات بشری که خود فرد می تواند به تنهایی و بدون تزاحم با حقوق دیگران برای خود برنامه ریزی و مدیریت کند و در این تعریف حوزه ای برای حیات بشری وجود دارد که حوزه سری او است و ورود افراد دیگر در آن عرصه بدون اجازه او ممنوع است و قیدی به آن می افزاییم حوزه ای که نه خود او بلکه شریعت اجازه ورود دیگران را به او نمی دهد.
در بحث حجاب و بازبودن موی سر ممکن است که خانمی مشکلی با پیدا بودن موی سر خود نداشته باشد و راضی باشد اما در شرع این مساله ممنوع است.
حریم خصوصی حوزه ای از حیات سری انسان محسوب می شود و انسان بدون دخالت دیگران و تزاحم با حقوق دیگران می تواند در آن برنامه ریزی کند و این قید تزاحم در برنامه ریزی و مدیریت در مقام تزاحم با مسائل دیگران خود را نشان می دهد.
در حقیقت باید دانست که در این حوزه سریست که انسان خودش می تواند تنظیم و برنامه ریزی کند و مسائل دیگری در این زمینه مطرح و تصمیم ها آزادانه گرفته می شود و مدیریت ها شخصی است. البته تعریف جامع و مانعی که مورد قبول همگان واقع شود کمتر وجود دارد برخی اوقات گفته می شود که در تعریف موضوع، نباید حکم دخالت بکند و حریم خصوصی از موضوعاتی است که شریعت در تعریف آن دخالت داشته است مثل زوجیت، البته مراد از دخالت در تعریف در تعریف مفهومی آن نیست بلکه تعریفی که مصادیق شرعی را انعکاس دهد و لذا از تعریف در مفاهیم که قابل مناقشه است در این تعریف پرهیز شده و به مصادیق پرداخته شده است تفاوت ها ناظر به جامعیت و مانعیت نسبت به افراد است.
وسائل - عناصر تشکیل دهنده حریم خصوصی کدامند؟
عنصر اصلی شخصی بودن است و این یکی از شاخصه های اصلی حریم خصوصی است و عمده ترین آن محرمانه بودن است حوزه ای که جز نقاط محرمانه آدمی است و تا زمانی که رضایت شخص و شارع نباشد ورود در آن حرمت دارد و از دیگر شاخصه های اصلی عدم مدیریت و دخالت دیگران و برنامه ریزی دیگران است که این مسائل به خود فرد مربوط می شود.
مرحوم شیخ در مکاسب می فرماید که اگر بخواهید تعریف عرفی ارائه دهید نباید آثار و احکام دخیل در عنوان را در تعریف اخذ کنید اما گاهی از موارد عنوان مصداق شرعی پیدا کرده است و این در بحث حریم خصوصی داخل می شود. در روایات بدن زن به عنوان عورت محسوب می شود یعنی حریم خصوصی او محسوب می شود و این تعریفی جدید است و اینجا وقتی می خواهیم حریم خصوصی را تعریف کنیم باید آثار آن حریم خصوصی را هم دخالت دهیم.
وسائل - مبانی حریم خصوصی چیست؟
گاهی مبانی فقهی و انسان شناسی مراد است و گاهی دلیل مراد است.
حریم خصوصی گاهی مبانی انسان شناسی دارد و آیه 70 سوره سرا به آن اشاره دارد وَلَقَدْ کَرَّمْنَا بَنِی آدَمَ وَحَمَلْنَاهُمْ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقْنَاهُم مِّنَ الطَّیِّبَاتِ وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَى کَثِیرٍ مِّمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِیلاً
ترجمه:
وهمانا فرزندان آدم را گرامی داشتیم و آنان را در خشکی و دریا (بر مرکب ها) حمل کردیم و از چیزهای پاکیزه روزی شان دادیم و آنان را بر بسیاری از آفریده های خود برتری کامل دادیم .
حریم خصوصی انسان بخشی از کرامت انسانی او است و شریعت آن را به عنوان مبنای انسان شناسی محسوب می کند. البته باید دانست که در حوزه ادبیات حقوق بین الملل از سال 1900 به بعد حریم خصوصی مورد توجه قرار گرفته است و در کنوانسیون ها و حقوق بشر مطرح شده است و طبیعتا مبانی که از غرب در فرهنگ ما وارد شده است در بسیاری از موارد با مبانی انسان شناسی ما متفاوت است.
