به گزارش خبرنگار سرویس اقتصاد پایگاه تخصصی وسائل رهبر معظم انقلاب در دیدار با جمعی از کارآفرینان کشور در تاریخ 61/6/1389 برای نخستین بار اقتصاد مقاومتی را مطرح کرده و بیان نمودند که .« ما باید یک اقتصاد مقاومتىِ واقعى در کشور پدید بیاوریم».بعد از این تاریخ، ایشان در مناسبت های گوناگون زوایای پنهان آن، راهبردها و سیاستهای متناسب با آن را در بیاناتشان تبیین می نمودند، اما برخی مقاله ها، سایت ها و همایش ها برداشت های متفاوت و تفسیرهای گوناگونی از اقتصاد مقاومتی ارائه نمودند که با بیانات ایشان تفاوت داشت و یا مستند به بیانات ایشان به عنوان مبدع این بحث نبود. از این رو میخواهیم بیانات معظم له را از سال 88 تاکنون در قالب مجموعه ای منسجم با ارائه تفسیری روشن تحلیل کنیم.
فرضیه ای که به دنبال اثبات آن هستیم آن است که از دیدگاه مقام معظم رهبری اقتصاد مقاومتی عبارت است از:
اقتصاد مقاومتی شکل خاصی از نظام اقتصادی اسلام است که در وضعیت حمله همه جانبه اقتصادی دشمن که کیان نظام اسلامی را به خطر میاندازد، پدید میآید. در نظام اقتصادی اسلام در این وضعیت با تغییر در اولویت هدف ها و به تبع آن در اصول راهبردی وسیاستهای کلان و حاکمیت روحیه جهاد بر رفتارهای اقتصادی دولت و مردم ، راهبردی کلان طراحی میشود که تهدید را تبدیل به فرصت کرده و باعث رشد جهشی میشود.
برای اثبات این فرضیه از روش تحلیل عقلی و تحلیل متن با استناد به بیانات مقام معظم رهبری استفاده خواهیم کرد. بر این اساس ابتدا اقتصاد مقاومتی از دیدگاه رهبری تعریف شده؛ سپس رابطه اقتصاد مقاومتی با اقتصاد اسلامی از دیدگاه وی تبیین میشود و اثبات می شود که اقتصاد مقاومتی از دیدگاه وی امری مستقل از اقتصاد اسلامی نیست و در عین حال ، وصف اقتصاد اسلامی هم نیست بلکه شکل خاصی از این نظام است.
تعریف اقتصاد مقاومتی
مقام معظم رهبری در تعریف اقتصاد مقاومتی می فرمایند:
« اقتصاد مقاومتى معنایش این است که ما یک اقتصادى داشته باشیم که هم روند روبه رشد اقتصادى در کشور محفوظ بماند، هم آسیب پذیرى اش کاهش پیدا کند؛یعنى وضع اقتصادى کشور و نظام اقتصادى طورى باشد که در برابر ترفندهاى دشمنان که همیشگى و به شکلهاى گوناگون خواهد بود کمتر آسیب ببیند و اختلال پیدا کند».1
« اقتصاد در یک چنین شرایطى اقتصاد مقاومتى است ؛ یعنى اقتصادى که همراه باشد بامقاومت در برابر کارشکنى دشمن، خباثت دشمن، دشمنانى که ما داریم».2
« سیاستهاى اقتصاد باید سیاستهاى اقتصاد مقاومتى باشد- یک اقتصاد مقاوم - باید اقتصادى باشد که در ساخت درونىِ خود مقاوم باشد، بتواند ایستادگى کند ، با تغییر های گوناگون در این گوشه دنیا، آن گوشه دنیا متلاطم نشود؛ این چیزها لازم است ».3
بر این اساس اقتصاد مقاومتی از دیدگاه رهبری، اقتصادی است که دو ویژگی اساسی دارد:
در برابر تهدیدها و ترفندهای دشمن مقاوم است و کمتر آسیب میبیند.
تهدید را تبدیل به فرصت کرده و در وضعیت تهدید رشد میکند.
