به گزارش سرویس سیاست پایگاه تخصصی فقه حکومتی وسائل، حجت الاسلام والمسلمین محمد جواد ارسطا، عضو هیأت علمی دانشگاه تهران، پردیس فارابی در یادداشتی به حکمرانی شایسته در «عظیم‌ترین آیه قرآن» پرداخته است که متن آن تقدیم می‌شود.
دین اسلام به عنوان خاتم ادیان الهی، خود را کامل ترین دین و پاسخگوی نیازهای بشر تا روز قیامت معرفی کرده است، نیازهایی اعم از فردی و اجتماعی که در مسیر ساختن یک زندگی سعادتمند دنیوی و اخروی قرار دارد. در قرآن کریم به کمال دین اسلام و پاسخگویی آن به تمام نیازهای انسان، تصریح شده است: «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتی وَ رَضیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دینًا» (مائده/3) « وَنَزَّلْنَا عَلَیْکَ الْکِتَابَ تِبْیَانًا لِّکُلِّ شَیْءٍ » (نحل/89)
در روایات متعددی نیز، کمال و جامعیت دین اسلام تبیین شده، چنان که در حدیثی از امام صادق(ع) آمده است که: خداوند، بیان هر چیزی را در قرآن، نازل کرده به گونه‌ای که به خدا قسم هیچ یک از نیازمندی های بشر را فرو گذار نکرده است؛ از سوی دیگر، در میان آیات قرآن، اولین آیه این معجزه بزرگ الهی، یعنی «بِسمِ اللّهِ الرَّحمَنِ الرَّحِیم» از جایگاه ویژه ای برخوردار است، چرا که 114 بار در قرآن ذکر شده و در روایات نیز با عنوان عظیم‌ترین و کریم‌ترین آیه قرآن از آن نام برده شده است، بنابراین به یقین، بسیاری از معارف قرآنی را می توان با تأمل در این آیه شریفه به دست آورد.
در این مقاله سعی شده که «بِسمِ اللّهِ الرَّحمَنِ الرَّحِیم» از زاویه حقوق عمومی مورد بررسی قرار گرفته و آموزه‌های این آیه در حوزه حقوق عمومی به فراخور ظرفیت مقاله، مورد تبیین قرار گیرد؛ آموزه‌هایی همچون: منشأ حاکمیت، عناصر حاکمیت، محور بودن رحمت و شفقت در حاکمیت، وظایف دولت اسلامی در تأمین حقوق غیر مسلمانان و... .
کلید واژه‌ها: قرآن، حکمرانی شایسته، بِسمِ اللّهِ الرَّحمَنِ الرَّحِیم، روابط حقوقی، صفات الاهی
مقدمه:
قرآن، کتابی است که نه در میان کتب آسمانی، نظیری برایش می‌توان یافت «مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیْهِ مِنَ الْکِتابِ وَ مُهَیْمِناً عَلَیْهِ» (مائده/48) و نه ارسال کننده‌اش همانندی دارد «وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ» (اخلاص/4) و نه دریافت کننده‌اش در میان مخلوقات، همتایی دارد. «مَا بَرأ اللّه بَریّةً خَیراً مِن مُحمّدٍ(ص)» (کلینی، 1388، 1، 440) پس برترین پیام است از برترین قدرت به برترین مخلوق.
پیامبر اعظم(ص) در مورد این معجزه بزرگ الهی می فرماید: «برتری قرآن بر دیگر سخنان، همچون برتری خدا است بر خلق خود.» (مجلسی، 1403، 92، 19) و نیز می فرماید: «ثروتی است که بدون آن، غنایی نیست و با آن، فقری نمی باشد.» (مجلسی، 1403، 92، 19)
در مورد گستره دانش موجود در قرآن از آن حضرت، روایت شده است که: «مَنْ أَرادَ عِلْمَ الأَوَّلینِ وَ الآخِرینِ، فَلْیُثَوِّرِ القُرآنَ»
هر که خواهان علم پیشینیان و آیندگان از اول تا به آخر دنیا است، در قرآن، کاوش و تأمل کند. ( الهندی، 1405،ش2454)
در میان آیات قرآن، «بِسمِ اللّهِ الرَّحمَنِ الرَّحِیم» جایگاه ویژه‌ای دارد، چرا که خداوند متعال، کلام خود را با آن آغاز کرده و در تمامی سوره‌ها (به جز سوره برائت) آن را تکرار کرده است. بدون شک این تکرار بر اهمیت فوق‌العاده آن دلالت می کند و به همین دلیل در روایات از آن به کریم‌ترین و عظیم‌ترین آیه قرآن، تعبیر شده است. (عیاشی، بی تا، 1،19و21)
از آنجا که قرآن کتاب هدایت است «هُدًی لِّلنَّاسِ» (بقره/185) و به سوی بهترین و مستحکم ترین امر، انسان را هدایت می‌کند «یِهْدِی لِلَّتِی هِیَ أَقْوَمُ» (اسراء/9) پس پاسخگوی نیازهای انسان در این راستا می باشد، چنان که در روایتی از امام صادق(ع) آمده است که: خدای تبارک و تعالی در قرآن، بیان هر چیزی را فرو فرستاده تا آنجا که به خدا سوگند، چیزی از احتیاجات مردم را فروگذار نکرده است. (کلینی، 1388، 1، 59)
از سوی دیگر قواعد مربوط به روابط حقوقی انسان ها اعم از حقوق خصوصی و عمومی، در زمره مهم ترین نیازهای انسان قرار دارد، پس یقیناً برای پاسخ آن ها می‌توان به قرآن مراجعه کرد؛ از سوی سوم، عنایت ویژه خداوند سبحان به اولین آیه کتاب خود که عظیم ترین آیه قرآن نامیده شده است، اقتضاء می کند که پاسخ بسیاری از نیازهای انسان را بتوان با تأمل در این آیه به دست آورد.
این مقاله تلاشی است در راستای جستجوی آموزه‌های حقوق عمومی در اولین آیه قرآن.
جالب توجه آن که نگارنده با وجود تجربه بیست ساله تدریس حقوق عمومی در دانشگاه های کشور و اندوخته سی ساله تحصیل و تدریس در حوزه علمیه، تا پیش از آن که به طور جدی و دقیق به این موضوع بپردازد، گمان نمی‌کرد که «بِسمِ اللّهِ الرَّحمَنِ الرَّحِیم» تا این اندازه مشتمل بر مفاهیم حقوق عمومی باشد.
