به گزارش خبرنگار سرویس اقتصاد پایگاه اطلاع رسانی فقه حکومتی وسائل حجت الاسلام حاج مهدی نقیبی در جلسات نوزدهم و بیستم درس گفتار ربا که در تاریخ 30 مهر ماه و 1 آبان ماه 1396 برگزار شد دلالت آیه شریفه 39 از سوره مبارکه روم بر حرمت ربا و وجوه گفته شده در تفسیر این آیه را مورد بررسی قرار داد.
حجةالاسلام نقیبی در ابتدا خاطر نشان کرد: تمام سورة روم مکی است وبرخی از مفسران ادعای عدم خلاف و اجماع کرده‌اند. علامه طباطبائی در ذیل این آیه می‌نویسد: این آیه و آیات قبلی به آیات مدنی شبیه ترند و بعضی که ادعای وجود روایت یا اجماع بر مکی بودن کرده اند، اعتباری ندارد. واگر آیه مدنی باشد پس مراد به ربا، ربای محرم ومراد به صدقه، صدقه واجب می باشد.
استاد حوزه علمیه خراسان در ادامه آورده است : در معنای اول این آیه مربوط به بخشش و هدیه است و ربطی به ربای محرم ندارد؛ در معنای دوم هر عملی را انسان انجام دهد به خاطر این که پاسخ بهتری دریافت کند، نزد خداوند ارزش ندارد؛ در معنای سوم آیه در مورد افرادی است که به خویشاوندان خود، مالی را قرض می‌دهند تاقرض گیرند گان به خاطر به کارگیری آن مال، ثروتمند شوند. در معنای چهارم مصداق آیه در مورد فردی است که در مسافرت باکسی همراه می شود تا کمکش کند و در عوض قسمتی از سود حاصله را به عنوان مزد دریافت کند. نتیجه این که خدمت نزد خداوند متعال ارزشی ندارد و در معنای پنجم اساسا این آیه در ارتباط با ربای منهی و حرام است و این قول را جبایی، زمخشری، آلوسی و علامه طباطبائی گفته اند.
وی در پایان افزود: علامه طباطبائی درالمیزان در تفسیر آیات ربا در سورة بقره، این آیه را مکی می‌داند و در عین حال می گوید: مراد از آن همان ربای‌حرام است. واین معنا ازسایر معانی قوی تراست. مایه تعجب است که باوجود روایات چگونه آن را حمل بر ربای حرام می کنند؟
تقریر این دروس در ادامه می آید:
2 ـ سوره روم آیه 39
«وَ ما آتَیْتُمْ مِنْ رِباً لِیَرْبُوَا فی أَمْوالِ النَّاسِ فَلا یَرْبُوا عِنْدَ اللَّهِ وَ ما آتَیْتُمْ مِنْ زَکاةٍ تُریدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ. » یعنی وآن سودی که شما به اسم ربا دادید که بر اموال مردم (ربا خوار) بیفزاید خدا هرگز نیفزاید (بلکه محو ونابود شود) وآن زکاتی که از روی شوق واخلاص برای خدا (به فقیران) دادید ثوابش چندین برابر شود و همین زکات دهندگان هستند که نزد حق، ثواب وبرکات ودارایی چند برابر دارند.
زمان نزول آیه
تمام سورة روم مکی است وبرخی از مفسران عدم خلاف و ادعای اجماع کرده‌اند. علامه طباطبائی در ذیل این آیه می‌نویسد: این آیه و آیات قبلی به آیات مدنی شبیه ترند و بعضی که ادعای وجود روایت یا اجماع بر مکی بودن کرده اند، اعتباری ندارد. واگر آیه مدنی باشد پس مراد به ربا، ربای محرم ومراد به صدقه، صدقه واجب می باشد. هذا کله على تقدیر کون الآیة مکیة وأما على تقدیر کونها مدنیة فالمراد بالربا الربا المحرم وبالزکاة هی الزکاة المفروضة. وهذه الآیة والتی قبلها أشبه بالمدنیات منهما بالمکیات ولا اعتبار بما یدعى من الروایة أو الاجماع المنقول. درعین حال مرحوم علامه در تفسیر آیات سورة بقره که مربوط به ربا است، همین آیة سورة روم را مکی می‌داند. وقد تقدم على ما فی سورة آل عمران من النهى قوله تعالى فی سورة الروم وهی مکیة: و ما آتیتم من ربا لیربوا فی أموال الناس فلا یربوا عند الله وما آتیتم من زکاة تریدون وجه الله فأولئک هم المضعفون
تفسیر آیه
درتفسیر ومعنای آیه شریفه معانی متعددی ذکر شده است که به آن ها اشاره می شود.
معنای اول: جمعی از مفسرین براین باورند که این آیه مربوط به بخشش و هدیه است و ربطی به ربای محرم ندارد؛ هرگاه بخششی به نیت دریافت بهتر ازآن می‌دهید، نزدخداوند متعال ارزشی ندارد _کاری که برای غیر خدا انجام شده ممکن است حرام نباشد ولی فردی که با نیت غیر الهی عملی را انجام می دهد توقع اجر و پاداش اخروی نداشته باشد._؛ چرا که در این گونه عطایا وهدایا، استحقاق فرد ملاحظه نمی‌شود و نوعا اولویت‌ها، درنظر گرفته نمی شود بلکه هدیه را به کسی می دهند که بهتر از آنرا برگرداند (کاسه جایی رود که قدح بر گردد) درقبال آن، هدیه ای که برای رضای خدا وکمک به خلق خدا خصوصا مومنین بدون هیج چشم داشتی انجام شود ودرنزد خداوندبخشنده، گم نمی شود چه این که خداوند بهترین شاکراست همان طورکه بهترین مشکور است.
