به گزارش خبرنگار سرویس اقتصاد پایگاه تخصصی وسائل مهم ترین هدف تشکیل جوامع، پیشرفت و آبادانی در همه عرصه های اجتماعی است. به این منظور امروزه بسیاری از کشورها دریافته اند که تعلیم و تربیت همه افراد و اقشار جامعه، مهم ترین نقش را در رسیدن به پیشرفت و آبادانی دارد، و هرچه سرمایه گذاری در این عرصه هدفمند تر و کارآتر انجام شود، ثمره آن برای جامعه نیز بیشتر و بزرگتر خواهد بود. بررسی ها نیز نشان می دهد که نظام تربیتی در کشورهای پیشرفته توانمندتر است.
بلوغ اقتصادی به عنوان بخشی از بلوغ اجتماعی به معنای آگاهی و آمادگی نوجوانان برای ورود به بازار کار و تصمیم گیری در دنیای اقتصادی اجتماع است. اگر نوجوانان هر جامعه به عنوان سرمایه های اقتصادی آینده، فهم خوب و کافی از دانش اقتصاد داشته باشند به نحوی که در عرصه مسائل اقتصادی شخصی و مسائل پیچیده تر از قبیل سیاست های اقتصادی کشور، بتوانند درک، قضاوت و رفتارهای مستدل و عقلایی را در یک دنیای پیچیده از خود نشان دهند، طلیعه یک پیشرفت همه جانبه برای آینده کشور و بلوغ اقتصادی جامعه خواهند بود. امام باقر (ع) تقدیر معیشت را یکی از سه رکنی می داند که برای رسیدن به کمال انسانی لازم است1.
البته در جامعه ما وضعیت دیگری حاکم است. نوجوانان در نظام آموزشی کشور زمانی که به عرصه کار و زندگی خانوادگی وارد می شوند اطلاعات اولیه و مورد نیاز مفاهیم اقتصادی را نیاموخته اند. به طوری که نه در زندگی فردی خود و در مواجه با فرصت ها و چالش های اقتصادی شخصی خود توان مدیریت آن را دارند و نه در تفسیر و تعبیر جریانات و تحولات اقتصادی کشور، واجد توانایی های لازم هستند.
این مسئله آنجا تبدیل به یک مشکل خواهد شد که فرد نوجوان در آینده در مسئولیت های اجتماعی خود در موقعیتی با ویژگی های اقتصادی قرار می گیرد، وی در این جایگاه نه دانشی سازمان یافته و نهادینه شده از مفاهیم، نه چارچوبی برای تحلیل اوضاع اطراف خود و نه فرهنگ حاکم اقتصادی مبتنی بر ارزش های جامعه و مصالح فردی-اجتماعی دارد. بنابراین نه تنها موقعیت های اقتصادی فردی بلکه موقعیتهای اقتصادی جامعه را نیز هدر داده و بهره برداری مناسبی از آنها نخواهد کرد.
یک نوجوان در آینده ای نزدیک، مدیر اقتصادی خانواده، نیروی کار، شهروند مسئول در عرصه اجتماعی، پس انداز کننده و سرمایه گذار، مصرف کننده کالاها و خدمات تولیدی دیگران یا تولید کننده آنها است؛ او نیازمند بستری از فرهنگ کار، فرهنگ مصرف، فرهنگ اتخاذ تصمیم های بهینه ، فرهنگ هزینه-فایده، فرهنگ استفاده بهینه و کارآ از منابع، فرهنگ بهره وری، فرهنگ تعامل با محیط انسانی جامعه خود و ملت های دیگر و ده¬ها بستر فرهنگی دیگر است.
با توجه به تأکیدات سند تحول بنیادین در آموزش و پرورش بر ساحت اقتصادی و حرفه ای و نیز تعریف سواد اقتصادی و حرفه ای به عنوان یکی از انواع سواد لازم برای نسل حال و آینده، طراحی چارچوبی برای شکل دهی رفتارهای اقتصادی نوجوانان ضروری است. این چارچوب شامل مفاهیم آموزشی و نظامی تربیتی است.