در هر حال، آن چه تقدیم می گردد، حاصل تلاشی است که نگارنده با بضاعت اندک علمی خود سامان داده است. شیوه نگارنده در این مقاله، مبتنی بر تأمل در قرآن بر اساس موازین عقل و فطرت می باشد چه این که قرآن، نور است (مائده/15) و ویژگی نور، روشن بودن و روشنی بخشیدن است. سپس آن چه از قرآن استنتاج شده، بر روایات معتبر معصومین(ع) عرضه شده تا محکی باشد برای سنجش صحت استنتاجات و نیز دست یافتن به نکات جدید.
آخرین سخن در این مقدمه، آن است که هر یک از مفسران بر اساس معلومات خویش و دغدغه‌های ذهنی خود به سراغ قرآن رفته و در آن، غور و تأمل کرده است؛ از آن جا که حقوق عمومی، رشته‌ای جوان (به ویژه در کشورهای اسلامی) محسوب می-شود، طبیعی است که اکثر تفاسیر موجود، فاقد چنین نگاهی به آیات قرآن می باشند و همین امر بر دشواری کار نگارنده افزوده است؛ به دیگر سخن، این مقاله را باید گامی در یک سرزمین ناهموار دانست، گامی که سختی آن، بر سالکان چنین راه هایی مخفی نیست.
نکته اول: قرآن کریم با بسم الله شروع شده است که به اتفاق علمای شیعه، جزء هر سوره می‌باشد، چنان که ائمه(ع) در روایات متعددی به این مطلب تصریح کرده‌اند ، این آغاز با توجه به بی نظیر بودن فرستنده‌ی قرآن و گیرنده‌ی قرآن و خود قرآن، نشان از اهمیت ویژه آن دارد.
توضیح این که عقلاء، نامه‌ها، کارها وسخنان مهم خود را با نام برترین قدرت از نگاه خود آغاز می کنند، چنان که مشرکان به نام بت های خود همچون لات و عزی قربانی می کردند (مجلسی، 1406، 10، 375) و مسیحیان به نام «پدر و پسر و روح القدس» امور مهم خود را آغاز می کنند و پیروان مکتب کمونیسم در زمان ما، بیانیه‌های خود را با نام خلق و شروع می‌کنند. پیامبران الهی نیز با استفاده از این شیوه، سخنان و امور خود را با نام خداوند متعال آغاز می کردند، چنان که زمانی که حضرت سلیمان برای ملکه سبأ توسط هدهد نامه‌ای فرستاد به تصریح قرآن، آن را با بسم الله آغاز کرد. (نمل/30)
بر این اساس، وقتی که قرآن به عنوان برترین و ماندگارترین معجزه الهی در طول تاریخ با نام خداوند آغاز می گردد، دلالت بر آن دارد که از نگاه اسلام هیچ قدرتی بالاتر از خداوند نیست و به تعبیر دیگر «منشأ حاکمیت، خدا است» چرا که اگر غیر از این بود سزاوار بود، قرآن با نام دیگری آغاز شود.
تأکید اسلام بر ابتداء کردن امور به نام خدا به اندازه‌ای زیاد است که اولین آیات نازله بر پیامبر اعظم(ص) علاوه بر این که با «بسم الله» آغاز شد، به حضرتش دستور داد که: با نام خدا بخوان همان خدایی که موجودات را آفرید «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ»(علق/1)
در واقع این آیه مشتمل بر تعلیل است و بر این معنا دلالت دارد که اگر آغاز کردن به نام خدا لازم است به این دلیل است که او خالق تمامی موجودات است پس عالم و همه آن چه در آن است از او نشأت می گیرد و بدین ترتیب مگر ممکن است که با نام دیگری بتوان سخن را آغاز کرد؟!
علاوه بر این در روایات متعددی تأکید شده است که هر امر دارای اهمیتی که با نام خدا آغاز نگردد به سرانجام نخواهد رسید: « کُلُّ امرٍ ذی بالٍ لَم یُذکَر علیه بسم الله فهو الاَبتَر» (حر عاملی، 1409، 7، 170)
بدین ترتیب قرآن با اولین آیه خود به یکی از مهم ترین و بنیادی ترین پرسش های حقوق عمومی که پرسش از منشأ قدرت دولت می باشد؛ پاسخ داده است و دیدگاه اسلام را تبیین نموده که هرگونه قدرت، ولایت و حاکمیتی از خداوند متعال نشأت می-گیرد و بنابراین هر شخصی اعم از پیامبران و دیگران، قدرت خود را از خداوند می‌گیرند، در نتیجه هر قدرتی، زمانی دارای مشروعیت و حقانیت خواهد بود که از خداوند ناشی شده باشد، یعنی منشأ مشروعیت از نظر اسلام، خداوند است.
جالب این جا است که با مراجعه به روایات معلوم می شود که این دیدگاه اختصاص به اسلام ندارد بلکه همه ادیان الهی، مبلغ و مبین چنین دیدگاهی بوده‌اند چرا که به فرموده امام باقر(ع): «اول کل کتاب نزل من السماء بسم الله الرحمن الرحیم»
آغاز هر کتابی که خداوند بر پیامبرانش نازل کرده «بسم الله الرحمن الرحیم» بوده است. (کلینی، 1388ق، 3، 313)
نکته دوم:
خداوند دارای صفات بی‌شماری است (مانند حکیم، علیم، قدیر، بصیر، سمیع) به گونه‌ای که هزار و یک صفت برای او ذکر کرده‌اند. (رازی، 1420،1،23)
امّا از میان تمام این اوصاف، کلام خود را با دو صفت رحمان و رحیم آغاز کرده است و این بدان معناست که اگر صفت یا اوصاف دیگری ترجیح می‌داشت، سزاوار بود که خداوند آن ها را ذکر کند. برای درک اهمیت این دو صفت باید توجه داشت که هیچ یک از سوره‌های قرآن با بیان صفت دیگری از صفات الهی آغاز نشده در حالی که این امکان وجود داشت که حداقل برخی از سوره‌های قرآن با ذکر صفات دیگری آغاز می‌شد.
