به گزارش خبرنگار سرویس اقتصاد پایگاه اطلاع رسانی فقه حکومتی وسائل حجت الاسلام حاج مهدی نقیبی در جلسات بیست و پنجم و بیست و ششم درس گفتار ربا که در تاریخ 9 آبان ماه و 5 آذر ماه 1396 برگزار پس از بیان اقسام ربا ماهیت ربای معاوضی و تعریف آن را مورد بررسی قرار داد.
حجةالاسلام نقیبی در ابتدا پس از بیان آیات 275 تا 281 سوره بقره خاطر نشان کرد: مستفاد از آیه ها ی شریفه این است که ربا به طور مطلق حرام است و ربا خواران در گروه محاربین با خدا و رسول خدا (ص) معرفی می شوند، واین معنا را همه قبول دارند اختلافی بین قائلین به نظریة تدریج با علمای دیگر نیست.
استاد حوزه علمیه خراسان در ادامه « تفاضل بین دو شیء از جنس واحد که مکیل یا موزون باشد» ، « فروش یکی از دو جنس متماثل به زیادتر از دیگری » ، « زیادی عینیه در صورتی که جنس واحد باشد » و «هرگونه زیادی در معامله دو شیء همجنس و یا معامله ای که مشتمل بر زیادی یکی از عوضین باشد، با فرض تحقق شرایط خاص » را تعاریف مطرح شده برای ربا عنوان کرد.
وی در پایان افزود: همان طور که از تعاریف پیش گفته استفاده می شود، مفهوم ربای معاوضی از جهاتی مورد اختلاف است، برخی آن را به بیع اختصاص داده اند و برخی آن را اختصاص به زیادی عینی می دهند.
تقریر این دروس در ادامه می آید:
5 ـ آیات سوره بقره از 275 تا 281
«الَّذینَ یَأْکُلُونَ الرِّبا لا یَقُومُونَ إِلاَّ کَما یَقُومُ الَّذی یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطانُ مِنَ الْمَسِّ ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قالُوا إِنَّمَا الْبَیْعُ مِثْلُ الرِّبا وَ أَحَلَّ اللَّهُ الْبَیْعَ وَ حَرَّمَ الرِّبا فَمَنْ جاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهى فَلَهُ ما سَلَفَ وَ أَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ وَ مَنْ عادَ فَأُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فیها خالِدُونَ (275) یَمْحَقُ اللَّهُ الرِّبا وَ یُرْبِی الصَّدَقاتِ وَ اللَّهُ لا یُحِبُّ کُلَّ کَفَّارٍ أَثیمٍ (276) إِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاةَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ (277) یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ذَرُوا ما بَقِیَ مِنَ الرِّبا إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنینَ (278) فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ إِنْ تُبْتُمْ فَلَکُمْ رُؤُسُ أَمْوالِکُمْ لا تَظْلِمُونَ وَ لا تُظْلَمُونَ (279) وَ إِنْ کانَ ذُو عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ إِلى مَیْسَرَةٍ وَ أَنْ تَصَدَّقُوا خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ (280) وَ اتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فیهِ إِلَى اللَّهِ ثُمَّ تُوَفَّى کُلُّ نَفْسٍ ما کَسَبَتْ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ (281)»
«کسانى که ربا مىخورند، (در قیامت) برنمىخیزند مگر مانند کسى که بر اثر تماس شیطان، دیوانه شده (و نمىتواند تعادل خود را حفظ کند گاهى زمین مىخورد، گاهى به پا مىخیزد). این، به خاطر آن است که گفتند: «داد و ستد هم مانند ربا است (و تفاوتى میان آن دو نیست. )» در حالى که خدا بیع را حلال کرده، و ربا را حرام فرموده است (زیرا فرق میان این دو، بسیار است. ) و اگر کسى اندرز الهى به او رسد، و (از رباخوارى) خوددارى کند، سودهایى که در سابق [قبل از رسیدن حکم تحریم] به دست آورده، مال اوست (و این حکم، گذشته را شامل نمىگردد) و کار او به خدا واگذار مىشود (و گذشته او را خواهد بخشید. ) امّا کسانى که بازگردند (و بار دیگر مرتکب این گناه شوند) ، اهل آتشند و همیشه در آن مىمانند. (275) خداوند، ربا را نابود مىکند و صدقات را افزایش مىدهد! و خداوند، هیچ انسانِ ناسپاسِ گنهکارى را دوست نمىدارد. (276) کسانى که ایمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند و نماز را برپا داشتند و زکات را پرداختند، اجرشان نزد پروردگارشان است و نه ترسى بر آنهاست، و نه غمگین مىشوند. (277) اى کسانى که ایمان آوردهاید! از (مخالفت فرمان) خدا بپرهیزید، و آنچه از (مطالبات) ربا باقى مانده، رها کنید اگر ایمان دارید! (278) اگر (چنین) نمىکنید، بدانید خدا و رسولش، با شما پیکار خواهند کرد! و اگر توبه کنید، سرمایههاى شما، از آنِ شماست [اصل سرمایه، بدون سود] نه ستم مىکنید، و نه بر شما ستم وارد مىشود. (279) و اگر (بدهکار،) قدرت پرداخت نداشته باشد، او را تا هنگام توانایى، مهلت دهید! (و در صورتى که براستى قدرت پرداخت را ندارد،) براى خدا به او ببخشید بهتر است اگر (منافع این کار را) بدانید! (280) و از روزى بپرهیزید (و بترسید) که در آن روز، شما را به سوى خدا بازمىگردانند سپس به هر کس، آنچه انجام داده، به طور کامل باز پس داده مىشود، و به آنها ستم نخواهد شد. (چون هر چه مىبینند، نتایج اعمال خودشان است. (281)»
الف ـ هنگام نازل شدن آیات:
از بررسی تفاسیر و روایات مربوط به آیات ربا در سورة بقره، به دست می آید این آیات در سال آخر عمر پیامبراکرم (صلی الله علیه وآله) نازل شده‌اند و به باور اکثر مفسرین از آخرین آیات نازل شده می‌باشند.
