vasael.ir

به گزارش پایگاه تخصصی فقه حکومتی وسائل کتاب «رهبری در اسلام» اثر آیت الله محمدی ری شهری است که توسط انتشارات دار الحدیث، پائیز 1376 نوبت دوم به چاپ رسیده است. این کتاب از یک مدخل و هفت بخش تشکیل شده و هر بخش نیز شامل چند درس است:

بخش اول: فلسفه رهبری

بخش دوم: جایگاه رهبری

بخش سوم: دو توطئه خطرناک

بخش چهارم: ویژگیهای رهبری

بخش پنجم: آفات رهبری

بخش ششم: حقوق متقابل مردم و رهبری

بخش هفتم: پیشوایان اسلام پس از پیامبر

بخش چهارم

عضو مجلس خبرگان رهبری در درس اول از بخش چهارم، با موضوع اسلام شناسی، به مباحثی چون تعریف جهاد، موضوع شناسی و جهاد پرداخت.

خلاصه درس

1. شرایط رهبری در اسلام در چهار عنوان خلاصه می شود: الف.ویژگی های جسمی،  ب. ویزگی های اخلاقی،  ج. ویژگی های ذهنی،    د. ویژگی های خانوادگی، در بخش چهارم از کتاب «رهبری در اسلام» چهارده شرط از برجسته ترین شرایط رهبری از دیدگاه اسلام مورد بررسی قرار می گیرد.
2. نخستین شرط رهبری، اسلام شناسی است. رهبر مسئول هدایت امت اسلام در زمینه های مختلف فرهنگی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و نظامی است. از این رو نه تنها باید نظر اسلام را در همه این زمینه ها بداند بلکه در اسلام شناسی باید سر آمد مردم زمان خود باشد.
3. در بالاترین مراتب رهبری، دانش مورد نیاز رهبر از جانب خداوند مستقیماً افاضه می شود و در مراتب بعدی از طریق اجتهاد تأمین می گردد.
4. اجتهاد در لغت به معنای تلاش و بکارگیری توان برای انجام کاری است که تحصیل آن آسان نیست، و در اصطلاح، توان شناخت احکام اسلام از راه پژوهش در منابع اسلامی است.
5. موضوع شناسی یکی از عناصر تعیین کننده اجتهاد است، در این میان دو عنصر زمان و مکان جایگاه ویژه ای دارند.

ایت الله ری شهری در درس دوم از بخش چهارم با عنوان عدالت، مراتب عدالت (1. عدل عقیدتی 2. عدل فقهی 3. عدل اخلاقی 4. عدل عرفانی) را مورد بررسی قرار داد و همچنین به موضوعات عدالت و رهبری، و نگاهی به مسئله عصمت پرداخت.

خلاصه درس

1. عدل، رعایت جایگاه واقعی امور و قانون نظام آفرینش است، و در نقطه مقابل آن ظلم است که تخلف از این قانون محسوب می شود.
2. عدالت دارای مراتبی بدین ترتیب است: 1-عدل عقیدتی، 2-عدل فقهی، 3-عدل اخلاقی، 4-عدل عرفانی.
3. عدل عقیدتی رعایت جایگاه امور در عقیده است، هر چه عقاید انسان با واقع بیشتر هماهنگ باشد، به مراتب بالاتری از این عدالت دست یافته است.
4. عدل فقهی، تبلور عملی عدل عقیدتی و رعایت جایگاه امور در عمل است.
5. عدل اخلاقی، تبلور اخلاقی عدل عقیدتی است که در نتیجه تداوم عدل عملی تحقق پیدا می کند.
6. عدل عرفانی بالاترین مراتب عدالت است، و کاملتریت مراتب عدل عرفانی عصمت نامیده می شود.
7. معصوم کسی است که در معرفت و یقین به جایی رسیده است که هر کس بدانجا رسد در عقیده و اخلاق و عمل دقیقاً بر مرز عدالت حرکت می کند و از مطلق ظلم مصونیت می یابد.
8. در عصر غیبت امام معصوم علیه السلام، بالاترین مراتب عدالت پس از عصمت شرط رهبری است.