اقتصاد مقاومتی و اقتصاد اسلامی
اقتصاد مقاومتی از دیدگاه رهبری باید در ظرف اقتصاد اسلامی تفسیر شود ؛ زیرا وی در بیانات متعددی به ضرورت در نظر گرفتن مبانی، ارزشها و دستور های اسلامی در علوم انسانی و از جمله علم اقتصاد و الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت تأکید کرده است:
« یک عده هستند که تصور میکنند میشود ملتی مسلمان بود اما به احکام اسلامی عمل نکرد؛این تصور معنایش جدایی دین از سیاست است ؛ معنایش این است که اسم تان مسلمان باشد اما به احکام اسلامی عمل نکنید و نظام بانکداری، اقتصاد، آموزش و پرورش شکل و محتوای حکومت و ارتباطات فرد و جامعه تان به خلاف اسلام و طبق قوانین غیراسلامی و حتی ضد اسلامی باشد ».4
«اینها نشان میدهد که نظریه پردازى های غربى در زمینه سیاست، در زمینه اقتصاد، نظریه هاى ناقص، عقیم و بی خاصیتى است ما را بیشتر تشویق می کند که برویم به درون خودمان مراجعه کنیم و فکر اسلامى و اندیشه اسلامى را پیدا کنیم».5
« ما در زمینه علوم انسانی احتیاج به تحقیق و نوآوری داریم. مواد و مفاهیم اساسی ای هم که براساس آن میتوان حقوق، اقتصاد، سیاست و دیگر بخش های اساسی علوم انسانی را شکل داد و تولید و فراوری کرد به معنای حقیقی کلمه در فرهنگ عریق و عمیق اسلامی ما وجود دارد که باید از آن استفاده کنیم؛ البته در این قسمت حوزه و استادان مؤمن و معتقد به اسلام میتوانند با جست و جو و تفحص نقش ایفا کنند. اینجا از آنجاهایی است که ما باید به تولید علم برسیم ».6
بر این اساس اقتصاد مقاومتی در دیدگاه ایشان مترادف با نظام اقتصادی اسلام نیست بلکه شکل خاصی از این نظام است که در وضعیت خاص پدید می آید. همچنین اقتصاد مقاومتی، اقتصاد حمایتی یا اقتصاد تحریم-که در ادبیات اقتصادی وجود دارد-نیست. این نکات نیز در بیانات معظم له اینگونه مطرح می شود :
« اینکه ما عرض کردیم اقتصاد مقاومتى، این یک شعار نیست، این یک واقعیت است. کشور دارد پیشرفت میکند. ما افقهاى بسیار بلند و نویدبخشى را در برابر خودمان مشاهده میکنیم. خب بدیهى است که حرکت به سمت این افقها معارضها و معارضه هایى هم دارد . بعضى از این معارضه ها انگیزه هاى اقتصادى دارد، بعضى انگیزه هاى سیاسى دارد ، بعضى منطقه اى است، بعضى بین المللى است. این معارضه ها در مواردى هم منتهى میشود به همین فشارهاى گوناگونى که مشاهده می کنید ، فشارهاى سیاسى تحریم غیرتحریم فشارهاى تبلیغاتى اینها هست ... یکى از بخشهاى ما اقتصاد است و خاصیت اقتصاد در یک چنین شرایطى اقتصاد مقاومتى است؛ یعنى اقتصادى که همراه باشد با مقاومت در برابر کارشکنى دشمن، خباثت دشمن، دشمنانى که ما داری ».2
افزون بر این اگر مقصود وی از اقتصاد مقاومتی همان نظام اقتصادی اسلام بود، وجهی نداشت که به جای تأکید بر تحقّق نظام اقتصادی اسلام و بیان ویژگی های آن از اصطلاح اقتصاد مقاومتی استفاده کرده و بر تحقّق آن تأکید کند. حال این پرسش مطرح است که در نظام اقتصادی چه تغییرهایی باید رخ دهد تا تبدیل به اقتصاد مقاومتی شود؟ و در چارچوب نظام اقتصادی اسلام این امر چگونه قابل تفسیر است؟
