vasael.ir

به گزارش خبرنگار سرویس اقتصاد پایگاه تخصصی وسائل اقتصاد و فرهنگ از مقولات کلان جامعه اسلامی‌‎اند که در ابعاد بسیار وسیع بر زندگی و سرنوشت مردم تاثیرگذارند. اثرگذاری فرهنگ بر رفتار و عملکرد اقتصادی کشورها تا آنجا اهمیت دارد که برخی از محققان اقتصادی، فرهنگ اقتصادی را عنصری مهم در تحلیل دلایل پیشرفت برخی از کشورهای جنوب شرقی آسیا از جمله کره جنوبی قلمداد نموده اند.  آمارتیاسن، برنده جایزه نوبل اقتصادی در سال 1998 میلادی، فرهنگ اقتصادی را متغیری برون‌زا می‌داند که موجب بسط ظرفیت‌ها و کارکردهای انسانی شده و به تقویت ثبات در اقتصاد کمک می‌نماید.
تاثیر فرهنگ اقتصادی بر مقاوم‎‌سازی سبک زندگی اقتصادی بسیار پردامنه، طولانی‌مدت و اساسی است. بدون شک تبعیت از قوانین مستلزم وجود فرهنگ مناسب است. فرهنگ مناسب به کارکرد بهتر ساختار حکمرانی و همچنین سبک زندگی اقتصادی کمک می‌نماید.
در سیاست‌های ابلاغی مقام معظم رهبری در زمینه اقتصاد مقاومتی، تاکید زیادی بر اهمیت فرهنگ جهادی شده است. فرهنگ جهادی در کنار مقوله‌هایی چون  عدالت‌محوری، مردم‌بنیانی، مولد و پیشرو بودن، انعطاف‌پذیری، درون‌زایی و برون‌گرایی، و دانش‌بنیانی مشخصه‌های اصلی اقتصاد مقاومتی را شکل می‌دهند.