پیشنهاد می شود که نظامی جامع برای آموزش نوجوانان مسلمان با هدف رساندن آنان به بلوغ اقتصادی و برمبنای منابع اسلامی، برنامه ریزی و تدوین شود. در کشورهای غربی و علی الخصوص بعد از بحران های مالی اخیر، آموزش های مالی برای دانش آموزان جدی تر دنبال می شود. این نسخه ها برای اجرا در کشور ما مناسب نیست زیرا اول آنکه اگرچه همه این برنامه ها دارای نقاط مشترکی هستند ولی هر کدام بر اساس ویژگیها و شرایط خاص کشورهای گوناگون نوشته شده و قابلیت کپی برداری در کشور دیگر را ندارد مخصوصا با توجه به شرایط اقتصاد مقاومتی در ایران، و دوم آنکه برای نیل به اهداف نظام اسلامی ایران، ضروری است تا محتوای این نظام آموزشی از مبانی اصیل اسلامی و بر اساس احکام و تکالیف فقهی استخراج شود. چرا که دین پاسخ گوی سوالات شخص مسلمان در تعیین وظیفه افراد و جامعه است. بنابراین آنچه که شخص مسلمان برای حیات اجتماعی خود به آن نیازمند است باید با ارائه به منابع اسلامی استخراج گردد.
به این منظور لازم است تا در سه حوزه طراحی، اجرا و ارزیابی به تولید محتوا برای نوجوانان بپردازیم. در حوزه طراحی مهم ترین هدف آن است که بگوییم چه محتوایی از مفاهیم و نظریات اقتصادی باید در این سنین ارائه شود و یا چه سطحی از سواد اقتصادی و مالی برای رسیدن به بلوغ اقتصادی لازم است. به بیان دیگر در این بخش باید با توجه به وضعیت فعلی و پیش بینی آِینده اقتصادی ایران، الزامات این وضعیت را در نظر گرفته و محتوایی ارائه شود تا با ساختن جامعه ای مقاوم، مانع شکست جامعه در برابر فشارهای سیاسی و اقتصادی شویم. اگر چه در ایران کار منسجمی در این زمینه صورت نگرفته ولی این برنامه ها در دیگر کشورها وجود دارد. به عنوان نمونه الیس در مقاله خود با عنوان«این است اقتصاد» برخی از موضوعاتی که لازم است یک دانش آموز دبیرستانی از اقتصاد بداند را معرفی می کند. این موضوعات در چهار دسته بندی کلی ارائه شده اند که عبارتند از: تخصیص منابع اقتصادی، جریان درآمد و نوسانات و رشد، توزیع درآمد و ثروت و نظام های اقتصادی، تجارت بین الملل و روابط اقتصادی بین المللی (Ellis, Howard S. 1961: this is economics. In the American economic review 51, pp 571-578)
پس از مرحله طراحی برنامه برای بلوغ اقتصادی نوجوانان، نوبت به اجرای برنامه ها و پیاده سازی آنها است. این مرحله مستلزم انجام پژوهش های علمی و داشتن ابزار مختلف است. الزاماتی مانند شرایط و آموزش های لازم برای معلمان و والدین، پیش بینی زمان لازم برای برنامه درسی و غیره. همچنین پرداختن به ابزارهای مفیدی مانند بازی های رایانه ای، فیلمها و انیمیشن های کارتونی، کتابهای کمک آموزشی. در این مرحله می بایست نقش هر کدام از نهادهای فرهنگ ساز نیز در بلوغ اقتصادی تعیین شود. به عنوان نمونه نقش خانواده، مدارس، مسجد، هیأت های مذهبی و رادیو و تلویزیون.
در نهایت نیاز به طراحی استانداردهایی جهت ارزیابی برنامه های تربیتی اقتصاد است. این برنامه ها اثربخشی و میزان موفقیت این برنامه ها را در رساندن نوجوانان به بلوغ اقتصادی خواهند سنجید.
بدیهی است مقصود نگارنده اضافه نمودن درسی به عنوان اقتصاد در کنار سایر دروس نیست. زیرا محدودیت زمان اختصاص یافته برای این کلاس خود به یک مانع و چالش تبدیل خواهد شد، بلکه لازم است تا مباحث اقتصادی مورد نیاز نوجوانان از طریق گنجاندن آنها در سایر دروس ارائه گردد. علاوه بر این ضروری است برنامه گسترده ای برای رساندن نوجوانان به بلوغ اقتصادی در نظام آموزشی غیر رسمی در نظر گرفت. مانند سایتها، دوره های آموزشی، کارگاه ها، بازی های رایانه ای، برنامه های تلویزیونی و ... .