تفسیر اقتصاد مقاومتی در چارچوب نظام اقتصادی اسلام
نظام اقتصادی اسلام به صورت ذیل تعریف میشود :
نظام اقتصادى اسلام، مجموعه اى از الگوهاى رفتارى و روابط اقتصادى در سه حوزه تولید، توزیع و مصرف است که از کتاب، سنت پیامبر اکرم (ص)و امامان معصوم(ع) و عقل استنباط میشود. الگوهاى پیش گفته چگونگی پیوند شرکت کنندگان در نظام اقتصادى (مردم و دولت) به یکدیگر و به منابع اقتصادى در جهت هدف های اقتصادی اسلام را تبیین میکنند.7
براساس این تعریف، نظام اقتصادی اسلام مبتنی بر مبانى هستی شناسانه و معرفت شناسانه ویژه ای است. این مبانی ثابت و غیرقابل تغییر در وضعیت های گوناگون هستند. نیز هدف غایی این نظام فراهم آوردن زمینه های اقتصادی سعادت فرد و جامعه انسانی و هدف های میانی آن عدالت اقتصادی، امنیت اقتصادی و بارور ساختن استعدادهای طبیعی است.7
از بیانات مقام معظم رهبری چنین مستفاد می گردد که دو تغییر عمده باید رخ دهد تا اقتصاد مقاومتی تحقّق یابد. نخست اینکه در منظومه هدفهای نظام اقتصادی اسلام، استقلال اقتصادی در اولویت اول قرار گیرد و به تبع آن اولویت بندی اصول راهبردی نظام تغییر کرده و سیاستهای کلی متناسب با تغییرهای جدید تنظیم شود. دوم اینکه جهاد اقتصادی بر مردم و مسئولین به عنوان امر واجب فرض شود.
1. اولویت یافتن استقلال اقتصادی
امنیت اقتصادی به عنوان یکی از هدفهای نظام اقتصادی به معنای ثبات و عدم خطر و ریسک در فعالیت های اقتصادی در حوزه های تولید ، توزیع و مصرف و در بخش های دولتی و خصوصی و اقتصاد بدون سود و در بعدهای داخلی و بین المللی است. امنیت ابعاد گوناگون دارد. امنیت اقتصادى از دیدگاه خرد آن است که مالى که در چارچوب قوانین مشروع به تملک فرد درآمده، از خطر تعدى افراد دیگر یا دولت مصون باشد. وقتى امنیت از بعدهای کلان مورد توجه قرار میگیرد و سخن از امنیت جامعه و کشوری به میان می آید، امنیت ملی نامیده میشود. امنیت ملی بعد های فرهنگى، حقوقى، سیاسى، نظامی و اقتصادى را دربر می گیرد که اینها به یکدیگر اثرگذار و وابسته هستند.
امنیت اقتصادی از دیدگاه کلان که یکی از بعدهای امنیت ملی است به معنای وجود ثبات و اطمینان و عدم خطر نسبت به فعالیتهای اقتصادی و اموال و ثروت های جامعه است که خود به سه بخش داخلی، خارجی و بین المللی تقسیم می شود. استقلال اقتصادی یکی از عوامل تحقّق امنیت اقتصادی خارجی یا بین المللی است. استقلال اقتصادى وقتى حاصل می شود که کشور بتواند منافع اقتصادى خود را آن گونه که خود تشخیص می دهد، تعقیب کند. لازمه این استقلال، خودکفایى در کالاهاى ضرور و استراتژیک است. جامعه اى که در این امور به دشمنان نیازمند است، هیچ گاه نمى تواند سخن از استقلال به میان آورد.