نویسنده محترم در درس سوم از بخش چهارم با موضوع مدیریت، به تحلیل مباحث تفکیک رهبری و مرجعیت، فطری یا اکتسابی بودن مدیریت، نقش تعلیم و تجربه در مدیریت، نقش شرح صدر در مدیریت و همچنین شرح صدر کفری پرداخت.

خلاصه درس

1. مدیریت یکی از شرایط اساسی رهبری است، فقیه جامع الشرایط افتاء در صورتی شایسته رهبری است که دارای توان مدیریت باشد.
2. مرجعیت تقلید، جانشینی مقام نبوت در ابلاغ فتوا، و رهبری، جانشینی مقام امامت در ابلاغ فتوا و زعامت جامعه اسلامی است.
3. در صورتی که مرجعیت فقهی و رهبری سیاسی -به هر دلیل- میسّر نباشد، مرجعیت از رهبری تفکیک می شود.
4. مدیریت مانند طبع شعر، فطری است و کسانی که فاقد سرشت مدیریتی باشند هرگز مدیر شایسته‌ای نخواهند شد.
5. شکوفایی فطرت مدیریت نیاز به دو عامل تعلیم و تجربه دارد، بر اساس برخی از روایات، پیامبران الهی نیز با هدایت الهی؛ تعلیم و تجربه مدیریت می دیدند.
6. در قرآن کریم به عنصر سومی در شکوفایی سرشت مدیریت اشاره شده که در دانش مدیریت امروز ناشناخته است و ان عبارت است از عنصر شرح صدر.
7. شرح صدر به معنای ظرفیت روحی و فکری انسان، در کنار تعلیم و تجربه علاوه بر شکوفایی مدیریت، جهت رهبری را نیز تعیین می کند و امامت را در جهت تکامل یا انحطاط جامعه قرار می دهد.
8. شرح صدر اسلامی، گسترش ظرفیت انسان برای پذیرش حق، و شرح صدر کفری، گسترش ظرفیت انسان برای پذیرش باطل است.
9. شرح صدر اسلامی بینش سیاسی اسلامی مدیریت را تقویت می کند و شرح صدر کفری، بینش سیاسی شیطانی مدیریت را.

مؤلف کتاب در درس چهارم از بخش چهارم، با مبحث بینش سیاسی، موضوعات سیاست در فرهنگ سیاستمداران رسمی، سیاست از دیدگاه اسلام، سیاست و شیطنت، عیب جویی از سیاست امام علیه السلام را مورد بررسی قرار داد.

خلاصه درس

1. یکی از شرایط رهبری بینش سیاسی است. قوت و ضعف رهبری را با بینش سیاسی او می توان سنجید.
2. اسلام نیز مانند سایر مکاتب، بینش سیاسی را شرط رهبری می داند ولی مفهوم سیاست در اسلام از سایر مکتبها جدا است.
3. سیاست در تفسیر رسمی، تشخیص هدف و به دست آوردن آن با هر وسیله ممکن است. سیاستمدار رسمی کاری به حق بودن یا باطل بودن امور ندارد. بر اساس این منطق، هر کس فریبکارتر باشد سیاستمدارتر است.
4. سیاست در اسلام، هوش و هنر اداره حکومت با هدف تحقق عدالت و ارزشهای الهی است، در این منطق حکومت هدف نیست، بلکه ابزاری است در خدمت ارزشها و از این رو هر وسیله ای که به حکومت منتهی می گردد مباح نمی باشد.
5. بینش سیاسی رسمی، در فرهنگ روایات اسلامی «نکراء» و «شیطنت» و «شبه عقل» نامیده شده و کسانی که از این بینش برخوردارند در قرآن «شیاطین انس» نام گرفته اند.
6. کسانیکه سیاست را ابزار قدرت می دانند و نه در خدمت عدالت؛ موضعگیری های سیاسی امام علی علیه السلام و سیاستمداران وی را زیر سؤال برده اند. نکته اصلی در دفاع از سیاستمداری امام این است که سیاست به مفهوم رسمی آن چیزی جز تزویر و خیانت نیست و به این معنا امام نباید سیاستمدار باشد.