اهمیت این مطلب هنگامی بیش تر می شود که یادآور شویم، مطابق حدیث پیشین از امام باقر(ع) اصولا تمامی کتب آسمانی با توصیف خداوند به دو صفت رحمان و رحیم آغاز شده است. (کلینی، 1388، 3، 313) پس قطعا در این کار رمزی نهفته است چرا که از خداوند حکیم، کاری خلاف حکمت صادر نمی شود.
به نظر می رسد یکی از نکاتی که از این امر فهمیده می شود، آن است که رابطه خداوند با تمامی مخلوقاتش و در رأس آن ها با انسان ها بر اساس دو صفت رحمانیت و رحیمیت استوار شده است، بنابراین انسان باید بداند که همچون سایر مخلوقات مورد رحمت الهی قرار دارد.
اثر آگاهی و التفات به این نکته، وقتی به خوبی معلوم می‌شود که بدانیم مطابق حدیثی از پیامبر اکرم(ص)، خداوند متعال دارای یکصد مرتبه رحمت است که فقط یک مرتبه از آن را بین همه مخلوقات اعم از جن و انسان و حیوانات نازل کرده و هرگونه مهربانی و رحمتی که بین موجودات یافت می‌شود، ناشی از همان یک مرتبه است.
یعنی تمامی محبتی که پدران و مادران در طول تاریخ نسبت به فرزندان خود و نسبت به یکدیگر ورزیده اند و همه عشق و علاقه‌ای که انسان ها و همچنین سایر مخلوقات، نثار همدیگر کرده‌اند، جزء ناچیزی از رحمت بیکران الهی است و نود ونه برابر این رحمت را خداوند برای آخرت ذخیره کرده تا شامل حال بندگان خود کند. ( قشیری نیشابوری، 1398ق، 4، 2108)
وقتی انسان به این وسعت حیران کننده رحمت الهی التفات پیدا کند و با محبتی که از والدین خود نسبت به خویش سراغ دارد مقایسه کند، در می‌یابد که در دنیا به حال خود رها نشده است و می فهمد که هر چه اسباب گناه و گمراهی، زیاد باشد هیچ-گاه به اندازه عوامل هدایت و راهیابی نیست. در چنین وضعیتی، اگر کسی دچار گمراهی شود، عجیب است، چنان که امام سجاد(ع) در روایتی فرموده است: «لَیْسَ الْعَجَبُ مِمَّنْ نَجَا وَ إِنَّمَا الْعَجَبُ مِمَّنْ هَلَکَ مَعَ سَعَةِ رَحْمَةِ اللَّهِ.» (طبرسی، 1417، 261)
اما از نگاه حقوق عمومی، توصیف خداوند در آغاز قرآن و سوره‌های متعدد آن و نیز در ابتدای تمامی کتب آسمانی دلالت بر آن دارد که حاکمیت مطلق خداوند بر انسان و جهان و همه مخلوقات که از بسم الله فهمیده می شود، بر اساس رحمت نامتناهی او استوار شده است و به عبارت دیگر: حاکمیتی است رحمت محور.
اقتضای رحمت الهی نسبت به انسان، تأمین مصالح انسان ها در تمامی ابعاد مادی، معنوی، دنیوی و اخروی است، همراه با عطوفت و شفقت نسبت به آن ها. به عبارت دیگر رحمت یعنی تأمین مصلحت به علاوه مهرورزی و شفقت و همین امر یکی از تفاوت های اصلی بین حاکمیت از نگاه اسلام با حاکمیت از نگاه مکاتب غیر دینی است که توضیح بیشتر آن در ادامه خواهد آمد.
ناگفته نماند که منظور از رحمانیت، رحمت عام و مقصود از رحیمیت رحمت خاص خداوند است و به تعبیر دیگر صفت رحمان اشاره به رحمت خدا است که شامل دوست و دشمن، مؤمن و کافر و نیکوکار و بدکار میگردد، ولی رحیم اشاره به رحمت خاص پروردگار است که ویژه بندگان مطیع و صالح و فرمانبردار می باشد. (مکارم شیرازی، 1374، 1، 22، علامه طباطبایی، 1417، 1، 26)؛ چنان که در روایتی از امام صادق(ع) وارد شده که «والله اله کل شیء، الرحمن بجمیع خلقه، الرحیم بالمؤمنین خاصة» (مکارم شیرازی، 1374، 1، 23)
نکته سوم:
از آن جا که انسان «خلیفة الله» است، باید بکوشد در حد امکان صفات الهی را در خود متجلی نماید تا بدین طریق به کمال وجودی خویش برسد. به نوشته علامه طباطبایی، اقتضای خلافت آن است که خلیفه در صفات و اعمال خود، شبیه مستخلف باشد و بنابراین خلیفه خدا بر روی زمین، باید متصف به اخلاق الهی بوده، آن چه را خدا می خواهد انجام دهد. (علامه طباطبایی، 1417، 17، 194)
بر همین اساس، پیامبر اعظم(ص) در توصیه‌های خود به برخی از والیان مسلمین می فرماید: «خذهم باخلاق الله و احملهم علیها فان الله تعالی یحب معالی الاخلاق و یبغض مذامها»
با مردم بر اساس اخلاق الهی رفتار کن و آنان را به عمل بر طبق آن وادار کن چرا که خداوند، برتری‌های اخلاقی را دوست دارد و اخلاق پست را ناپسند و مبغوض می شمارد. (میانجی،1419،2، 615)
تعلیل مذکور در کلام پیامبر(ص) «فان الله تعالی یحب .....» نشان می‌دهد که تمامی برتری‌های اخلاقی که از آنها به اخلاق الله تعبیر می‌شود، مورد سفارش اسلام است، چنان که در روایت دیگری از آن حضرت آمده است: «تخلقوا باخلاق الله»، (مجلسی، 1403، 58، 129) علاوه بر این در حدیث قدسی آمده است که خداوند به حضرت داود(ع)، وحی فرستاده و فرمود: «تخلق باخلاقی» ای داود! به اخلاق من متخلق شو. (دیلمی، بی تا، 1، 127)
همچنین می‌توان گفت با توجه به این که خداوند متعال جامع تمامی صفات کمالیه است، هر فرد و جامعه انسانی که خواهان کمال است باید به حکم عقل در جهت تخلق به اخلاق الهی بکوشد، بدین ترتیب لزوم تخلق به اخلاق الهی هم به کمک عقل درک می شود و هم شرع بر آن دلالت می کند.