شکل  1. مشخصه‌های کلی اقتصاد مقاومتی

 
فرهنگ جهادی مطرح در سبک زندگی اقتصاد مقاومتی در مقابل فرهنگ تکاثری در سبک زندگی اقتصاد متعارف قرار می‌گیرد. در ادامه به تمایز این دو نوع فرهنگ اقتصادی و کارکردهای آن می‌پردازیم.
فرهنگ اقتصادی جهادی در مقابل فرهنگ تکاثری
فرهنگ اقتصادی جهادی را می‌توان فرهنگی برخواسته از اندیشه اسلامی دانست که در مقابل فرهنگ تکاثری رایج در اقتصاد متعارف قرار می‌گیرد.
فرهنگ اقتصادی تکاثری
در اقتصاد متعارف این ادعا از اواخر قرن 18 میلادی توسط اقتصاددانانی چون آدام اسمیت مطرح شده است که شکل‌گیری فرهنگ نفع طلبی در اقتصاد باعث ایجاد تحرک اقتصادی و تامین منافع اجتماعی می‌شود. آدام اسمیت با تمسک به منطق مطرح شده توسط افرادی چون برنادر مندویل  مبنی بر این که «رذیلت‌های فردی، فضیلت‌های جمعی می‌باشند»، این گونه استدلال کردند که وقتی افراد با انگیزه نفع شخصی به دنبال کسب سود رفتند با کمک دست نامرئی بازار، تولید در شرایط رقابتی حداکثر می‌شود و اضافه رفاه کل (اضافه رفاه تولید کننده و مصرف‌کننده) بیشینه می‌شود.
این ادعا که فرهنگ پیروی از نفع شخصی باعث تامین منافع جمعی می‌شود در عمل نتوانست محقق شود و گونه‌های مختلف شکست بازار از اوایل قرن 19 میلادی ظهور و بروز کرد. یکی از اشکالات عمده این تحلیل، غفلت از این مساله بود که اگر فرض کنیم افراد همه بیشینه‌کننده  نفع‌شخصی اند، چه مکانیزمی باعث می‌شود که آنان برای کسب سود بیشتر، حقوق دیگران را پایمال نکنند؟ چه تضمینی وجود دارد که این افراد سودجو برای دستیابی به اهداف خود دست به سرقت و تصرف در اموال دیگران نکنند؟ به بیان دیگر، در صورت نهادینه شدن فرهنگ نفع شخصی، چه مکانیزمی باعث حفظ حقوق مالکیت می‌شود. در دهه‌های اخیر، تلاش‌هایی برای پاسخ به این سوال در ادبیات اخلاق و اقتصاد و اقتصاد نهادی صورت گرفته است. اقتصاددانان نهادی با توجه به نقش نهادهای رسمی چون قوانین و مقررات، دولت و قوه قضائیه سعی کرده‌اند تا این نهادها را به عنوان حافظ حقوق مالکیت در فضای فرهنگ نفع شخصی قلمداد کنند.
فرهنگ اقتصادی جهادی
فرهنگ اقتصادی جهادی یکی از مشخصه‌های محوری اقتصاد مقاومتی است. فرهنگ اقتصادی جهادی فرهنگی برخواسته از نظام ارزشی اسلام است که باعث تلاش و مجاهدت مخلصانه و مضاعف در عرصه‌های  گوناگون اقتصادی به خصوص در صحنه جنگ اقتصادی با دشمن می‌شود.
در گفتمان قرآنی و روایی، جهاد و فرهنگ جهادی به مقابله نظامی با دشمن اختصاص ندارد و گستره وسیعی از فعالیت‌های اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی را شامل‌ می‌شود. در این چارچوب جهاد شامل  جهاد نظامی،  پشتیبانی مالی جنگ، مبارزه با نفس (جهاد اکبر)، جهاد در علم، جهاد سیاسی، جهاد در امور عبادی، جهاد به مفهوم نهادینه کردن هنجارهای اجتماعی، جهاد در مفهوم تلاش برای امور معیشتی و اقتصادی، و مطلق کوشش و تلاش می‌شود.
در استعمالات قرآنی و روایی، واژه جهاد ابتدا در مفهوم اصطلاحی آن  یعنی جنگ نظامی با دشمن  استفاده شده است. در ادامه با الغاء خصوصیت از جنگ نظامی، کلمه جهاد در زمینه جهاد مالی برای پشتیبانی جنگ نظامی به کار رفته است. در مرحله بعد، جهاد به مفهوم مبارزه با نفس که در آن دشمن روبرو از نوع دشمن خارجی نیست تعمیم داده شده است.  می توان استفاده از کلمه جهاد به معنای تلاش به منظور اعتلای دین را نیز مفهومی گسترده تر از جهاد دانست که در آن از خصوصیت جنگ و مبارزه صرف نظر شده است. در آیات و روایات نهادینه کردن سنت‌های فرهنگی نیز به عنوان نوعی جهاد تلقی شده است. و بالاخره ، جهاد در مفهوم مطلق سعی و تلاش به کار رفته است که در آن از جنبه های تقابلی هم صرف نظر شده است
گسترش مفهومی جهاد در آیات و روایات را می‌توان ناظر به تلاش جهت مهندسی فرهنگی جامعه اسلامی دانست. در این راستا، تلاش شده تا  از قداست موجود در واژه جهاد و  جایگاه عظیم و ارزشمند آن در فرهنگ و تمدن اسلامی، برای رفع چالش های اجتماعی نیز استفاده شود. کاربرد جهاد در زمینه های اجتماعی موجب می شود که توجه بیشتری به جنبه های معنوی و الهی فعالیت های اجتماعی و فارغ شدن از جهات مادی آن  صورت گیرد و به افراد انگیزه کافی برای انجام وظیفه عطا نماید.
مقام معظم رهبری جهت استفاده از ظرفیت فرهنگ جهادی در راستای پیشرفت اقتصادی، سال 1391 را سال جهاد اقتصادی نامیدند. این نام‌گذاری زمینه معرفی فرهنگ جهادی به عنوان لازمه فرهنگی اقتصاد مقاومتی را فراهم آورد. ایشان در این زمینه می فرمایند:
«از جمله‌ی اساسی‌ترین کارهای دشمنان ملت ما و کشور ما در مقابله‌ی با کشور ما، مسائل اقتصادی است. البته در عرصه‌ی فرهنگی هم فعالند، در عرصه‌ی سیاسی هم فعالند، در عرصه‌ی انحصارات علمی هم فعالند، اما در عرصه‌ی اقتصادی فعالیت بسیار زیادی دارند. همین تحریم‌هائی که دشمنان ملت ایران زمینه‌سازی کردند یا آن را بر علیه ملت ایران اعمال کردند، به قصد این بود که یک ضربه‌ای بر پیشرفت کشور ما وارد کنند و آن را از این حرکت شتابنده باز بدارند. البته خواسته‌ی آنها برآورده نشد و نتوانستند از تحریم‌ها آن نتیجه‌ای را که انتظار داشتند، بگیرند و تدابیر مسئولان و همراهی ملت بر ترفند دشمنان فائق آمد؛ اما دنبال می‌کنند... لذا من این سال را «سال جهاد اقتصادی» نامگذاری میکنم و از مسئولان کشور، چه در دولت، چه در مجلس، چه در بخشهای دیگری که مربوط به مسائل اقتصادی میشوند و همچنین از ملت عزیزمان انتظار دارم که در عرصه‌ی اقتصادی با حرکتِ جهادگونه کار کنند، مجاهدت کنند. حرکت طبیعی کافی نیست؛ باید در این میدان، حرکت جهشی و مجاهدانه داشته باشیم.»
فرهنگ جهادی بدین معناست که همه کارها با هدف رسیدن به قرب الهی، با جدیت و به صورت خستگی ناپذیر انجام شود. در روایات ما نیز انجام کار ها به صورت متقن و جدی یکی از نشانه های ایمان بر شمرده شده است. مقام معظم رهبری در تعریف روحیه جهادی می فرمایند:
«ملّت ما از اوّل انقلاب تا امروز در هر جایی که با روحیّه‌ی جهادی وارد میدان شده، پیش رفته؛ این را ما در دفاع مقدّس دیدیم، در جهاد سازندگی دیدیم، در حرکت علمی داریم مشاهده می‌کنیم. اگر ما در بخشهای گوناگون، روحیّه‌ی جهادی داشته باشیم؛ یعنی کار را برای خدا، با جدّیّت و به صورت خستگی‌ناپذیر انجام دهیم - نه فقط به عنوان اسقاط تکلیف- بلاشک این حرکت پیش خواهد رفت»
تحقق اقتصاد مقاومتی مستلزم روحیه جهادی است. تعقیب منافع اقتصادی کشور مستلزم توجه جدی و مجاهدت توسط دستگاه‌های مرتبط در عرصه اقتصادی است. این رویکرد جهادی مستلزم رعایت منافع ملی به شکل کلان به جای منافع گروهی و جناحی، نگاهی باورمحور به امکان تحقق و پیشبرد اقتصاد مقاومتی، توجه به امکانات بومی و توانمندی‌های داخلی، پذیرش امکان تعامل با جهان در عین حفظ ارزش‌ها و اصول انقلاب، و عدم توجه به زیاده‌خواهی‌های رقباست.
 

