به گزارش خبرنگار پایگاه تخصصی فقه حکومتی وسائل، آیت الله مقتدایی، در جلسه هفتاد و پنجمین درس خارج ولایت فقیه که سه شنبه 26 بهمن 95 در مدرسه مبارکه دارالشفاء برگزار گردید، به بررسی آیات قرآن در مورد شرط عدالت و عدم ظلم برای ولی فقیه پرداخت.
خلاصه درس گذشته
آیت الله مقتدایی در ابتدا به مناسبت دهه فجر به بررسی وقایع پیروزی انقلاب و اقتدار حضرت امام(ره) پرداخت و گفت: این اراده حق بود که کسی که برای خدا قدم برمی‌دارد خدا هم او را کمک خواهد کرد و الحمدلله تا الان 38 سال است که با تمام توطئه‌ها نظام همچنان برقرار و باپرجا است و نظیر خورشیدی در سطح جهان می‌درخشد که از برکت ولایت فقیه است و معنای ولایت فقیه همین است که باید در راه خدا قدم بردارد.
وی در بررسی لزوم شرطیت عدالت برای ولی فقیه گفت: عقل دلالت دارد که عدالت در ولی فقیه شرط است و حکم عقلاء نیز همین است. همچنین با توجه به آیات قرآن در آنجا که خداوند به حضرت ابراهیم(ع) گفت: تو را امام قرار دادیم، بدیهی است معنای این امام، رهبری دینی در جامعه نبود زیرا ابراهیم علیه السلام از قبل پیامبر بود، بلکه به معنای زمام امر و تدبیر امور و تشکیل حکومت است و لذا ابراهیم علیه السلام درخواست کرد که این سِمَتی که به من دادی در ذریه من هم ادامه داشته باشد که خداوند فرمود: این عهد من که ولایت است به ظالمین نمی‌رسد. پس یعنی شرط زعامت این است که ظالم نباشد.
این استاد حوزه افزود: حضرت ابراهیم دعا کرد و خداوند نیز با یک شرط قبول کرد که افراد ظالم از این دایره بیرون باشند. پس باید معنای ظالم در این آیه را خوب متوجه شویم که استفاده می شود شرط زعامت قطعاً عدالت است، زیرا امری که مورد درخواست ایشان بوده زعامت و حکومت مردم بوده است.
خلاصه درس حاضر
آیت الله مقتدایی در ادامه بحث عدالت برای ولی فقیه بعد از بیان آیاتی که دلالت بر لزوم شرطیت عدالت می کند گفت: با توجه به این آیات کسی که اطاعت از او جایز است نباید مرتکب اثم باشد و باید عادل باشد و جانشین امام و اولی الامر نمی تواند فاسق باشد و شرط عدالت لازم است.
وی افزود: خداوند در این سه آیه، پنج وظیفه را برای پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم تعیین می‌کند و آن این است که در راه تبلیغ دین صبر پیشه کند و از گناهکاران که می‌خواهند مانع تبلیغ وی شوند پیروی نکند، همواره خدا را در نظر داشته باشد و به یاد خدا باشد تا آرامش پیدا کند، عبادات و سجده در شب و نوافل را مراقبت کند و علاوه بر سجده همواره در شب به ذکر خدا مشغول باشد.
این استاد حوزه بیان داشت: مسئولیت تبلیغ احکام بین مردم که با پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بود، بعد از آن بر عهده ائمه علیهم السلام است و بعد از ائمه علیهم السلام خطاب به علماء است و اگر این علماء این مسئولیت بعهده‌شان باشد، آن پنج تکلیف هم بعهده‌شان است. لذا علماء باید با حوصله به تبلیغ دین بپردازند و در تبلیغ صبر پیشه کنند و با حوصله نیازسنجی کنند و هر کجا دیدند نیاز هست باید برای تبلیغ بروند.
تقریر درس
دلیل اشتراط عدالت در ولی فقیه
در بحث دلائل شرط عدالت برای ولی فقیه گفتیم هم به دلیل عقل و هم نقل، فقیهی که تصدی ولایت امر می‌کند باید عادل باشد. برخی از آیات قرآن را ذکر کردیم.