به نوشته یکی از محققان معاصر، حدیث «ان الله تعالی رفیق یحب الرفق» دلالت می کند که ملاک اخلاق پسندیده و فضایل اخلاقی، وجود یک صفت و یا نظیر آن در خداوند می باشد.
نتیجه آن که از ابتناء حاکمیت الهی بر محور رحمت می توان استنتاج کرد که حاکمیت رهبر جامعه اسلامی نیز باید بر همین اساس باشد، چنان که در روایتی از پیامبر اسلام(ص) آمده است که:
«لَا تَصْلُحُ الْإِمَامَةُ إِلَّا لِرَجُلٍ فِیهِ ثَلَاثُ خِصَالٍ وَرَعٌ یَحْجُزُهُ عَنْ مَعَاصِی اللَّهِ وَ حِلْمٌ یَمْلِکُ بِهِ غَضَبَهُ وَ حُسْنُ الْوِلَایَةِ عَلَی مَنْ یَلِی حَتَّی یَکُونَ لَهُمْ کَالْوَالِدِ الرَّحِیمِ.»
امامت و رهبری شایسته نیست مگر برای مردی که دارای سه ویژگی باشد: ورع و تقوایی که او را از ارتکاب گناهان باز دارد، حلم و بردباری که به وسیله آن، خشم خود را کنترل کند و یک حکمرانی شایسته بر افراد تحت ولایتش، به گونه ای که برای آنان همچون پدری مهربان باشد. (کلینی، 1388، 1، 407)
در این روایت، دو تعبیر، سزاوار دقت و تأمل است، نخست این که یکی از وظایف رهبر حکومت اسلامی را رفتار مشفقانه و پدرانه با مردم دانسته است. واضح است که چنین رفتاری فراتر از لزوم تأمین مصالح عمومی است چرا که یک رهبر ممکن است در عین تأمین مصالح مردم، با آنان رفتار پدرانه نداشته باشد، بنابراین، روایت فوق بیانگر وظیفه دیگری از وظایف رهبر جامعه اسلامی می باشد.
دومین تعبیری که سزاوار تأمل است، تعبیر «حسن الولایة» است که به معنای حکمرانی شایسته و خوب می باشد. می دانیم که اصطلاح حکمرانی شایسته (GOOD GOVERNANCE)در سال های اخیر در مجامع حقوقی مطرح شده در حالی که این مفهوم قرن ها پیش مورد توجه و تأکید اسلام بوده است و جالب تر این که عناصر حکمرانی شایسته با دقت و گستردگی بیشتری در اسلام مطرح شده که بررسی آن نیازمند مقاله مستقلی است.
از آن چه گفته شد نتیجه می گیریم که حاکمیت از دیدگاه اسلام دارای سه عنصر است:
1- قدرت
2- لزوم تأمین مصالح عمومی
3- لزوم رفتار پدرانه و مشفقانه با مردم.
مقایسه عناصر حاکمیت از نگاه اسلام با حاکمیت از منظر حقوق معاصر به خوبی نشان دهنده تفاوت زیاد این دو دیدگاه می باشد، چرا که در حقوق معاصر، حاکمیت دارای چهار عنصر است که بیش تر آن ها به قدرت برمی گردد و عبارتند از:
1- قدرتی است حقوقی.
2- منشأ سایر قدرت های موجود در کشور است.
3- مسبوق به هیچ گونه هنجاری نیست.
4- قدرتی برتر از آن در داخل کشور وجود ندارد. (شریعت پناهی، 1366، 197)
در حد اشاره ای گذرا (و با اذعان به این که بحث تفصیلی این موضوع مجال دیگری می‌طلبد) باید گفت که بر فقدان هر یک از عناصر سه گانه حاکمیت، آثاری مترتب می-شود، چنان که مثلا عدم تأمین مصالح عمومی و نداشتن رفتار مشفقانه با مردم، موجب انعزال ولی امر از سمت ولایت و رهبری میگردد و نه فقط عزل او و بین آثار حقوقی مترتب بر عزل و انعزال تفاوت قابل ملاحظه‌ای وجود دارد که باید در جای خود مورد بحث قرار گیرد.
نکته چهارم:
از آن جا که «العلة تعمم و تخصص» یعنی علت یک حکم، موجب تعمیم و تخصیص آن حکم می شود، می توان با عنایت به تعلیل مذکور در روایت نبوی(ص) که فرمود: «فان الله تعالی یحب معالی الاخلاق و یبغض مذامها» استنتاج کرد که لزوم رفتار مشفقانه، محدود به رابطه رهبر و مردم نمی‌شود، بلکه تمامی مسئولان عمومی را دربرمی گیرد، چرا که مطابق روایت معروفی از پیامبر اعظم(ص) که در کتب روایی شیعه و اهل سنت آمده است: «کلکم راع و کلکم مسئول عن رعیته»؛ یعنی: هر کسی نسبت به اشخاصی که تحت نظر و مدیریت او کار می کنند، مسئولیت دارد.
در ادامه این روایت پیامبر(ص) با اشاره به برخی از مصادیق این مسئولیت فراگیر، دامنه وسیع آن را به خوبی نشان داده و فرموده است: «وَ الْأَمِیرُ الَّذِی عَلَی النَّاسِ رَاعٍ وَ هُوَ مَسْئُولٌ عَنْ رَعِیَّتِهِ وَ الرَّجُلُ رَاعٍ عَلَی أَهْلِ بَیْتِهِ وَ هُوَ مَسْئُولٌ عَنْهُمْ وَ المَرْأَةُ رَاعِیَةٌ عَلَی أَهْلِ بَیْتِ بَعْلِهَا وَ وُلْدِهِ وَ هِیَ مَسْئُولَةٌ عَنْهُمْ وَ الْعَبْدُ رَاعٍ عَلَی مَالِ سَیِّدِهِ وَ هُوَ مَسْئُولٌ عَنْهُ أَلَا فَکُلُّکُمْ رَاعٍ وَ کُلُّکُمْ مَسْئُولٌ عَنْ رَعِیَّتِهِ.» (دیلمی، بی تا، 1، 184)
یعنی: نه تنها رهبر جامعه، بلکه هر مردی نسبت به خانواده خود و هر زنی نسبت به فرزندان و اموال شوهرش و هر عبدی نسبت به اموال مولایش، مسئولیت دارد و باید در پیشگاه عدل الهی جوابگوی اعمال خود باشد؛ این امر همان مسئولیت همگانی است که در اصل هشتم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز مطرح شده است؛ نکته مهم این است که این مسئولیت همگانی با خشونت وتندی نباید همراه باشد وبه اصطلاح نباید جامعه را به یک جامعه پلیسی تبدیل کند، بلکه باید بر اساس رحمت و شفقت، اعمال شود.