نکته مهم دیگر آن است که استقلال نیز مانند امنیت، بعدهای فرهنگى، سیاسى و اقتصادى دارد اما اهمیت استقلال اقتصادى فزون تر است؛ زیرا لازمه وابستگى اقتصادى، وابستگى سیاسى و فرهنگى است و اگر استقلال اقتصادى از میان برود، استقلال سیاسى و فرهنگى نیز نابود میشود.6رهبر معظم انقلاب در این باره می فرمایند :
« امروز مسئله اصلی کشور ما استقلال است، برادران و خواهران عزیز، انقلاب برای ما استقلال سیاسی را به بار آورد این جرئت را به این ملت داد که در برابر نظام غیرعادلانه سلطه در دنیا بایستد اما اگر این ملت بخواهد این استقلال سیاسی را، این عرض اندام فرهنگی را در برابر سلطه گران عالم حفظ کند باید پایه های اقتصادی خود را محکم کند .این ریشه دواندن استقلال در کشور است و این وابسته است به تولید، به کار، به شکوفایی کار، به نوآوری در بخشهای گوناگون کار از مرکز تحقیقات و آزمایشگاه گرفته تا توی محیط کارگاهها، تا توی محیط مزرعه در همه جا باید این نوآوری وجود داشته باش».8
در بیان دیگری نیز فرمودند :
« اگر استقلال اقتصادى جامعه ای تحقّق پیدا نکرد - یعنى در مسئله اقتصاد نتوانست خودش تصمیم بگیرد و روى پاى خود بایستد - استقلال سیاسى این کشور تحقّق پیدا نمی کند و اگر استقلال سیاسى جامعه ای تحقّق پیدا نکرد، بقیه حرفها، جز حرف، چیز دیگرى نیست. تا یک کشور اقتصاد خود را قوى نکند، پایدار نکند، متکى به خود نکند، مستقل نکند، نمیتواند از لحاظ سیاسى و فرهنگى و غیره تأثیرگذار باشد».9
بی تردید لازمه استقلال اقتصادى به این معنا دستیابى به توان اقتصادى فزون تر از رقیب-مخصوصا اگر متخاصم باشد- است. همچنین لازمه این استقلال، خودکفایى در کالاهاى ضرور و استراتژیک است. در این صورت است که حفظ اسلام از راه استقلال اقتصادی از همه چیز مهمتر میشود.
1.تغییر در اولویتهای راهبردی به تبع اولویت استقلال اقتصادی
در وضعیت تهدید اقتصادی نظام و به تبع اولویت یافتن استقلال اقتصادی ، اولویت ها در اصول مذهبی و راهبردی نظام اقتصادی نیز با تغییرهای ذیل روبه رو میشود :
الف) مقدم شدن استقلال اقتصادی بر تمام مصالح فردی و اجتماعی
چنانکه گذشت یکی از اصول مذهبی و راهبردی نظام اقتصادی اسلام حاکمیت مصالح فرد و جامعه است. حاکمیت این مصالح به این معنا است که تمام الگوهای رفتاری و روابط اقتصادی دولت و مردم باید برای تأمین مصالح فرد و جامعه سامان یابد. در جایی که مصالح فرد و جامعه با هم تزاحم میکنند باید مصلحت اهم مقدم شود. در حالت عادی بسته به نوع و میزان مصلحت گاهی مصلحت فرد و گاهی مصلحت جامعه اهم است . در وضعیتی که نظام با تهدید جدی روبه رو است ، به تبع اولویت یافتن هدف استقلال اقتصادی، مصلحت جامعه که در تأمین استقلال اقتصادی متبلور میشود نیز اهمیت اول را داشته و بر تمام مصالح فردی و اجتماعی دیگر حتی جان و مال انسانها مقدم میشود . به همین علت است که جهاد با مال و جان واجب میشود. قرآن کریم در این باره می فرمایند :
« قُلْ إِنْ کَانَ آبَاؤُکُمْ وَأَبْنَاؤُکُمْ وَإِخْوَانُکُمْ وَأَزْوَاجُکُمْ وَعَشِیرَتُکُمْ وَأَمْوَالٌ اقْتَرَفْتُمُوهَا وَتِجَارَةٌ تَخْشَوْنَ کَسَادَهَا وَمَسَاکِنُ تَرْضَوْنَهَا أَحَبَّ إِلَیْکُمْ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ وَجِهَادٍ فِی سَبِیلِهِ فَتَرَبَّصُوا حَتَّىٰ یَأْتِیَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ ۗ وَاللَّهُ لَا یَهْدِی الْقَوْمَ الْفَاسِقِینَ »(توبه:24). اى پیامبر بگو: اگر پدران، پسران، برادران، همسران، خانواده و اموالى که کسب کرده اید و تجارتى که از کساد آن می ترسید و مسکن هایى که از آنها خوشنود هستید، به شما از خداوند متعال و رسول و جهاد در راه خدا محبوبتر باشد، منتظر باشید تا خداوند متعال امر خویش را بیاورد، قوم فاسقان را هدایت نمی کند.