اگر این معنی را برای آیه بپذیریم ربطی به ربای حرام و در نتیجه دلیلیت برای تدریجی بودن ربا ندارد. اتفاقا این معنی شاهد روایی هم دارد.
عن ابی عبد الله قال: الربا ربأان: ربا یؤ‌کل و ربا لایؤ‌کل؛ فاما الذی یؤ‌کل فهدیتک الی‌الرجل تطلب منه الثواب افضل منها فذلک الربا الذی یؤ‌کل و هو قول الله عز و جل «و ما آتیتم من ربا لیربوا فی اموال‌الناس فلا یربوا عند الله» و اماالذی لایؤ‌کل فهو الذی نهی الله عز و جل عنه و اوعد علیه النار.
امام صادق (علیه السلام) می فرماید:
ربا دو قسم است: ربای حلال و ربای حرام. ربای حلال آن است که به فردی هدیه می دهی، وقصد می کنی تا پاداش بیشتری از او دریافت کنی و این ربایی است که خوردن آن جایز است و خداوند می فرماید: «وَمَا آتَیتُم مِن رِباً لِیَربُوَ‌ا فِی أَموَ‌الِ النَّاسِ فلاَ یَربُوا عِندَ اللَّهِ» و اما ربای حرام چیزی است که مورد نهی خداوند است و جایگاه مرتکب شونده آن، جهنم است.
عامه نیز در تفسیر آیه شریفه از عکرمه چنین گفته است.
ربا دو قسم است: ربای حلال و ربای حرام. اما ربای حلال همان هدیه ای که می دهد به انتظار این که پاداش بهتری‌در پی داشته باشد. "الربا ربوان: ربا حلال و ربا حرام؛ فاماالربا الحلال فهوالذی یهدی یلتمس ما هو افضل منه."
قائلین به این نظریه مفسرانی چون طوسى، سید قطب، قرطبى، طنطاوی، مشهدی و جصاص می باشند.
معنای دوم: ابن عطیه معنای عامی برای آیه ذکر می کند: قصد خداوند متعال از آیه شریفه این است: هر عملی را انسان انجام دهد به خاطر این که پاسخ بهتری دریافت کند، نزد خداوند ارزش ندارد، چون: بخشش کردن به دیگران یا سلام کردن به مسلمان، پس بایستی کارهای نیک فقط برای رضای خدا انجام گیرد.
معنای سوم: برخی چون ابن عباس و نخعی می گویند آیه در مورد افرادی است که به خویشاوندان خود، مالی را قرض می‌دهند تاقرض گیرند گان به خاطر به کارگیری آن مال، ثروتمند شوند.
معنای چهارم: از شعبی و عامر نقل شده: مصداق آیه در مورد فردی است که در مسافرت باکسی همراه می شود تا کمکش کند و در عوض قسمتی از سود حاصله را به عنوان مزد دریافت کند. نتیجه این که خدمت نزد خداوند متعال ارزشی ندارد زیرا به قصد رسیدن به مال بوده، نه برای رضای الهی. البته چنین کاری فی نفسه قبحی ندارد واین که مقصود آیه چنین معنایی باشد بعید است غرض این که این هم یک معنای برای آیه است.
معنای پنجم: اساسا این آیه در ارتباط با ربای منهی و حرام است و این قول را جبایی، زمخشری، آلوسی و علامه طباطبائی گفته اند.
مفسرانی چون زمخشری می گویند: معنای این آیه همان معنی موجود در آیه شریفه «یَمحَقُ اللهُ الرٍّبَا وَیُربِی الصَّدَقَاتِ واللهُ لا یُحبُّ کُلَّ کَفّارٍ اَثیمٍ» است و معنای آیه این است: خداوند ربا را نابود می کندو صدقات را افزونی می بخشد و مردم کفران کننده وگنه پیشه را دوست ندارد.
جبایی می نویسد: معنای آیه شریفه این ا ست هر مقدار از اموالتان را که به صورت ربا در اختیار دیگران قرار می‌دهید تا به این وسیله ثروت خود را زیاد کنید، پیش خداوند زیاد نمی‌شود وزیادی که ربا خوارگرفته است ملک او نمی شود ودرملک وام گیرنده باقی می‌ماند.
آلوسی نیزمی‌گوید: مقصود از ربا در این آیه، همان زیادی معروف در معامله است که خداوند حکیم آن را حرام فرموده است.
علامه طباطبائی درالمیزان می نویسد اگر این آیه مکی باشد مقصود از «ربا» عطیه و بخشش است، اما اگر مدنی باشد، منظور از آن ربای حرام و مقصود از «زکاة» زکات واجب می باشد. و ایشاندر تفسیر آیات ربا در سورة بقره، این آیه را مکی می‌داند و در عین حال می گوید: مراد از آن همان ربای‌حرام است. واین معنا ازسایر معانی قوی تراست.
مایه تعجب است که باوجود روایات چگونه آن را حمل بر ربای حرام می کنند؟
323/907/ع