در ادامه و به عنوان نمونه، تعدادی از مفاهیمی که در نظام تربیتی نوجوانان لازم است ارائه می گردد:
برای نیل به بلوغ اقتصادی، به عنوان نمونه در بحث انتخاب و تصمیم گیری اقتصادی، یک نوجوان باید بداند که اگرچه انسان انتخاب گر و آزاد آفریده شده ولی انتخاب های انسان در چارچوب تکوین و تشریع معنا می یابد. همچنین وابستگی های جمعی بر انتخاب های فردی موثر است یعنی انسان در قبال هویت های جمعی خود مسئول است و برخی مسئولیت ها و تکالیف اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی بر انتخاب های اقتصادی او موثر است. هر انتخاب هزینه هایی دارد و باعث از دست دادن سایر انتخاب هاست. پس از یک انسان مسلمان انتظار می رود با توجه به دیدگاه اسلام به حیات انسانی در دنیا و آخرت، در تصمیم گیری های خود تحلیلهای مادی-معنوی و فردی-اجتماعی را مبنای تصمیم گیری های خود قرار دهد. زیرا راه سعادت او بندگی خداوند و انجام تکالیف الهی است.
همچنین در بحث تقسیم کار و تخصص، به عنوان نمونه یک نوجوان باید بداند که تقسیم کار و تخصص های مبتنی بر استعدادهای طبیعی، نظام صحیح اجتماعی و اقتضائات آن و اراده انسانی موجب می شود که کارهای خوب به خوبی انجام شده و منفعت و رفاه فردی و عمومی در مجموع افزایش یابد. او باید بداند که تفاوت ها لازمه نظام احسن افرینش و حکمت الهی است بنابراین لازم است از طریق ازدواج، تعاون و همکاری با دیگران و تجمیع همه قوا و استعدادهای خود نسبت به رفع حوائج و نیازهای خود تلاش کنند و سپس حاصل زحمات خود را به قدر استحقاق، لیاقت و میزان تلاش و فعالیت خود مالک شوند. و همین تفاوت ها است که منشا تقسیم کار و مبادله است و سبب شکل گیری منافع فردی و اجتماعی می شود.
همچنین در بحث اقتصاد بین الملل، به عنوان نمونه یک نوجوان باید بداند که هویت ملی و بین المللی او در تعامل با سایر کشورها سبب نوعی تقسیم کار در این عرصه خواهد شد. او باید بداند که در دنیای امروز سیاست های تعاملی اقتصادی کشورهای جهان با یکدیگر نقشی کلیدی در پیشرفت آنها دارد. به طوری که بدون در نظر گرفتن تحرکات، اقدامات و تعاملات با سایر کشورها، پیشبرد اهداف اقتصادی جامعه اسلامی ایران ممکن نخواهد بود. ولی در کنار آن باید به این مسئله نیز توجه داشت که استقلال و خوداتکایی کشور در نیازهای اصلی حفظ گردد و این روابط و معامله‌های تجاری نباید باعث وابستگی کشور اسلامی به دیگر کشورها بخصوص دشمنان اسلام شود و در طول زمان تبدیل به ابزاری گردد که کشورهای غربی از آن در جهت تضعیف جامعه اسلامی و اجتماع مسلمانان استفاده نمایند.
او باید بداند که تا ما به کار ایرانی و سرمایه ایرانی احترام نگذاریم و از تولید ملی حمایت نکنیم، استقلال اقتصادی در کشور تحقق پیدا نمی کند. او باید بداند اگرچه نفت به عنوان مهم ترین کالای صادراتی و منبع درآمد کشور است ولی به دلیل وابستگی بیش از حد اقتصاد کشور به آن به یک چالش و نقطه ضعف اقتصادی تبدیل شده است. بنابراین باید جهت گیری ملی، افزایش صادرات غیر نفتی، اهتمام ویژه به محیط کار، به جامعه کارگری و پرهیز از خام فروشی به منظور کاهش وابستگی به نفت باشد. او باید بداند که علی رغم منافعی که تجارت منصفانه در عرصه بین المللی برای کشور دارد، با اینحال برون گرایی محض و تکیه بیش از حد بر سایر کشورها نیز می تواند وضعیت اقتصادی را شکننده سازد، چراکه با هر نوسانی در وضعیت سیاسی و اقتصادی کشورهای مورد تعامل، کشور ما نیز دچار نوسان می شود و کشورهایی که پایه اقتصاد آنها بر بازارهای داخلی استوار بوده است بیشتر توانسته اند به مسیر خود در بلند مدت با نوسانات کمتر ادامه دهند.
پی نوشت:
1. الکَمالُ کُلُّ الکَمالِ اَلتَفَقَّهُ فی الدّین وَ الصَّبرُ عَلی النائِبَة وَ التَقدیرِ المَعیشَة (بحار الانوار ،ج 78 ،ص 172)
حمزه معلی طلبه درس خارج حوزه علمیه قم و دانشجوی دکترای اقتصاد از موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی ره.
323/403/ع