به گزارش خبرنگار سرویس اقتصاد پایگاه اطلاع رسانی فقه حکومتی وسائل حجت الاسلام حاج مهدی نقیبی در جلسات پانزدهم و شانزدهم درس گفتار ربا که در تاریخ 24 و 25 مهر ماه 1396 برگزار شد دلائل ایجاد مطلق فساد توسط ربا از دیدگاه حضرت رضا (علیه السلام) و همچنین تفسیر المیزان مورد بررسی قرار داد و در ادامه به اثبات نظریه دفعی بودن حکم تحریم ربا پرداخت.
حجةالاسلام نقیبی در ابتدا پس از بیان کامل روایت حضرت رضا (علیه السلام) خاطر نشان کرد: فسادی که به نحو مطلق در روایت آمده همان معنای وسیع فساد است که شامل همه ابعاد فساد از فرد ومال و اخلاق و جامعه می شود.
استاد حوزه علمیه خراسان در آورده کلام علامه طباطبایی در المیزان را اینگونه آورده است : خداى سبحان در این آیات در امر ربا خوارى شدتى به کار برده که در باره هیچ یک از فروع دین این شدت را به کار نبرده است مگر یک مورد که سختگیرى در آن نظیر سختگیرى در امر ربا است، و آن این است که: " مسلمانان، دشمنان دین را بر خود حاکم سازند"، و اما در بقیه گناهان کبیره لحن کلام خدا ملایمتر از مساله رباست.
وی در پایان افزود: گروهی از محققین، تحریم ربا را در قرآن، تدریجی می دانند. به اعتقاد این گروه، هنگام ظهور اسلام، رباخواری در جزیره العرب آنقدر گسترش یافته بود ومردم به آن ابتلاء داشتند که امکان نداشت اسلام آن را به طور دفعی حرام کند. ولکن، به نظر می رسد، نظریه تدریجی بودن تحریم ربا، صحیح نباشد و تحریم ربا در قرآن، دفعتاً انجام شده است.
تقریر این دروس در ادامه می آید:
در روایت محمد ابن سنان از امام رضا علیه السلام هم فساد اموال و هم مطلق فساد آمده بود؛
« حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ أَحْمَدَ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْعَبَّاسِ قَالَ حَدَّثَنَا الْقَاسِمُ بْنُ الرَّبِیعِ الصَّحَّافُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ أَنَّ أَبَا الْحَسَنِ عَلِیَّ بْنَ مُوسَى الرِّضَا ع کَتَبَ إِلَیْهِ فِیمَا کَتَبَ مِنْ جَوَابِ مَسَائِلِهِ عِلَّةُ تَحْرِیمِ الرِّبَا إِنَّمَا نَهَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْهُ لِمَا فِیهِ مِنْ فَسَادِ الْأَمْوَالِ لِأَنَّ الْإِنْسَانَ إِذَا اشْتَرَى الدِّرْهَمَ بِالدِّرْهَمَیْنِ کَانَ ثَمَنُ الدِّرْهَمِ دِرْهَماً وَ ثَمَنُ الْآخَرِ بَاطِلًا فَبَیْعُ الرِّبَا وَ شِرَاؤُهُ وَکْسٌ عَلَى کُلِّ حَالٍ عَلَى الْمُشْتَرِی وَ عَلَى الْبَائِعِ فَحَظَرَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى عَلَى الْعِبَادِ الرِّبَا لِعِلَّةِ فَسَادِ الْأَمْوَالِ کَمَا حَظَرَ عَلَى السَّفِیهِ أَنْ یُدْفَعَ إِلَیْهِ مَالُهُ لِمَا یُتَخَوَّفُ عَلَیْهِ مِنْ إِفْسَادِهِ حَتَّى یُؤْنَسَ مِنْهُ رُشْداً فَلِهَذِهِ الْعِلَّةِ حَرَّمَ اللَّهُ الرِّبَا وَ بَیْعَ الدِّرْهَمِ بِدِرْهَمَیْنِ یَداً بِیَدٍ وَ عِلَّةُ تَحْرِیمِ الرِّبَا بَعْدَ الْبَیِّنَةِ لِمَا فِیهِ مِنَ الِاسْتِخْفَافِ بِالْحَرَامِ الْمُحَرَّمِ وَ هِیَ کَبِیرَةٌ بَعْدَ الْبَیَانِ وَ تَحْرِیمِ اللَّهِ تَعَالَى لَهَا وَ لَمْ یَکُنْ ذَلِکَ مِنْهُ إِلَّا اسْتِخْفَافاً بِالْمُحَرِّمِ لِلْحَرَامِ وَ الِاسْتِخْفَافُ بِذَلِکَ دُخُولٌ فِی الْکُفْرِ وَ عِلَّةُ تَحْرِیمِ الرِّبَا بِالنَّسِیئَةِ لِعِلَّةِ ذَهَابِ الْمَعْرُوفِ وَ تَلَفِ الْأَمْوَالِ وَ رَغْبَةِ النَّاسِ فِی الرِّبْحِ وَ تَرْکِهِمُ الْقَرْضَ وَ صَنَائِعَ الْمَعْرُوفِ وَ لِمَا فِی ذَلِکَ مِنَ الْفَسَادِ وَ الظُّلْمِ وَ فَنَاءِ الْأَمْوَالِ»