عضو مجلس خبرگان رهبری در درس پنجم از بخش چهارم، با موضوع زمان آگاهی، مباحثی چون زمان آگاهی رهبران الهی، زمان شناسی امام علی علیه السلام، زمان آگاهی فقیهان را تحلیل و بررسی کرد.

خلاصه درس

1. زمان آگاهی، شناخت موقعیت تاریخی جامعه و شرایط و مقتضیات حاکم بر آن است.
2. موفقیت رهبری در گرو کشف و شناخت درست قوانین حاکم بر زمان و بهره برداری صحیح از آن است.
3. حوادث تاریخی برای دانشمند زمان شناس قابل پیش بینس است و در اوج این دانش انسان از هیچ حادثه ای شگفت زده نمی شود.
4. رهبرِ زمان آگاه غافلگیر نمی شود و در شبهات وظیفه خود را به خوبی تشخیص می دهد.
5. نسخ ادیان گذشته به وسیله پیامبران اولواالعزم بهترین سند برای اثبات نقش زمان در رهبری از دیدگاه همه ادیان آسمانی است.
6. بررسی تاریخ زندگی پیامبر اسلام از نظر زمان شناسی و آشنایی آن حضرت با مقتضیات زمان خود، نشان می دهد که او نمونه بارز یک رهبر زمان آگاه است.
7. برخورد صحیح امام علی علیه‌السلام در ماجرای سقیفه، نمونه روشن تصمیم‌گیری یک رهبر زمان آگاه در یکی از حساس ترین مقاطع تاریخ اسلام است.
8. همه اوصیای پیامبر اسلام از ویژگی زمان آگاهی برخوردار بودند، سکوت و فریاد، صلح و جنگِ آنان به مقتضای زمان بود.
9. راز غیبت امام عصر علیه السلام نیز به مقتضای زمان است و تا هنگامی که زمان، زمینه حکومت جهانی اسلام را فراهم نسازد، حکم الهی، غیبت او را ایجاب می کند.
10. امام خمینی(ره) در عصر غیبت نمونه بارز فقیهِ زمان آگاه بود، نگاهی اجمالی به سیره سیاسی و فتاوای سرنوشت ساز امام برای اثبات این مدّعا کافی است.

آیت الله محمدی ری شهری در درس ششم از بخش چهارم، با مبحث مردم شناسی، به تحلیل موضوعات پیامبر اسلام و مردم شناسی، امام علی علیه السلام و مردم شناسی، امامان دیگر و مردم شناسی پرداخت.

خلاصه درس

1. مردم شناسی یکی از ضروریات اولیه رهبری، به ویژه در حکومت متکی بر آرای مردم است. رهبر هر چه بیشتر جامعه خود را بشناسد در رهبری آن موفق تر است.
2. بررسی تاریخ زندگی پیامبر اسلام(ص) نشان می دهد که ائ بیش از هر کس دیگر با خصوصیات روحی، اخلاقی، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی مردم آشنا بوده است. چگونگی آغاز دعوت و مبارزه، مرحله بندی مبارزه، برخورد با مردم و مهمتر از همه تحول سریع و همه جانبه فرهنگ حاکم بر جامعه عصر بعثت، شواهد قطعی بر مردم شناسی خارق العاده پیامبر اسلام است.
3. بررسی تاریخ سیاسی زندگی امام علیه السلام پس از پیامبر اسلام(ص) نشان میدهد که او نیز سرآمد مردم عصر خود در مردم شناسی بوده است.
4. یکی از ویژه گیهای امام علی علیه السلام که با دعای پیامبر به او عنایت شد این بود که می تاونست با یک نگاه دوست و دشمن را تشخیص دهد.
5. مردم شناسی به مفهوم عمیق آن در روایات اسلامی «توسّم» و «تفرّس» نامیده میشود که در مراحل بالای ایمان برای انسان حاصل می شود و همه امامان معصوم از چنین خصوصیتی برخوردار بوده اند.