ب) باز تعریف نقش دولت در جهت دستیابی به استقلال اقتصادی
در نظام اقتصادی اسلام، اصل عدم دخالت دولت در فعالیتهای اقتصادی است مگر آنکه مصلحت نظام و مردم اقتضای دخالت کند. در حقیقت دولت در نظام اقتصادی اسلام دولت مصالح است؛ یعنی دولت حافظ مصالح فرد و جامعه است. نقش، وظیفه ها و اندازه دولت در هر زمان براساس این مصالح تعیین میشود. رهبر معظم انقلاب نیز درباره نقش دولت می فرمایند که موانع کار و تولید و سرمایه گذاری باید برداشته شود و اقتصاد داخلی استحکام و پایداری خودش را پیدا کند و مسئولین نیز در درجه اول باید کوشش کنند چه قوه مجریه،چه قوه مقننه و چه قضائیه.9
ج) باز تعریف مسئولیت مردم در جهت تحقّق استقلال اقتصادی
در نظام اقتصادی اسلام مردم نیز مانند دولت درباره تحقّق هدفهای نظام مسئول هستند. از این رو وقتی تحقّق استقلال اقتصادی چنین اهمیتی دارد که بر تمام مصالح فردی و اجتماعی دیگر مقدم میشود و مردم جهادگونه در راه تامین استقلال اقتصادی کشور می شتابند. رهبر معظم انقلاب در این رابطه می فرمایند :
«در راه استقلال اقتصادی هم کارهای فراوانی شده است اما همت همه ملت ایران از قشرهای گوناگون را میطلبد تا کشور بتواند از لحاظ اقتصادی کاری بکند که دیگر تهدید به تحریم و محاصره اقتصادی معنا پیدا نکند؛ این خطاب به همه ملت است، فقط خطاب به مردم ممسنی نیست همه باید دست به دست هم بدهند . این کشور سرمایه های انسانی فراوانی دارد سرمایه های مادی فراوانی هم دارد با سرمایه گذاریِ لازم با برنامه ریزی درست و متین و با پشتکار و جدیت ما خواهیم توانست در مدت یک برنامه مشخصی کاری بکنیم که دیگر کشور در عرصه اقتصادی دنیا از تحریم اقتصادی و محاصره اقتصادی هیچ باکی نداشته باشد. این وظیفه ملی ماست باید انجام بدهیم هر کسی میتواند نقش داشته باشد».11
منابع :
1. بیانات مقام معظم رهبری در دیدار رئیس جمهوری و اعضای هیئت دولت، 2/6/91.
2. بیانات مقام معظم رهبری در دیدار جمعی از پژوهشگران و مسئولان شرکتهای دانش بنیان،8/5/91.
3. بیانات مقام معظم رهبری در دیدار کارگران و فعالان بخش تولید کشور به مناسبت هفته کارگر،7/2/92.
4. بیانات مقام معظم رهبری در دیدار کارگزاران به مناسبت عید غدیر خم، 28/2/74.
5. بیانات مقام معظم رهبری در دیدار جمعی از استادان دانشگاهها،2/6/90
6. بیانات مقام معظم رهبری در دیدار جمعی از استادان دانشگاههای سراسر کشور، 8/8/82.
7. میرمعزی، سیدحسین؛ نظام اقتصادی اسلام (مبانی، اهداف، اصول راهبردی و اخلاق)؛ تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1390.
8. بیانات مقام معظم رهبری در دیدار گروه کثیرى از کارگران و کارآفرینان ،4/2/87.
9. بیانات مقام معظم رهبری در اجتماع کارگران در کارخانجات تولیدى داروپخش،10/2/91.
10. بیانات مقام معظم رهبری در دیدار هزاران نفر از کارگران سراسرکشور، 7/2/92.
11. بیانات مقام معظم رهبری در دیدار مردم و عشایر شهرستان نورآباد ممسنی، 15/2/87.
نویسنده :
سید حسین میرمعزی دانشیار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی
تلخیص کننده :
حسین بهرامی – دانشجوی کارشناسی ارشد علوم اقتصادی دانشگاه قم
323/204/ع