ما کرامت و آزادی را به گونه ای دیگر تعریف می کنیم و آزادی را به عناون بی بند و باری نمی دانیم و یک سری مبانی شرعیه داریم. مواردی درباره حریم خصوصی در قرآن آمده است که وجود آن را در اسلام اثبات می کند
در سوره احزاب یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ إِلَّا أَنْ یُؤْذَنَ لَکُمْ إِلَى طَعَامٍ غَیْرَ نَاظِرِینَ إِنَاهُ وَلَکِنْ إِذَا دُعِیتُمْ فَادْخُلُوا فَإِذَا طَعِمْتُمْ فَانْتَشِرُوا وَلَا مُسْتَأْنِسِینَ لِحَدِیثٍ که بحث استراحت را مطرح می کند می فرماید حق ورود ندارید تا این که اجازه بگیرید و قران کریم این زمان را حریم خصوصی برای پدر و مادر معرفی می کند. یا مساله بدن زن، اماکن و اطلاعات دیگران نیز از ان جمله اند و در سوره حجرات آمده است که ولا تجسسوا و بنا بر دلالت التزامی براین دلالت می کند برخی حوزه ها حریم خصوصی و شخصی افراد است که در ذیل دلایل حرمت تجسس بحث می شود.
مرحوم شیخ در کتاب مکاسب در بحث غیبت روایتی را مطرح می کند که اصل و حقیقت غیبت چیست روایتی از را ابوذر از پیامبر(ص) بیان می کند (ابوذر می گوید به رسول خدا گفتم: غیبت چیست؟ فرمود: برادرت را به آنچه دوست ندارد یاد کنی.گفتم ای رسول خدا اگر آنچه (خصلتی) که می گوییم در او باشد چه؟ فرمود: بدان، اگر آنچه را که در او هست یاد کنی (بگویی) غیبت او را کردی، و اگر آنچه را که در او نباشد (بگویی) یاد کنی پس به او بهتان (تهمت) زدی. وسائل الشیعه جلد ۸ صفحه ۵۹۹ حدیث ۹)
مرحوم شیخ وقتی این روایت را تحلیل می کند در نهایت به این می رسد که غیبت به این معنا است که ما اسرار مخفی طرف مقابل را مخفی کنیم این به معنای که ما نباید اسرار مخفی افراد را فاش کنیم و این نشان می دهد که شریعت نسبت به نقاط مخفی افراد اعم از عیب یا هر چیز دیگر در این زمینه حساس است و آن را حریم خصوصی می داند و به ما هم اجازه اظهار کردن آن را نمی دهد.
امام علی در نهج البلاغه در نامه ای به مالک اشتر می فرماید که دنبال عیب و حوزه های خلوت مردم نباش و این نشان می دهد که در اصل اسلام حریم خصوصی معنای دقیقی دارد اما این که در کجاها می توان به حریم افراد ورود کرد و در کجاها نمی توان و در کجا اجازه فرد برای ورود به حریم خصوصی کفایت می کند و در کجا این گونه نیست باید مورد بررسی قرار گیرد.
منزل و مسکن حریم خصوصی افراد است و با اجازه می توان ورود پیدا کرد این درباره برخی اطلاعات و مناسبات اجتماعی هم صدق می کند. ما برخی از مصادیق حریم خصوصی را داریم که با اجازه طرف مقابل هم ورود پیدا کردن در این عرصه ها امکان پذیر نیست و این مواردی است که حریم خصوصی را از یکدیگر ممایز می کند و در این زمینه روایت ثمره ابن جندب است داستان از این قرار بود که سمرة بن جندب مالک باغی بود که آن را به یکی از انصار فروخت و از آن یک درخت نخل را که در میان باغ بود استثنا کرد، و گفت: این درخت برای من باقی بماند. آن انصاری نیز موافقت کرد و بدون این که بداند بعدها چه اتفاقی خواهد افتاد، باغ را خرید. از آنجا که سمرة دل بیماری داشت، برای سرک کشیدن به حریم خصوصی انصاری، بدون اجازه و به بهانه ی نخلش وارد باغ آن انصاری می شد که خودش و همسر و خانواده اش در آن زندگی می کردند. مرد انصاری از او خواست که به هنگام وارد شدن به باغ اجازه بگیرد، و مثلاً یا الله بگوید یا در بزند و کاری از این قبیل بکند، اما سمرة نپذیرفت و گفت این نخل مال من است و راه هم راه من است، و دلیلی برای اجازه گرفتن وجود ندارد. انصاری هر چه از او خواهش کرد، او زیر بار نرفت، تا اینکه مرد انصاری به نزد پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) رفت و نزد ایشان از دست سمرة شکایت کرد، و از ایشان برای این مشکل راه حلی خواست. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) سمرة را طلبید و از او خواست که در هنگام ورود به باغ اجازه بگیرد، اما او این خواسته را رد کرد و گفت: نخل، مال من است و من اختیاردار آنم، پس هر گونه که بخواهم وارد باغ می شوم. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: این درخت را در برابر درختی در بهشت به من بفروش. او گفت: نمی فروشم. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: در برابر ده درخت. گفت: نه. و همین طور پافشاری می کرد، به گونه ای که نشان می داد غرضی از این کار دارد. در اینجا معروف است که پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به انصاری چنین گفت: برو و نخل را از ریشه بکن و به صورت سمرة پرتش کن، چرا که ضرر و زیان در اسلام راه ندارد؛ «لا ضرر و لا ضرار فی الاسلام» و به سمرة گفت: تو مرد مضری هستی که می خواهی به دیگران زیان برسانی، هدفت خرما گرفتن از نخل نیست.