نویسنده محترم در درس هفتم از بخش چهارم، با موضوع مردم داری، مباحث پیامبر اسلام و مردم داری، پیشگیری از انحراف پیروان، تألیف قلوب دشمنان، پیشگیری از شایعات بر ضد رهبری را مورد بررسی و همچنین موضوعات امام علی علیه السلام و مردم داری؛ سیاسیت امام در برخورد با انحرافات را تحلیل کرد.

خلاصه درس

1. ضرورت ویژگی مردم داری برای رهبری از دیدگاه عموم مردم جهان منطقی و بدیهی است ولی برای کسانی که رضای مردم را در برابر رضای خدا می بینند، در نگاه نخست نسبت به رهبران الهی و اهانت آمیز تلقی می شود.
2. از نظر اسلام تأمین خواسته های مشروعِ توده مردم نه تنها در برابر رضای خدا نیست بلکه ذر راستای رضای اوست.
3. گاه فرهنگ غلط حاکم بر جامعه به گونه ای است که برخورد غیر اصولی با آن ناخرسندی عمومی را به دنبال دارد. در اینگونه موارد تنها در صورتیکه اصول و اهداف اسلام تهدید شود، عدول از سیاست مردم داری جایز است.
4. سیاست پیامبر اسلام(ص) در مردم داری، تأمین رضایت توده مردم بدون عدول از اصول اسلام بود. در این راستا برای تألیف قلوب دشمنان و پیشگیری از انحرافات دوستان تازه مسلمان هزینه هایی بر بیت المال تحمیل ساخت و از مجازات سنگین برخی از افراد مجرم و توطئه گر چشم پوشی کرد.
5. سیاست امام علی علیه السلام در مردم داری همان سیاست پیامبر(ص) بود. او مبارزه با انحرافاتی را که اساس اسلام را تهدید می کرد از روز اول حکومت خود آغاز کرد، ولی در برخورد با بدعتهایی که مردم با آن خو گرفته بودند شتاب نکرد. 

مؤلف کتاب در درس هشتم از بخش چهارم، با عنوان جاذبه اخلاقی، به موضوع جاذبه اخلاقی پیامبر اسلام پرداخت.

خلاصه درس

1. جاذبه اخلاقی رمز موفقیت رهبری است، همه رهبران بزرگ تاریخ از این جاذبه برخوردار بوده اند.
2. در همه ادیان راستین الهی، رهبری اخلاقی شرط رهبری سیاسی است. جاذبه اخلاقی یکی از ابعاد شخصیت اخلاقی رهبران الهی است.
3. قرآن کریم رمز موفقیت رهبری پیامبر اسلام را، جاذبه اخلاقی او می داند. اگر این جاذبه نبود پیامبر را تنها می گذاشتند و اسلام هرگز پیروز نمی شد.
4. در میان رهبران تاریخ، رهبری که در میان پیروان خود به اندازه پیامبر اسلام جاذبه و محبوبیت داشته باشد یافت نمی شود. از این رو دشمنان او را در زمینه جذب افراد به جادوگری متهم می کردند.

عضو مجلس خبرگان رهبری در درس نهم از بخش چهارم، با موضوع پیشگامی در عمل، آن را مورد بررسی قرار داد.