نکته پنجم:
همان طور که خداوند، دارای رحمت خاصی نسبت به مؤمنان و رحمت عامی نسبت به همه انسان ها اعم از مؤمن و کافر می باشد، رهبر و دولت اسلامی نیز در رفتار خود با شهروندان غیر مسلمان، باید این امر را رعایت کرده و اصل رحمت را در مورد آنان اعمال کنند، یعنی نه تنها مصالح آنها را تأمین کنند بلکه با آنان رفتاری مشفقانه و پدرانه داشته باشند.
این مطلب به وضوح در تعالیم اسلامی منعکس شده است. به عنوان نمونه، امیرالمؤمنین(ع) در عهدنامه معروف خود خطاب به مالک اشتر در مقام بیان وظایف یک فرمانروای مسلمان می فرماید: «وَ أَشْعِرْ قَلْبَکَ الرَّحْمَةَ لِلرَّعِیَّةِ وَ الْمَحَبَّةَ لَهُمْ وَ اللُّطْفَ بِهِمْ وَ لَا تَکُونَنَّ عَلَیْهِمْ سَبُعاً ضَارِیاً تَغْتَنِمُ أَکْلَهُمْ فَإِنَّهُمْ صِنْفَانِ إِمَّا أَخٌ لَکَ فِی الدِّینِ وَ إِمَّا نَظِیرٌ لَکَ فِی الْخَلْق».
یعنی: دلت را به بخشودن (خطاهای) مردم، و دوست داشتن آنان و نرمدلی در برابر ایشان موظف بدار! و نسبت به آنان همچون جانوری درنده مباش که منتظر فرصت برای خوردن آنها است؛ زیرا که مردم دو گروهند: یا برادر دینی تواند، یا برابر نوعی تو. (نهج البلاغه، نامه53)
این مبنا، منشأ آثار حقوقی فراوانی می تواند باشد، همچون لزوم برقراری نظام تأمین اجتماعی برای همه شهروندان جامعه اسلامی اعم از مسلمان و غیر مسلمان، لزوم برخورداری غیر مسلمین از حقوق و آزادی‌های اجتماعی و لزوم دفاع مسلمانان و دولت اسلامی از شهروندان غیر مسلمان خود.
برای هریک از این آثار و نتایج می توان شواهد متعددی ارائه داد، لکن به دلیل محدودیت مقاله ناگزیر فقط به برخی از آنها اشاره می شود؛ در روایتی آمده است که پیرمرد کور سالخوردهای در حال گدایی از کنار امیرالمؤمنین(ع) گذشت، حضرت پرسید «این چیست؟» گفتند: ای امیر مؤمنان، مردی نصرانی است. فرمود: «از او کار کشیدید، و چون پیر و ناتوان شد او را رها کردید! از بیت المال خرج او را بدهید». (حر عاملی، 1409، 15، 66)
در خطبه 27 نهج البلاغه، امیرالمؤمنین(ع) با دلی آکنده از اندوه خبر تعرض به خلخال و گوشواره یک زن غیر مسلمان از شهروندان دولت اسلامی را به اطلاع مردم می رساند و چنین می فرماید: به من خبر رسیده است که مردی از آنان (لشکریان متجاوز معاویه، به فرماندهی سفیان بن عوف غامدی) بر زنی مسلمان یا در ذمه اسلام وارد میشده و خلخال و دستبند و گردنبند و گوشواره او را به زور میستانده، و هیچ مانعی برای این کار جز گریه و زاری و ترحم خواهی نمیدیده است. بدین گونه آن سپاه با اموال بسیار بازگشتند، در حالی که هیچ یک از ایشان زخمی ندید و خونی از ایشان نریخت. اگر مسلمانی بعد از این از تأسف بمیرد، نباید سرزنش شود، بلکه سزاوار مسلمان است که از چنین غصهای بمیرد ...
بدین ترتیب از نگاه امام علی(ع)، حفظ جان و مال و ناموس و به طور کلی امنیت شهروندان غیر مسلمان دولت اسلامی، آن قدر اهمیت دارد که اگر مسلمانی به واسطه اندوه بر تعرض به یک غیر مسلمان بمیرد، نه تنها مورد سرزنش نخواهد بود بلکه سزاوار است که چنین باشد.
معنای این سخن آن است که در جامعه اسلامی نه تنها رابطه دولت و دولتمردان با مسلمانان باید بر اساس رحمت باشد و نه فقط دولت و مسئولان حکومتی وظیفه دارند که علاوه بر مسلمین، حقوق شهروندان غیر مسلمان را تأمین کرده و رفتار مشفقانه و دلسوزانه با آنان داشته باشند، بلکه رفتار شهروندان مسلمان دولت اسلامی نیز با غیر مسلمین باید بر اساس رحمت و مودت باشد، چرا که در غیر این صورت ممکن نیست یک مسلمان برای تعرض به اموال یک غیر مسلمان (و نه تعرض به جان یا آبروی او) آن قدر غصه بخورد که منجر به مرگ او شود.
به راستی باید بار دیگر این احادیث نورانی را خواند و در آن ها تأمل کرد تا به بخشی از اوج معنای آن ها و برتری چشمگیری که بر اندیشه‌های غیر الهی دارند، پی برد.