ب ـ مستفاد از آیه ها ی شریفه: این است که ربا به طور مطلق حرام است و ربا خواران در گروه محاربین با خدا و رسول خدا (ص) معرفی می شوند، واین معنا را همه قبول دارند اختلافی بین قائلین به نظریة تدریج با علمای دیگر نیست.
همچنین تصریح و شدت در بیان تحریم ربا به گونه ای است که تقیید را برنمی تابد.
در مورد مفهوم ربا،تاریخچه آن، حکمت آن و دفعی یا تدریجی بودن ربا سخن گفتیم. اینک در مورد اقسام ربا و حکم آن ها و همچنین راه های فرار از هر یک بحث می کنیم.
اقسام ربا و حکم هر یک
ربا بر دو قسم است؛ ربای معاوضی یا معاملی و ربای قرضی؛ چرا که گاهی معامله ای رخ می دهد با شرایطی و در آن ربا رخ می دهد و گاهی شخص، پولی را به دیگری قرض می دهد و در ضمن قرض و وام شرط زیادی می کند. این دو قسم ربا، شرایط تحقق و احکام متفاوتی دارند. از این رو، مطالب این بخش را در دو فصل مجزا قرار دادیم و به بررسی هر یک از دو قسم پیش گفته به طور جداگانه می پردازیم.
فصل اول ـ ربای معاوضی
در فصل نخست به ربای معاوضی که از آن به «ربای معاملی» هم تعبیر می شود، می پردازیم؛ ابتدا به ماهیت آن اشاره می شود و در ضمن مبحث به تعریف و شرایط تحقق آن اشاره می شود و سپس حکم ربای معاوضی بیان خواهد شد.
مبحث اول ـ ماهیت ربای معاوضی
برای روشن شدن ماهیت ربای معاوضی، ضروری است ابتدا تعریف آن ذکر شود. و نیز شرایط تحقق آن مورد بررسی قرار گیرد از این رو، مطالب این مبحث در ضمن دو گفتار پی جویی می شود. در گفتار نخست به «تعریف ربای معاوضی» پرداخته شده است و در گفتار دوم به «شرایط تحقق ربای معاوضی» اشاره شده است.
گفتار اول ـ تعریف ربای معاوضی
کیدری در تعریف ربای معاوضی می نویسد: «ربا عبارت است از تفاضل بین دو شیء از جنس واحد که مکیل یا موزون باشد. »
علامه حلی نیز در تعریفی مشابه عنوان می کند: «ربا عبارت است از فروش یکی از دو جنس متماثل به زیادتر از دیگری. »
صاحب حدائق نیز در تعریف آن نوشته است: «ربا عبارت است از زیادی عینیه در صورتی که جنس واحد باشد. »
سید یزدی نیز در تعریف آن آورده است: «هرگونه زیادی در معامله دو شیء همجنس و یا معامله ای که مشتمل بر زیادی یکی از عوضین باشد، با فرض تحقق شرایط خاص. »
همان طور که از تعاریف پیش گفته استفاده می شود، مفهوم ربای معاوضی از جهاتی مورد اختلاف است، برخی آن را به بیع اختصاص داده اند همانطور که از تعریف علامه حلی استفاده می شود و برخی آن را اختصاص به زیادی عینی می دهند همانطور که از تعریف صاحب حدائق استفاده می شود. در مباحث آتی به تفصیل این جهات را مورد ارزیابی قرار خواهیم داد ولی آنچه همگان بر آن اتفاق نظر دارند این است که ربای معاملی، ربایی است که در ضمن یک معامله تحقق می یابد بر خلاف ربای قرضی که در ضمن عقد قرض به وجود می آید.
323/907/ع