به گزارش خبرنگار سرویس اقتصاد پایگاه اطلاع رسانی فقه حکومتی وسائل حجت الاسلام حاج مهدی نقیبی در جلسات بیست و نهم و سی ام درس گفتار ربا که در تاریخ 11 و 12 آذر ماه 1396 برگزار شد به بررسی شرایط ربای معاوضی پرداخت
حجةالاسلام نقیبی در ابتدا خاطر نشان کرد: : عوضین در معاملات با وزن ، کیل و پیمانه ، عدد یا ذرع سنجیده می شوند
استاد حوزه علمیه خراسان در ادامه عنوان کرد: شرایط تحقق رباى معاوضه سه تا است 1. عوضین معامله از یک جنس باشد. 2. آن جنس، مکیل یا موزون باشد و معدود (شمردنى) نباشد. 3. دو جنس هم وزن نباشند، بلکه وزن یکى بیشتر از دیگرى باشد
وی در پایان افزود: احکام شارع ازسنخ قضایای حقیقیه است، که برفرض وجود موضوع، حکم آن ازطرف شارع بیان شده است.در نتیجه هر موردی که مکیل یا موزون بودنش ثابت شود حکم ربا برایش ثابت است.
تقریر درس در ادامه میاید:
گفتار دوم ـ شرایط تحقق ربای معاوضی
عوضین در معاملات با معیارهای گوناگون سنجیده می شوند:
الف: بعضی با وزن؛ مانند: گندم، برنج و حبوبات.
ب: برخی با کیل و پیمانه؛ مانند: نفت، بنزین و گازوئیل.
ج: بعضی با عدد؛ مانند: کاسه، یخچال و ماشین لباس شویی.
د: بعضی با متر و ذرع سنجیده می شوند. مانند: زمین و پارچه.
ه: کالاهایی همچون خانه و اتومبیل، به صورت مشاهده مورد معامله قرار می گیرند.
شرایط تحقق رباى معاوضه سه تا است:
1-عوضین معامله از یک جنس باشد. مثل این که گندم را در مقابل گندم بدهد.
2-آن جنس، مکیل یا موزون باشد و معدود (شمردنى) نباشد. بنابراین طبق نظر مشهور فقهاء در اشیاء شمارشی، رباى معاوضی نیست.
3-دو جنس هم وزن نباشند، بلکه وزن یکى بیشتر از دیگرى باشد؛ مثل این که یک کیلو گندم بدهد و 2 کیلو گندم بگیرد؛ هر چند اوّلى از نوع مرغوب و دومى نامرغوب باشد.
اگر این سه شرط در معاوضه‌اى جمع شود رباى معاوضه تحقّق پیدا مى‌کند.
برای روشن شدن ابعاد بحث، لازم است اموری مورد بررسی قرار گیرد:
الف) معیار و ملاک مکیل، موزون و معدود بودن اشیاء.
نظرمشهور فقهاء _که بر آن ادعای اجماع شده_ این است که ملاک مکیل یا موزون بودن اشیاء، عصر نبی مکرم اسلام (صلی الله علیه وآله) است. اگر چیزی دانسته شد که در عصر پیامبر (ص) مکیل یا موزون بوده است حکم آن روشن و غیر قابل تغییر است، هرچند از نظر عرف، مکیل بودن آن تغییر یافته و به کالای شمارشی تبدیل شود. حکم مترتب بر آن، همان حکم سابق مربوط به موزون و یا مکیل بودن است. زیرا ادله حرمت ربای معاوضی در مکیل و موزون، ظاهر در مکیل و موزون عصر پیامبر(صلی الله علیه وآله) است. بعلاوه اینکه پس از تغییر عنوان، استصحاب حکم حرمت ربا جاری است و ارکان استصحاب وجود دارد. و اگر معلوم شود چیزی در زمان نبی (ص) غیر مکیل و غیرموزون بوده، آن چیز ربوی نیست اجماعاً و اگر چه بعداً مکیل یا موزون شود. دلیل مطلب فوق دو امر است: اجماع به هر دو قسمش منقول و محصل. و دیگری استصحاب.
در مواردی که اجماع وجود دارد؛ یا در عهد نبی (ص) مکیل بودن آن ثابت شده است، حکم روشن است و در غیر آن موارد ملاک عرف عام یا عرف خاص می‌باشد. و اگر چنانچه شیئی مکیل یا موزون بودن آن ثابت نشد؛ (بنابر نظر مشهور فقهاء که ربای معاوضی را مختص به مکیل و یا موزون می‌دانند) معامله و معاوضه آن شیء به زیادی جایز است چه اینکه شرط حرمت ربا احراز نشده است.
نسبت به بعض اشیاء روایت و اجماع بر مکیل بودن آنها وجود دارد مانند حنطه، شعیر، تمر و ملح. همچنان که نسبت به بعضی اشیاء ادعای موزون بودن شده است مانند ذهب و فضه.
مختار:
الف- نقد و بررسی کلام صاحب جواهر:
اولا اجماعی که صاحب جواهر ادعا فرموده است؛ صغرویا و کبرویا محل اشکال است. نسبت به بحث صغروی مخالف وجود دارد. و نسبت به بحث کبروی اجماع محتمل المدرک اعتبار ندارد و اجماع ادعا شده توسط صاحب جواهر چه بسا مدرکش استصحاب باشد.
ثانیا: موضوع حرمت ربای معاوضی مکیل و یا موزون بودن است."لا ربا الا فیما یکال او یوزن" و از سوی دیگر احکام شارع ازسنخ قضایای حقیقیه است، که برفرض وجود موضوع، حکم آن ازطرف شارع بیان شده است.در نتیجه هر موردی که مکیل یا موزون بودنش ثابت شود حکم ربا برایش ثابت است؛ افراد و مصادیق حکم دلیل بر انحصار حکم نسبت به مصادیق موجود نیست. بلکه فعلیت حکم بر مدار تحقق موضوع آن است. وموضوع حکم جنبه علت برای حکم دارد؛ بنابراین مادامی که جنس، مکیل یا موزون است. حکم حرمت ربا ثابت است. وچنانچه موضوع (مکیل به معدود) تغییر کند. به دنبال آن حکم نیز تغییر می کند. وبنا برآنچه ازروایت (دال برحصر)_ لا ربا الا فیما یکال او یوزن_ استفاده می شود، حکم حرمت ربا مختص به مکیل ویا موزون است. ومجالی برای استصحاب نیست. زیرا باوجود دلیل لفظی نوبت به اصل عملی نمی رسد. الاصل دلیل حیث لا دلیل. آری اگرچیزی در زمان گذشته (زمان شارع مثلا) مکیل بوده و الان شک کنیم که مکیل است یا نه؟ استصحاب میکنیم بقاء مکیل بودن را واین غیر از استصحاب صاحب جواهر (ره) است. دقت کنید
ثالثا تشخیص اینکه مکیل چیست؟ وموزن کدام است؟ واگذار به عرف شده است و مکیل بودن در عصر شارع به عنوان یکی از افراد موضوع حکم می باشد. و موجب انصراف دلیل به افراد مکیل و موزون در عصر شارع نیست بلکه منشأ انصراف کثرت استعمال لفظ در معناست که کثرت استعمال موجب انس بین لفظ و معناست و این، باعث برای انصراف لفظ به معنا می باشد نه افراد موجود در خارج.
323/907/ع