نکته ششم:
چنان که گفته شد رحمت بیکران الهی، اختصاص به عالم انسان ها ندارد بلکه به تصریح برخی روایات شامل عالم حیوانات نیز می گردد. در حدیثی از پیامبر اکرم(ص)(که شبیه آن، پیش تر آورده شد) آمده است: خداوند روزی که آسمان ها و زمین را آفرید، یکصد رحمت بیافرید که هر یک از آن ها میان زمین و آسمان را پر می کند و یکی را در زمین قرار داد که به وسیله آن، مادر به فرزند مهربان است و وحش و طیر به یکدیگر مأنوسند و نود و نه رحمت را نگه داشته و همین که روز قیامت شود این یک رحمت را نیز بر آن بیفزاید. (پاینده،1382، 313)
براساس لزوم تخلق به اخلاق الهی که دلیل عقلی و نقلی برای اثبات آن ارائه گردید، می توان نتیجه گرفت که وظیفه دولت و جامعه اسلامی است که نسبت به حیوانات، بر مبنای اصل رحمت، رفتار کرده و از ظلم و تعدی به آن ها خودداری ورزند؛ با مراجعه به روایات، شواهد متعددی برای این نکته می توان یافت که در این جا به برخی از آنها اشاره می گردد: «أَنَّ النَّبِیَّ ص أَبْصَرَ نَاقَةً مَعْقُولَةً وَ عَلَیْهَا جَهَازُهَا فَقَالَ أَیْنَ صَاحِبُهَا مُرُوهُ فَلْیَسْتَعِدَّ غَداً لِلْخُصُومَة.»
پیامبر اکرم(ص) مشاهده کردند که شخصی پای شتر خود را بسته و جهاز شتر را از پشت آن، برنداشته است، فرمودند صاحب این شتر کجا است؟ به او بگویید که فردای قیامت، آماده پاسخگویی در پیشگاه عدل الهی باشد. (صدوق، 1413، 2، 292)
در روایت دیگری آمده است که: قطاری از اشتران متعلّق به امام صادق(ع) از برابر او بگذشت، پس شتری را دید که بارش به یکسو متمایل شده است.
گفت: ای غلام بار این شتر را متعادل کن، زیرا خدای تعالی عدل را دوست می دارد. (صدوق، 1413، 2، 292)
در برخی از روایات به صراحت از حقوق حیوانات بر صاحبان آن ها سخن گفته شده، در یکی از این روایات، از پیامبر اعظم(ص) نقل شده است که فرمود: اسب را بر صاحبش حقوقی است: چون فرود آید علف دادنش را آغاز کند و چون به آب بگذرد، آن را بر او عرضه کند و هیچ گاه به صورت او نزند، زیرا که آن، در مقام حمد پروردگار خود تسبیح می کند و جز برای انجام کاری در راه خدای عزّوجلّ بر پشت آن نایستد و چیزی افزون از طاقتش بر آن بار نکند و آن را جز به اندازه توانش راه نبرد. (صدوق، 1413، 2، 286)
حقوق حیوانات از دیدگاه اسلام، آن قدر اهمیت دارد که در کتب مختلف روایی، بابی مشتمل بر روایات متعدد برای آن گشوده‌اند و علاوه بر این در کتب فقهی نیز از آن بحث کرده، احکام زیادی را در مورد آن بیان کرده اند.
از احکام جالب توجه در موضوع حقوق حیوانات این است که اگر مالک حیوانی از رعایت حقوق واجب حیوان خودداری کند، حاکم شرع او را بر مراعات حقوق مزبور، مجبور کرده و در صورت عدم امکان او را وادار به فروش حیوان می‌کند.
در تبیین دلیل این حکم گفته‌اند: «لان ذلک من اهم الامور لحسبیة التی یجب القیام بها علی الحاکم و غیره»
یعنی این امر، جزء مهم ترین امور حسبیه است که انجام آن در درجه اول بر حاکم شرع و سپس بر دیگران واجب می باشد.
نکته هفتم:
بدون شک، رحمت الهی همه مخلوقات را در برگرفته و اختصاصی به موجودات جاندار همچون انسان و حیوان ندارد. این مطلب را هم از صفت «رحمن» می توان فهمید که به معنای ذاتی است که رحمتش همه موجودات محتاج به آن را از پایین‌ترین مراتب جمادات گرفته تا بالاترین مراتب مجردات در برگرفته است. (سبزواری، 1409، 1، 19)
و هم از برخی آیات قرآن که تصریح به این نکته کرده‌اند: «و رحمتی وسعت کل شیء» (اعراف/156) «ربنا وسعت کل شیء رحمة و علما» (غافر/7)
در دعای معروف کمیل نیز خدا را چنین می خوانیم: «اللهم انی اسألک برحمتک التی وسعت کل شیء».
از کلمه «شیء» که همراه با لفظ «کل» [که از ادات عموم می باشد] آمده است به خوبی شمول رحمت خداوند نسبت به تمامی موجودات اعم از انسان و حیوان و گیاه و جماد فهمیده می‌شود.
فراگیری رحمت الهی نسبت به گیاهان و جمادات (یا به تعبیر دیگر محیط زیست انسان) و لزوم تخلق به اخلاق الهی در این خصوص، اقتضاء می کند که انسان از هر گونه آسیب رسانی به محیط زیست خودداری کند، چرا که اضرار و آسیب، ضد رحمت است.
برای اثبات این مطلب می‌توان به شکل دیگری نیز استدلال کرد، به این بیان که: لازمه رعایت اصل رحمت در ارتباط انسان با انسان های دیگر و نیز با حیوانات، آن است که از آسیب رساندن به محیط زیست خودداری شود، زیرا هر گونه اضرار به محیط زیست، منجر به اضرار به انسان های دیگر یا حیوانات خواهد شد و حتی دامنگیر شخص آسیب رسان هم خواهد گردید و از آن جا که مراعات اصل رحمت نسبت به انسان ها و حیوانات لازم است پس مقدمه آن نیز که رعایت این اصل در ارتباط با محیط زیست می باشد، لازم خواهد بود.
بدین ترتیب از اصل رحمت می توان لزوم رعایت حقوق محیط زیست را نیز استخراج کرد.
مراجعه به روایات، نتیجه به دست آمده از این استدلال را تأیید می‌کند، به عنوان نمونه امیرالمؤمنین(ع) می فرماید:
«اتَّقُوا اللَّهَ فِی عِبَادِهِ وَ بِلَادِهِ فَإِنَّکُمْ مَسْئُولُونَ حَتَّی عَنِ الْبِقَاعِ وَ الْبَهَائِم» تقوای الهی پیشه کنید، هم در مورد بندگان خدا و هم شهرها و آبادی ها، چرا که شما (در برابر همه این ها) حتی سرزمینها و چهارپایان مسئولید. (نهج البلاغه، خطبه 167)
رعایت تقوای الهی در مورد سرزمین ها و مسئول بودن انسان در این خصوص به معنای پذیرش حقوق محیط زیست از دیدگاه اسلام می‌باشد. قابل توجه این که رعایت این حقوق از آثار و نتایج تقوای الهی دانسته شده است.