وسائل - انواع حریم خصوصی کدام است؟
حریم ها عبارت اند از حریم خصوصی مادی است که شامل اموال و جسم انسان و اموال مردم است که حریم خصوصی افراد است و روابط اقتصادی شخص است و حریم معنوی حریم خصوصی که شامل اطلاعات و روابط اجتماعی فرد است و تقسیم بندی های دیگر در این زمینه وجود دارد اما این سوال ناظر به تشخیص مصادیق حریم خصوصی است.
وسائل - معیار تشخیص حریم خصوصی در فقه و حقوق چیست؟
سه معیار برای تشخیص مصادیق حریم خصوصی مطرح است و نخستین معیار قانون است که یک سری محدوده ها برای تعریف حریم خصوصی مطرح می کند و دومین معیار عرف است و حریم خصوصی مساله ای است که عنوان حریم خصوصی را در برخی مسائل می یابد و از منظر عرف برخی مسائل حریم خصوصی هستند و سومین معیار مساله شریعت است ما در تشخیص حریم خصوصی باید به شریعت توجه کنیم چرا که قضاوت های عرف و شریعت متفاوت است مثلا در مساله پیدا بودن موی سر بانوان عرف بین الملل آن را حریم خصوصی قلمداد نمی کند اما شریعت آن را حریم خصوصی افراد می داند که با رضایت خود فرد هم نمی توان در آن ورود پیدا کرد و شریعت کل بدن زن را به عنوان حریم خصوصی معرفی می کند اما در عرف این مساله مطرح نیست و برخی اعضا به عنوان حریم خصوصی معرفی نمی شوند و در قانون هم از این موارد یافت می شود. وقتی پای فقه در میان است باید شریعت را معیار مهمی در تشخیص حریم خصوصی بدانیم.
وسائل - آیا حریم خصوصی حق است که قابل انتقال یا اثبات باشد یا یک حکم است؟
این که حریم خصوصی حق است یا حکم باید دانست که حق بودن و حکم بودن حریم خصوصی از شرع گرفته می شود نه از عرف؛ چرا که برخی اوقات عرف بسیاری از جسمانیات را حریم خصوصی نمی داند و اگر حریم خصوصی را حق بدانیم آثاری که بر آن مترتب می شود هم اثبات می شود اما واقعیت آن است که مصادیق حریم خصوصی را نمی توانیم به طور کلی حق یا حکم بدانیم بلکه مصادیق باید به صورت جداگانه بررسی شوند مثلا ورود در خانه دیگران را جز مصادیق حریم خصوصی است و حق محسوب می شود و می توان اذن ورود به دیگران را داد اما برخی دیگر حکم است و با رضایت قابل انتقال نیست مثل حجاب که حریم خصوصی است و حق برشمرده نمی شود و کسی نمی تواند از حق خود بگذرد و رضایت شریعت در این زمینه شرط است و کسی نمی تواند اطلاعات شخصی خود را در معرض خطر قرار دهد و این مساله را شریعت اجازه نمی دهد هر چند که خود فرد نسبت به ان رضایت داشته باشد و این از آن جهت که از احکام شرعیه است پس باید دانست که حریم خصوصی مصداق به مصداق با هم تفاوت هستند.
حق به این معنا است که وابسته به رضایت است پس مواردی که وابسته به حق است نیازمند اجازه فرد برای ورود است آن موادری که رضایت شخص تاثیر گذار است حق هستند و آن موادری که حتی اگر شخص راضی باشد دیگران حق ورود ندارند و خود شخص هم اجازه ندارد، حکم است و غالب مسائل در حریم خصوصی جنبه حق و حقوق دارد.
وسائل - آیا می توان حریم خصوصی را در معرض عموم قرار داد؟
جواب این سوال وابسته به سوال قبل است که این را حق بدانیم یا حکم اگر مصداقی از حریم خصوصی مصداق حق باشد درمعرض استفاده دیگران قرار دادن آن اشکالی ندارد امروز تقریبا حریم خصوصی به هم ریخته است مثلا امروز شرکت ها با دادن اظهارنامه ها اطلاعات شخصی کاری خود را به دیگران انتقال می دهند و این مساله در آمار نفوس و مسکن نیز جاری است و اشکال ندارد. اما درمواردی که حریم خصوصی فرد محسوب می شود مثل حجاب که رضایت خود فرد به تنهایی کافی نیست و در معرض دیگران قرار دادن آن اشکال دارد؛ کافی نیست و نمی توان آن را در معرض عموم قرار داد.
وسائل – سپاسگذاریم بابت تحلیل دقیق شما ممنون./404/979/ف