آیه اول
﴿وَ إِذِ ابْتَلىَ إِبْرَاهِمَ رَبُّهُ بِکلَمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنىّ جَاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَ مِن ذُرِّیَّتىِ قَالَ لَا یَنَالُ عَهْدِى الظَّالِمِین﴾ سوره بقره آیه 124
بعد از اینکه حضرت ابراهیم پیامبر شد و به وظائف پیامبری عمل می‌کرد خدا ابراهیم را تحت آزمایش‌های گوناگون قرار داد و او از عهده امتحان پیروز برآمد خداوند خطاب به ابراهیم علیه السلام فرمود تو را امام قرار دادیم حضرت ابراهیم درخواست کرد خدایا این منصب را در ذریه من هم قرار بده. خداوند درخواست ابراهیم علیه السلام را پذیرفت اما فرمود این عهد خداوند که ولایت امر است به ظالمین نمی‌رسد و گفتیم که ظالم یعنی هر کسی که تمرد از حکم الهی نماید یعنی معصیت کار که متمرد است فاسق و ظالم است. پس از شروط ولایت، عدالت است.
آیه دوم
﴿وَلا تَرْکَنُوا إِلَى الَّذینَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّکُمُ النَّارُ﴾ سوره مبارکه هود آیه 113
رکون یعنی اعتماد کردن.
به کسانی که ظالم هستند اعتماد نکنید که اگر این کار را انجام دادید آتش شما را فرا می‌گیرد یعنی نه تنها که ظالم تکیه‌گاه نمی‌شود بلکه اگر به ظالم تکیه کردید گرفتار آتش می‌شوید. این آیه هم نتیجه می‌دهد ظالم یعنی همان فاسق که نمی‌تواند بر مردم ولایت داشته باشد.
آیه سوم
﴿فَاصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ وَ لاتُطِعْ مِنْهُمْ آثِماً أَوْ کَفُوراً﴾ سوره مبارکه انسان آیه 24
خداوند خطاب به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: در بیان احکام خدا صبر پیشه کن و آثِم (گناهکار) را اطاعت نکن و هرکس تحت این عنوان است یعنی مرتکب اثم و کفر است، اطاعتشان حرام است. پس کسی که اطاعت از او جایز است نباید مرتکب اثم باشد و باید عادل باشد. نتیجه اینکه ولی فقیه که مطاع شرعی است و اطاعت از او واجب است باید عادل باشد و از اطاعت فاسق نهی شده است.
جانشین امام و اولی الامر نمی تواند فاسق باشد که از این آیه استفاده می شود که شرط عدالت لازم است.
بررسی تطبیقی آیه دوم و دو آیه بعد
این آیه حکمی است که خداوند به پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم دستور می‌دهد و دو آیه بعد نیز آمده است در مجموع سه آیه، پنج وظیفه را برای پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم تعیین می‌کند ما این سه آیه را بررسی می‌کنیم زیرا برای بحث ثمره دارد.
در آیه اول می‌فرماید: ﴿إِنَّا نحَنُ نَزَّلْنَا عَلَیْکَ الْقُرْءَانَ تَنزِیلاً﴾
قرآن را که ضامن سعادت بشر است برای تبلیغ رسالت به تو نازل کردیم تا سعادتمند شوید. این آیه محل شاهد ما نیست ولی برای تتمیم فایده و ثمره‌ای که برای بحث دارد ذکر می‌کنیم.
در آیه اول یعنی آیه 23 می‌فرماید: ﴿إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ تَنْزیلاً﴾
در این آیه چندین تاکید آمده است:
1) إِنَّا
2) نَحْنُ نَزَّلْنا
3) جمله اسمیه که دلالت بر دوام و ثبات و تأکید دارد
4) تَنْزیلاً مفعول مطلق است و دلالت بر عظمت دارد.
با این تاکیدها خداوند می‌فرماید این قرآن از طرف ماست و قرآن که مجموعه دستورات دین است بر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نازل شد برای اینکه دین را اعلام کند و مردم هدایت شوند. ولی تحمل ابلاغ این قرآن با پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم است و اگر پیامبر بخواهد این بار مسئولیت را تحمل کند و تبلیغ کند و احکام را بگوید رنج فراوان دارد و نیاز به صبر دارد لذا بلافاصله بعد از اصل نزول قرآن چند حکم صادر شد.
حکم اول
﴿فَاصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ وَ لاتُطِعْ مِنْهُمْ آثِماً أَوْ کَفُوراً﴾
فاء تفریع است یعنی حالا که این مسؤولیت بر عهده آمد این کار صبر و حوصله می‌خواهد.
حکم دوم
در مقام اجرای این احکام قطعا کسانی در مقابل خواهند ایستاد و دشمنی می‌کنند تهدید یا تطمیع می‌کنند. بنابراین در حکم دوم می‌فرماید: ﴿وَ لاتُطِعْ مِنْهُمْ آثِماً أَوْ کَفُوراً﴾
یعنی اطاعت از آن‌ها نکن و جلوی آن‌ها بایست. در برابر همه آن وعده‌ها که دادند به عمویش ابوطالب فرمودند به آنان بگو اگر خورشید را در یک دست و ماه را در دست دیگرم قرار دهند دست از تبلیغ بر نمی‌دارم.