در روایت دیگری می‌خوانیم که هرگاه پیامبراعظم(ص) لشکری را برای دفاع از مسلمین اعزام می‌کرد یکی از دستوراتی که به آنان می داد، خودداری از قطع درختان بود و می‌فرمود: «لا تقطعوا شجرا الا ان تضطروا الیها» (حر عاملی، 1409، 15، 58)
یکی از فقهای معاصر در توضیح این روایت با اشاره به اصل رحمت و لزوم حفظ محیط زیست نوشته است: «انسان با مطالعه این قوانین متعالی و دستورات حساب شده و مترقّی، به عظمت اسلام و گستره رحمت اسلامی پی میبرد و انگشت حیرت به دهان میگیرد؛ چرا که رحمت اسلامی در کانون خشونت، حتّی شامل درختان نیز میگردد؛ و لهذا پیامبرِ رحمةٌ للعالمین به سربازان خویش دستور می‌دهد که هیچ درختی را در هنگام جنگ و نبرد قطع نکنند و به محیط زیست احترام بگذارند؛ مگر این که درخت یا درختانی مانع پیشروی سربازان اسلام و لشکریان قرآن باشد، که در این صورت قطع آن از باب ضرورت- و البتّه به مقداری که ضرورت اقتضا می‌کند- مانعی ندارد.» (مکارم شیرازی، 1385، 36)
اهمیت حفظ محیط زیست از دیدگاه اسلام آن قدر زیاد است که قرآن یکی از ویژگی های منافقان و مفسدان را از بین بردن محیط زیست دانسته و می فرماید: نشانه دشمنی باطنی منافق، این است که وقتی روی برمیگرداند و از نزد تو خارج می‌شود (و یا به قدرت می رسد) کوشش می‌کند که در زمین فساد به راه بیندازد و زراعت و چهارپایان را نابود کند (با این که میداند) خدا فساد را دوست ندارد «وَ إِذا تَوَلَّی سَعی فِی الْأَرْضِ لِیُفْسِدَ فِیها وَ یُهْلِکَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ وَ اللَّهُ لا یُحِبُّ الْفَسادَ» (بقره/205)؛ براین اساس، تخریب عمدی محیط زیست، مصداق افساد در زمین بوده و شخص را در ردیف منافقان قرار می دهد و این، نشان دهنده اهتمام فوق‌العاده اسلام به رعایت حقوق محیط زیست می باشد.
نکته هشتم:
چنان که قبلاً گفته شد، کمال انسان در تخلق به صفات و اخلاق الهی است که یکی از برجسته‌ترین آنها صفت رحمت است؛ بی‌تردید جامعه انسانی نیز وقتی به کمال خود می رسد که اخلاق خداوندی در آن، مستقر و نهادینه گردد. به عنوان مثال، اگر تعامل مسلمانان با یکدیگر بر اساس رحمت و مهربانی نباشد، قطعا نمی توان چنین جامعه ای را دارای اخلاق اسلامی و مورد رضایت خداوند دانست، نتیجه آن که به یقین، استقرار و ترویج کرامت های اخلاقی (که از آنها به اخلاق الهی تعبیر می شود) همچون رحمت، مطلوب و محبوب خداوند متعال است چنان که فقدان آنها نیز مذموم و مبغوض خداوند است؛ از سوی دیگر ترویج و نهادینه کردن این صفات والای اخلاقی در جامعه، جز با برنامه ریزی های کلان اجتماعی ممکن نیست، بدین معنا که انجام آن فقط از عهده دولت برمی آید.
از سوی سوم، استقرار و ترویج این صفات، چیزی نیست که نیازمند وجود شاکی خصوصی و ترافع قضایی باشد، بلکه مطلوبیت آنها همیشگی است، اعم از این که در موردشان دعوایی شکل گرفته و شکایتی تحقق یافته باشد یا نه.
به عبارت دیگر، تحقق عناصر سه گانه امور حسبیه در خصوص کرامت های اخلاقی، قطعی است.
از آن جا که متولی امور حسبیه به تصریح فقهاء، در درجه اول، ولی امر یا رهبر دولت اسلامی است.
لذا یکی از وظایف دولت اسلامی، برنامه ریزی و تلاش در جهت استقرار، ترویج و نهادینه کردن رحمت در جامعه است.
معنای این سخن، آن است که دولت اسلامی به مفهوم وسیع آن که شامل رهبری و تمامی قوای سه گانه و نهادهای مختلف وابسته به آنها میگردد، موظفند سیاست های تقنینی، قضایی و اجرایی را به گونه‌ای تدوین کرده و به مرحله اجرا بگذارند که هدف فوق را تأمین کند. باتوجه به این که هر یک از سیاست های مزبور می تواند با تأکید بر یکی از جنبه‌های اجتماعی همچون جنبه اقتصادی، فرهنگی، آموزشی، تربیتی، ورزشی و امثال آن ها باشد، وسعت و سترگی این کار به خوبی شناخته می شود.
به عنوان مثال سیاست صدا و سیما در تولید و پخش برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی باید در جهت استقرار و ترویج رحمت در میان مردم بوده و در نتیجه از تولید و پخش برنامه‌های خشونت زا باید خودداری شود.
سیاست تکریم ارباب رجوع در ادارات دولتی و حتی غیر دولتی، سیاست های مربوط به توسعه خدمات عمومی و تأمین اجتماعی، برقرار ساختن امنیت همه جانبه و فراگیر و برخورد سریع و قاطع با مفسدان و اخلالگران در حوزه‌های مختلف اجتماعی، ایجاد تسهیلات به منظور بهره مندی سریع و آسان مردم از خدمات عمومی، استقرار بخشیدن به امنیت اخلاقی در جامعه، سیاست تحکیم خانواده و تسهیل تشکیل آن (به عنوان یکی از مهمترین کانون های رحمت در جامعه) و آثار فراوان دیگری از این قبیل، جزء نتایجی است که در واقع بر پذیرش اصل رحمت به عنوان یکی از امور حسبیه مترتب می گردد.
