به گزارش خبرنگار سرویس اقتصاد پایگاه اطلاع رسانی فقه حکومتی وسائل حجت الاسلام محسن غرویان در جلسات سوم و چهارم درس گفتار ربا که در تاریخ 19 و 20 شهریور ماه 1396 برگزار شد اقتصاد تبیینی و تعاریف مختلف علم اقتصاد را مورد بررسی قرار داد و پس از تشریح تعریف اقتصاد تدبیری و تشریعی رابطه بین اقتصاد تدبیری و تشریعی را بیان نمود.
حجةالاسلام غرویان در ابتدا «نالج» را به معنای مطلق دانش و علم فلسفه و «ساینس» را به معنای علم تجربی دانست که نالج بودن اقتصاد حتمی است زیرا بالاخره یک دانشی است ولی اینطور که می گویند به آن دقتی نیست که در سایر علوم تجربی است.
استاد حوزه علمیه قم در ادامه با بیان تعاریف مختلف علم اقتصاد افزود: خلاصه در این علم خیلی قدرت پیش بینی ندارید به خاطر اینکه اراده در آن دخیل است. البته علم اقتصاد می آید و در مورد فعالیت اقتصادی بدون در نظر گرفتن ارزش های جامعه صحبت می کند. بحث از ارزش های اقتصادی به نظام و مکتب های اقتصادی مربوط می شود، در علم اقتصاد ارزش ها و ضد ارزش های هر جامعه لابشرط است.
وی در پایان اقتصاد تدبیری را سلسله تدابیری دانست که اداره کننگان جامعه(مثلا بانک مرکزی) بر مبنای قواعد اقتصاد تشریعی(یعنی اسلام در کشور ما) برای جهت بخشیدن به وضع اقتصادی کشور و رفع مشکلات و نابسامانی های اقتصادی آن می اندیشند.
تقریر این دروس در ادامه می آید:
اقتصاد تبیینی چه علمی است و تعریف آن چیست؟
در انگلیسی دو واژه داریم، یکی «نالج» به معنای مطلق دانش و علم فلسفه و... و هرچیز دیگری در این معنا می گنجد. لغت دیگر «ساینس» است که به معنای علم تجربی است. حال علم اقتصاد از قبیل ساینس است یا از قبیل نالج؟ در علوم انسانی می گویند چون انسان در صحنه این پدیده ها وجود دارد و انسان یک موجود ذی شعور است و ما نمی توانیم بگوییم که انسان فردا چه اراده ای می کند و علوم انسانی فرمول بندی ندارند.
نالج بودن آن که حتمی است زیرا بالاخره یک دانشی است ولی و اینطور می گویند به آن دقتی نیست که در سایر علوم تجربی است.
تعاریف علم اقتصاد :
1. برخی گفته اند: مقصود از علم در این جا کشف قوانین است که در شرایط خاص بر رفتارهای مردم حاکم است. مثلا شخصی می خواهد خانه اش را بفروشد که یا به دلیل بیماری فرزندش است یا به دلیل تعویض محل زندگی و... که این ها نیز قابل پیش بینی نیست و به همین خاطر می گویند که نمی توان صد در صدی نظریه داد.
2. آدام اسمیت : علم اقتصاد، بررسی ماهیت و علل ثروت ملل است یعنی مثلا ایران و یا آمریکا و دیگر کشورها ثروتشان از چه جهتی تامین می شود. مثلا در ایران یک نسخه خطی کتاب خیلی ارزشمند است ولی شاید در دیگر کشورها اینطور نباشد.
3.استوارت میل : علم اقتصاد بررسی ماهیت ثروت از طریق تولید و توزیع می باشد.
4. آقای بولدمید : علم اقتصاد مطالعه در طرز تشکیل قیمت ها در بازار و مبادله کالاهاست
5. لودویک وان نیرز : علم اقتصاد منطقی برای اتخاذ تصمیمات عقلائی با در نظر گرفتن محدودیت های مختلف است.
حدود هفت یا هشت تعریف در کتاب درآمدی بر اقتصاد اسلامی که سال 63 چاپ شده است و پژوهشگاه حوزه و دانشگاه آن را چاپ کرده است.
خلاصه در این علم خیلی قدرت پیش بینی ندارید به خاطر اینکه اراده در آن دخیل است. البته علم اقتصاد می آید و در مورد فعالیت اقتصادی بدون در نظر گرفتن ارزش های جامعه صحبت می کند. بحث از ارزش های اقتصادی به نظام و مکتب های اقتصادی مربوط می شود، در علم اقتصاد ارزش ها و ضد ارزش های هر جامعه لابشرط است.