منابع:
قرآن کریم
بیانات مقام معظم رهبری در  پیام آغاز تحویل سال، 1/01/ 1390.
توکلی محمد جواد و سید‌حمید جوشقانی،  جهاد اقتصادی، مبانی ، راهبردها و شاخص‌ها،  کمیسیون مطالعات اسلامی مجمع تشخیص مصلحت نظام، 1391.
سن، آمارتیا، چرا فرهنگ اهمیت دارد؟ در فرهنگ و کنش عمومی، نوشته ویجندرا رائو و مایکل والتون، ترجمه علی بختیاری زاده، تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی، 1387.
سازمان برنامه و بودجه، اولین گزارش توسعه انسانی جمهوری اسلامی ایران، تهران: انتشارات سازمان برنامه و بودجه، 1387.
مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، بحار الأنوارالجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار؛ 111جلد، چ2،  بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1403ق.
طباطبایی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان، قم: انتشارات جامعه مدرسین، 1417 ق.
کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق؛ الکافی (ط - الإسلامیة)؛ 8جلد، چ 4، تهران: دار الکتب الإسلامیة، 1407 ق.
ابن محمد طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، محقق: احمد حسینی اشکوری، تهران: مکتبه المرتضویه، 1375.

امیدایزانلو
دانشجوی دکترای اقتصاد موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، omidezanlo@chmail.ir
323/402/ع