خلاصه درس

1. در اسلام رهبری اخلاقی اساسی ترین پایه های رهبری سیاسی است، و شایسته ترین فرد برای رهبری کسی است که افزون بر ویژگیهای علمی و مدیریتی، در عمل نیز پیشاپیش دیگران به سوی ارزشها حرکت کند.
2. پیشگامی رهبر در عمل، او را در عمق جان توده های مردم نفوذ می دهد، مردم رهبری کسی را از دل می پذیرند که او را اسوه عملی ارزشها بدانند.
3. رهبران غیر الهی تاریخ، همگی اهل حرف بوده اند و نه اهل عمل، و هنگامی که به قدرت رسیده اند همه وعده ها و شعارهای خود را در عمل فراموش کرده اند.
4. یکی از دلایل نفوذ و محبوبیت پیامبر گرامی اسلام(ص) و همه رهبران بزرگ الهی در میان مردم، پیشتاز بودن آنان در حرکت به سوی ارزشهاست.
5. پس از پیامبر اسلام(ص) امام علی علیه السلام در عمل پیشتاز امت بود و از این رو در زیات نامه اش «میزان اعمال» خوانده می شود.

آیت الله ری شهری در درس دهم از بخش چهارم، به تحلیل مبحث ایمان به هدف پرداخت.

خلاصه درس

1. برای اینکه رهبر بتواند به وظیفه خود عمل کند، باید به هدف خود ایمان داشته باشد و بتواند دیگران را نیز به آن هدف معتقد سازد، همه رهبران بزرگ جهان دارای این دو ویژگی بوده اند.
2. پیامبر اسلام(ص) مَثَل اعلای ایمان به هدف و برخوردار از قدرت مؤمن ساختن دیگران بود. سراسر تاریخ نورانی زندگی او دلیل روشن این مدعا است.
3. برای پرورش مدیران لایق و کارآمد، تقویت بنیه ایمان آنان در مسئولیتی که به آنان سپرده می شود ضروری است.

نویسنده کتاب در درس یازدهم از بخش چهارم، با موضوع امید به موفقیت، مباحث پیامبر اسلام و امید به موفقیت، پیروزی در ایران و روم، پیش بینی فراگیر اسلام و تفسیر موفقیت را تحلیل کرد.

خلاصه درس

1. امید به موفقیت در کنار ایمان به هدف، خود رمز موفقیت است. رهبری که به موفقیت اهداف خود امیدوار نیست نمی تواند به مردم امید و تحرک ببخشد.
2. یکی از نکات برجسته در رهبری پیامبر اسلام(ص) امید و اطمینان او به آینده بود. او از آغاز رهبری، موفقیت اهداف خود را به روشنی می دید و از پیروزیهای بزرگ سخن می گفت.
3. پیش بینی پیامبر اسلام(ص) در جنگ احزاب از پیروزی مسلمانان بر ایران و روم و یمن یکی از نمونه های روشن اعتقاد راسخ آن بزرگوار به موفقیت خود و بهره گیری از عنصر امید در رهبری است.
4. یکی از حکمتهای پیشگویی قرآن از پیروزی اسلام بر سایر ادیان زنده کردن عنصر امید در دل توده های مسلمان و تحرک بخشیدن به آنان در راستای اهداف جهانی اسلام است.
5. تفسیر موفقیت در اسلام نیز خود نکته مهمی در بهره گیری از عنصر امید در رهبری اسلامی است. در رهبری اسلامی شکست مفهوم ندارد، زیرا هدف چیزی جز انجام وظیفه نیست و آن در هر صورت قابل تحصیل است.

عضو مجلس خبرگان رهبری در درس دوازدهم از بخش چهارم، با موضوع علوّ همّت، موضوعات آثار علوّ همّت، آثار کوتاهی همّت، علوّ همّت و رهبری را بررسی کرد و همچنین نمونه هایی از بلند همّتی رسول خدا (ص)، مانند حکومت جهانی اسلام و ریشه کن کردن جهل را بیان کرد.