یعنی اگر اختیار همه آنچه را که خورشید و ماه بر آن می‌تابند به من بدهید که از هدفم دست بردارم چنین نخواهم کرد.
حکم سوم
در پیاده کردن این بار مسئولیت رسالت خستگی می‌آید و انسان نیاز به تقویت روحی و معنوی دارد لذا در حکم سوم می فرماید:
﴿وَ اذْکُرِ اسْمَ رَبِّکَ بُکْرَةً وَ أَصِیلاً﴾
یعنی بیاد خدا باش هر صبح و هر شب تا آرامش پیدا کنی و با نشاط شوی.
حکم چهارم
در حکم چهارم تأکید می‌کند: ﴿وَ مِنَ الَّیْلِ فَاسْجُدْ لَهُ وَ سَبِّحْهُ لَیْلاً طَوِیلاً﴾
یعنی مقداری از شب را به سجده برو و برای خدا سجده کند.
حکم پنجم
در حکم پنجم می فرماید:
﴿وَ سَبِّحْهُ لَیْلاً طَوِیلاً﴾
یعنی در طول شب تسبیح بگو.
این همه تکرار برای این است که این تکلیف اختصاص به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ندارد بلکه بعد از پیامبر بعهده علماء است یعنی مسئولیت تبلیغ احکام بین مردم که با پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بود بعد از آن بر عهده ائمه علیهم السلام است و بعد از ائمه علیهم السلام خطاب به علماء است و اگر این علماء این مسئولیت بعهده‌شان باشد آن پنج تکلیف هم بعهده‌شان است.
علماء باید با حوصله به تبلیغ دین بپردازند و لذا در تبلیغ دین صبر پیشه کنند و با حوصله نیازسنجی کنند و هر کجا دیدند نیاز هست باید برای تبلیغ بروند. برخی از کارها که در سازمان تبلیغات نیازسنجی می‌شود و افراد را می‌فرستند. در موردی خود من به سفر رفتم در جلسه علماء دو سه نفر از طلاب که از طرف سازمان تبلیغات در مناطق محروم آن منطقه مأموریت داشتند هم حضور داشتند و یکی از آن‌ها گفته بود یک‌جا رفتیم مراسم عقدی برپا شد نشستیم عقد بخوانیم حدود ده نفر آمدند که ما قبلا ازدواج کردیم و گفتیم هر وقت روحانی بیاید عقد می‌خواند حالا برای ما هم عقد بخوانید از قضا پدر همان عروس (یا داماد) آمده بود که ما آن زمانی که ازدواج کردیم گفتیم بعدا روحانی می‌آید و عقد می‌خواند پس الآن که آمدی عقد من با مادر عروس (یا داماد) را هم بخوان!
بعد اقداماتی شد و آن منطقه مورد توجه دینی از ناحیه رهبری قرار گرفت. به هر حال خجالت دارد اگر هنوز هم مناطق محروم فرهنگی و دینی وجود داشته باشد.
یا بسیاری از مناطق برای دهه عاشورا به روحانی نیاز دارند ولی من رفتم فیضیه که روضه برقرار بود و علی‌القاعده باید روحانی کم می‌آمد دیدم فراوان روحانیون نشسته‌اند در حالی‌که بسیاری از روستاها به یک امام جماعت نیاز دارند که دهه محرم یا ماه مبارک رمضان نماز جماعت برگزار کنند. در حالی‌که در شب قدر مؤسسه آیت الله مکارم روضه رفتم دیدم فراوان روحانیون نشسته‌اند که حداقل می‌توانند نماز جماعت در مناطق گوناگون در شب‌های ماه رمضان برگزار کنند.
به هر حال همه آن پنج وظیفه که برای پیامبران و امامان هست برای علماء نیز هست و باید این گونه باشند:
1-در راه تبلیغ دین صبر پیشه کنند.
2-از گناهکاران پیروی نکنند.
3-همواره خدا را در نظر داشته باشند و به یاد خدا باشند تا آرامش پیدا کنند.
4-عبادات و سجده در شب و نوافل را مراقبت کنند.
5-علاوه بر سجده همواره در شب به ذکر خدا مشغول باشند. خداوند توفیق دهد از وظائف خود غفلت نکنیم.
تقریر: محسن جوادی صدر