در جلد 22 جواهر می فرماید که تجارت اعم از تجارت و معامله مع الربح است ولی ما در این بحث تجارت همراه با سود را قصد کرده ایم. مثلا شما فرض کنید دو نفر زمین دارند و می خواهند با هم تعویض کنند و در این کار اصلا سود مد نظرشان نیست بلکه می خواهند نیازشان در این معامله برطرف شود و این نوع تجارت می باشد ولی همراه با ربح و سود نیست.
اقتصاد تدبیری (سیاست اقتصادی)
منظور، سلسله تدابیری است که اداره کننگان جامعه(مثلا بانک مرکزی) بر مبنای قواعد اقتصاد تشریعی(یعنی اسلام در کشور ما) برای جهت بخشیدن به وضع اقتصادی کشور و رفع مشکلات و نابسامانی های اقتصادی آن می اندیشند.
رابطه بین اقتصاد تدبیری و تشریعی :
سیاست هایی که سیاست گذاران اقتصادی برقرار می کنند باید با نظام ارزشی ما هم خوانی داشته باشد مثلا در ایام محرم چقدر پارچه مشکی مصرف می شود چقدر بار اقتصادی دارد که مثلا باید پارچه مشکی از کشورهای دیگر وارد کنیم.
تدبیرها در اقتصاد تدبیری به حسب مقتضیات زمان و مکان است و متغیر می باشد ولی نظام ارزشی ما ثابت است. شهید صدر در کتاب اقتصادنا در فرق بین علم اقتصاد و اقتصاد تشریعی می گوید: در اقتصاد تشریعی مفهوم عدالت مطرح است ولی در علم اقتصاد اصلا عدالت برایش مطرح نیست که این بر اساس فلسفه هایی است که دارند، مثلا کاپیتالیسم و تفکر نیچه اینجور است که می گوید قوی چون قوی است باید بر ضعیف حکومت کند و طبیعت این تقسیم بندی را کرده است و شما نمی توانید جای این دو را عوض کنید.
کتاب«اسلام و سرمایه داری» نوشته ماکسیم رودنسون، یکی از منابعی است که می توانید استفاده کنید. ایشان جامعه شناس، فیلسوف دین، مورخ فرانسوی است
او می خواهد بگوید چرا مسلمان ها آنقدر فقیر هستند با اینکه دینشان ثروت را یک چیز ممدوح می داند و به این معنا نبوده که بخواهد بگوید مسلمان ها اسلامشان فقیر و بدبخت پرورش می دهد.
در صفحه 19 می گوید : یک چیز اکنون برای ما روشن است، مساله کشورهای توسعه نیافته، مساله تضاد فزاینده میان جهان برخوردار(یعنی توسعه یافته) و سیر جهان صنعتی و جهان گرسنه ای که در آن بقیه نوع بشر به تنازع بقا می پردازند یکی از دو یا سه مساله اصلی زمانه ی ما به شمار می آید. در بحث از این قضیه انبوهی از پریش های حیاتی دیگر هر یک به نوبه ی خویش مطرح می شود، سراسر این جهان که جهان سوم می باشد، اسیر این آرزو گشته است که هر چه زودتر در یک از دو جهات با جهان صنعتی با یکی از دو جهات یا آمیزه ای از هر دو با جهان صنعتی همتراز گردد. این در واقع بر چه چیزی دلالت می کند برای دست یابی به آن برخورداری رشک انگیز کشورهای صنعتی تا کجا لازم است در این جریان هم تراز شدن پیش رفت؟ آیا تا آنجا باید پیش رفت که ارزش هایی را که سخت گرامی هستند باید زیر پا گذاشت؟
همان ارزش ها اگر عامل این بدبختی و عقب ماندگی باشند، عقب ماندگی که اکنون سخت آشکارا گردیده است، آنگاه چه خواهد شد؟!
این امر در مورد کشورهای مسلمانی که جهان توسعه نیافته را تشکیل می دهد صادق است.
این فکر مشکل امروز ماست که مسلمانان را به این بدبختی انداخته است ما را جهان سومی خطاب می کنند و این درست است حالا چه بخواهید و چه نخواهید.
یک دانشگاهی رفتم در همدان که چهل تن از اساتید را دعوت کرده بودند و در آنجا یک استادی بود که استاد دانشگاه فرانسه بود و ایرانی بود و می آمد به ایران و می رفت، ایشان در جلسه به من گفت که به دانشگاه الازهر رفتم و داشتم مقالات را نگاه می کردم و در بین آنها به یک مقاله ای رسیدم که خیلی قطور بود و وقتی که عنوان آن را نگاه کردم دیدم نوشته است «التحقیق فی الریح مبطل للوضوء»!!! و بعد گفت که شما در قم هم همین مقالات را می نویسید؟!! و در آخر گفت که شما با این تفکر نمی توانید دنیا را اداره کنید...
مقرر: محمدتقی سیفائی
323/905/ع