خلاصه درس

1. همت، به معنای عزم و اراده و علوّ همت، به معنای بلند نظری استّ اسلام مرزی برای علوّ همت نمی شناسد و بهترین همتها را عالی ترین آنها می داند.
2. بسیاری از فضایل انسانی مانند: قناعت، کرامت، حمیّت، شجاعت، عزّت، احسان از بلند همتی نشأت می گیرد.
3. کوتاهی همت یکی از موانع اساسی رسیدن به فضایل انسانی است، افراد پست همت نمی توانند در امور مادی و معنوی موفقیتی کسب کنند.
4. بلند همتی یکی از شرایط مهم رهبری است، همه رهبران یزرگ تاریخ از این ویژگی برخوردار بوده اند و از این سرمایه در دنبال کردن اهداف خود بهره گرفته اند.
5. در بررسی سیره رهبران بزرگ الهی به ویژه پیامبر اسلام و خاندان او، علوّ همت آنان، بسیار آموزنده است.
6. تشکیل حکومت اسلام، ریشه کن ساختن جهل از جامعه و برنامه ریزی برای سازماندهیِ بزرگترین نیروی نظامی در جهان، به عنوان نمونه هایی از علوّ همت پیامبر اسلام، قابل ارائه است.
7. علوّ همت پیامبر اسلام در راستای ساختن امّتی نمونه در واقع از بلند نظری او در خودسازی نشأت می گیرد، در این رابطه او به بالاترین درجات کمالات انسانی دست یافت.

نویسنده کتاب در درس سیزدهم از بخش چهارم با موضوع صبر، به بیان موضوعات رهبری و مقاومت، اخلاص در استقامت، فرمان صبر و استقامت به پیامبر پرداخت.

خلاصه درس

1. صبر و یقین از نظر قرآن، مهمترین خصایص امام و شرایط رهبری است.
2. از نظر اسلام مردم باید در تمام کارها، مقاوم و صبور باشند و رهبر اسلامی بیش از دیگران و پیش از دیگران باید از این ویژگی برخوردار باشد.
3. انگیزه صبر در رهبری اسلامی سیاسی - به مفهوم رسمی سیاست- نیست بلکه الهی، و در راستای هدایت انسان به کمال مطلق است.
4. ویژگی صبر در رهبری اسلامی پیش از آنکه در برخورد با مشکلات سیاسی و اجتماعی کاربرد داشته باشد در سازندگی و شکوفایی شخص رهبر مؤثر است.
5. خداوند متعال به پیامبر اسلام توصیه کرده است که در برخورد با مشکلات، خود را مانند همه انبیای بزرگ الهی، مجهز به صبر و استقامت نماید.
6. بر اساس سنت ثابت الهی هر کس برای خدا مقاومت کند علاوه بر پاداش اخروی بر دشمنان نیز پیروز خواهد شد و پیروزی پیامبر اسلام حاصل صبر و استقامت او بود.

آیت الله محمدی ری شهری در درس چهاردهم از بخش چهارم، با موضوع یقین، مهمترین ویژگیهای امامت از جمله صبر، توکل و نقش یقین در توکل، اخلاص و نقش یقین در اخلاص، زهد و نقش یقین در زهد، شجاعت و نقش یقین در آن، صداقت و نقش یقین در صداقت را مورد بررسی قرار داد و نقش یقین در عالیترین مراتب رهبری را بیان کرد.

خلاصه درس

1. «یقین» در لغت به معنای اگاهی عمیق، و علمی که با طمأنینه و آرامش دل نسبت به معلوم همراه است و در احادیث اسلامی به حالتی گفته می شود که در اوج مراتب تقوا، در نتیجه آشکار شدن حقایق هستی برای انسان حاصل می گردد.
2. «یقین» مهمترین ویژگیهای رهبری در اسلام است، همه خصایص والای انسانیت از این صفت ریشه می گیرد و در بالاترین مراتب آن، انسان به مقام انسان کامل و امامتِ مطلقه و ولایتِ کلیّه الهیّه نایل می گردد.
3. برجسته ترین خصایص رهبری در اسلام که از یقین سرچشمه می گیرد، عبارت است از: صبر، توکل، اخلاص، زهد، شجاعت و صداقت.
4. نقش یقین در عالیترین مراتب رهبری در حکمت 147 نهج البلاغه آمده است.