هرگاه با اجرای چنین سیاست هایی، رحمت در جامعه مستقر و نهادینه گردد، رحمت الهی نیز بیش از پیش بر آن جامعه سرازیر خواهد شد چنان‌که پیامبر اکرم(ص) می فرماید:
«خدای رحمان به مردمان دلرحم، رحم می کند، (پس) نسبت به کسانی که در زمین زندگی می کنند رحم کنید تا آن که در آسمان است به شما رحم کند.» (الهندی، 1405، حدیث5969)
امیرالمؤمنین(ع) نیز در عبارت کوتاه و پرمعنایی می فرماید: «ارحم ترحم» رحم کن تا به تو رحم شود. (صدوق، 1400، 174)
به نظر می رسد این جمله دارای دو معنا است. نخست این که اگر کسی به دیگران رحمت بورزد، خداوند نیز او را مورد رحمت خود قرار می دهد. این همان معنایی است که در حدیث پیامبر(ص) هم آمده است. دوم این که اگر شخصی اهل رحمت و مهربانی به دیگران باشد به طور طبیعی دیگران نیز با او بر اساس رحمت و مهربانی رفتار خواهند کرد و بدین ترتیب رحمت در جامعه توسعه پیدا می کند.
البته بر طبق این مبنا که برخی از محققان علم اصول فقه پذیرفته اند که استعمال لفظ در بیش از یک معنا ممکن است اراده کردن هر دو معنا در عبارت بالا، امکان پذیر است.
نتیجه گیری
آن چه در این مقاله مطرح شد، تأملاتی بود در یک آیه قرآن و برداشت‌هایی که بر اساس عقل و نقل از این آیه در حوزه حقوق عمومی می توان به عمل آورد. به همین منوال می توان این آیه و دیگر آیات قرآن را بر اساس دستاوردهای علوم مختلف مورد دقت و بررسی قرار داد. این کار اگر چه گام نهادن در راه های ناهموار است ولی هر گاه بر پایه ضوابط عقلی و منطقی استدلال استوار شده باشد از انجام آن نباید هراسی به دل راه داد و نیز نباید فراموش کرد که این مطالب، آخرین سخنانی نیست که در این موضوعات می‌توان ارائه داد چرا که قرآن، به فرموده امیرالمؤمنین(ع)، دریایی است که کسی به عمق آن نمی رسد. «بحراً لایدرک قعره» (نهج البلاغه، خطبه 198) و از سوی دیگر، خداوند به هر کسی علمی داده است و خود فرموده است که: «و فوق کلّ ذی علم علیم» (یوسف/76)
و کلام آخر آن که: این تأملات یادآور حدیثی است از امام صادق(ع) که وقتی از حضرتش سؤال شد: چه سرّی است که قرآن هرچه بیشتر خوانده و بحث شود بر تازگی و طراوت آن افزوده می شود، فرمود: چون خداوند تبارک و تعالی، آن را برای زمان و مردمی خاص، قرار نداده است، از این رو در هر زمانی و برای هر مردمی تا روز قیامت، تازه و با طراوت است. (مجلسی، 1403، 93، 15)
فهرست منابع:
1- قرآن کریم
2- نهج البلاغه
3- الهندی، علی المتقی بن حسام الدین، کنز العمال، بیروت: مؤسسة الرسالة، 1405 ق
4- بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1401
5- بحرانی، شیخ یوسف، الحدائق الناضرة، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، 1404 ق
6- بن بابویه قمی صدوق، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1413 ق
7- بن عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیاشی، تهران: المکتبة العلمیة الاسلامیة، 1380 ق
8- پاینده، ابوالقاسم، نهج الفصاحة، سخنان پیامبر اکرم(ص)، تهران: دنیای دانش، 1382 ش
9- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، قم: مؤسسة آل البیت علیهم السلام، 1409 ق
10- حلی، حسن بن یوسف بن مطهر، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، مشهد: مجمع البحوث الاسلامیة،1412 ق
11- دیلمی، حسن بن محمد، ارشاد القلوب، قم: منشورات الرضی، بی تا
12- رازی، فخرالدین، مفاتیح الغیب، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1420 ق
13- راوندی کاشانی، فضل الله بن علی، النوادر، قم: دارالکتاب، بی تا
14- سبزواری، سید عبدالاعلی، مواهب الرحمن فی تفسیر القرآن، بیروت: مؤسسه اهل بیت(ع)، 1409 ق
15- سبزواری، سید عبدالاعلی، مهذب الاحکام، قم: مؤسسة المنار،1413ق
16- صدوق، محمد بن علی قمی، الامالی، بیروت، مؤسسة الاعلمی، 1400 ق
17- طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری باعلام الهدی، قم: مؤسسة آل البیت، 1417
18- طباطبایی، محمد حسین، تفسیر المیزان، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1417 ق
19- طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر جوامع الجامع، تهران: انتشارات دانشگاه تهران و مدیریت حوزه علمیه قم، 1377 ش
20- طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار احیاء التراث العربی، بی تا
21- قاضی شریعت پناهی، ابوالفضل، حقوق اساسی و نهادهای سیاسی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1366 ش
22- قشیری نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، بیروت: دارالفکر، 1398 ق
23- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران: المکتبة الاسلامیة، 1388ق
24- مازندرانی، ملا صالح، شرح الکافی، الاصول و الروضة، با تعلیقات علامه شعرانی، تهران: المکتبة الاسلامیة، 1382 ش
25- مجلسی، علامه محمد باقر، بحارالانوار، بیروت: نشر مؤسسة الوفاء، 1403 ق
26- مجلسی، محمد باقر، ملاذ الاخیار فی فهم تهذیب الاخبار، قم: انتشارات کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، 1406 ق
27- مکارم شیرازی، ناصر، انوار الاصول، قم: انتشارات نسل جوان، 1416 ق
28- مکارم شیرازی، ناصر، آیین رحمت، قم: انتشارات امام علی بن ابی طالب(ع)، 1385
29- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران: دارالکتب الاسلامیة، 1374 ش
30- موسوی خمینی، سید روح الله، تحریرالوسیلة، قم: مؤسسه مطبوعات دار العلم، 1379
31- میانجی، احمد، مکاتیب الرسول صلی الله علیه و آله و سلم، قم: دار الحدیث، 1419ق
32- نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1981 م
33- نائینی، محمد حسین، المکاسب و البیع، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1413 ق