آیا اینجا مطلق حمل برمقید می شود؟
خیر؛ اینجا فسادی که به نحو مطلق در روایت آمده همان معنای وسیع فساد است که شامل همه ابعاد فساد از فرد ومال و اخلاق و جامعه می شود. همانگونه علامه طباطبایی (ره) در تفسیر نفیس «المیزان» در ذیل آیات ربا با مقایسه صدقه و ربا، به زیبایی به آثار آنها اشاره نموده است:
«ربا خوارى درست ضد و مقابل انفاق و صدقه است، چون ربا خوار، پول بلا عوض مىگیرد، و انفاقگر پول بلاعوض مىدهد، و نیز آثار سویى که بر ربا خوارى بار مىشود درست مقابل آثار نیکى است که از صدقه و انفاق به دست مىآید آن، اختلاف طبقاتى و دشمنى مىآورد، و این بر رحمت و محبت مىافزاید، آن خون مسکینان را به شیشه مىگیرد و این باعث قوام زندگى محتاجان و مسکینان مىشود آن اختلاف در نظام و ناامنى مىآورد و این انتظام در امور و امنیت. [در اسلام در باره هیچ یک از گناهان مانند ربا خوارى و حکومت دشمنان دین بر جامعه اسلامى سخت گیرى و تشدید نشده است] جریان تاریخ نیز این نظریه قرآن را تصدیق کرده، و شهادت مىدهد که امت اسلام از اوج عزت به پائینترین درجه ذلت نیفتاد، و مجد و شرفش به غارت نرفت و فاقد مال و عرض و جان خود نشد، مگر وقتى که در امر دین خود سهلانگارى کرد، و دشمنان دین را دوست خود گرفته، زمام امر حکومت خود را به دست ایشان سپرد و کارش به جایى رسید که نه مالک مرگ خود بود، و نه مالک زندگىاش، نه اجازه مىیافت تا بمیرد و نه فرصت پیدا مىکرد تا از مواهب و نعمتهاى زندگانى برخوردار گردد، لذا دین از میان مسلمانان رخت بر بست، و فضائل نفسانى از میان آنان کوچ نمود. رباخواران به جمع کردن اموال و انباشتن ثروت پرداختند و در راه به دست آوردن جاه و مقام با یکدیگر مسابقه گذاشتند، و همین باعث به راه افتادن جنگهاى جهانى شد، و جمعیت دنیا به دو دسته تقسیم گردیده و رو بروى هم ایستادند، یک طرف ثروتمندان مرفه، و طرف دیگر استثمار شدگان بدبختى که همه چیزشان به غارت رفته بود، و این جنگهاى جهانى بلائى شد که کوهها را از جاى کند، و زلزله در زمین افکند انسانیت را تهدید به فنا کرد، و دنیا را به ویرانهاى تبدیل نمود، "ثُمَّ کانَ عاقِبَةَ الَّذِینَ أَساؤُا السُّواى" آرى عاقبت کسانى که بد کردند همان بدى بود. »
بنابر این مال ربوی فناء مال است؛ حتی در فرضی که ربا محسوب نشده و حلال است_ مثل اینکه در قرض شرط زیاده نمی کند ولی می داند هنگام استرداد بیشتر باز می گرداند_ بقاء مال برای عقبی محقق نمی شود.
مرحوم طباطبائی در ادامه می فرماید: «خداى سبحان در این آیات در امر ربا خوارى شدتى به کار برده که در باره هیچ یک از فروع دین این شدت را به کار نبرده است مگر یک مورد که سختگیرى در آن نظیر سختگیرى در امر ربا است، و آن این است که: " مسلمانان، دشمنان دین را بر خود حاکم سازند"، و اما بقیه گناهان کبیره هر چند قرآن کریم مخالفت خود را با آنها اعلام نموده و در امر آنها سختگیرى هم کرده، و لیکن لحن کلام خدا ملایمتر از مساله ربا و حکومت دادن دشمنان خدا بر جامعه اسلامى است و حتى لحن قرآن در مورد" زنا" و" شرب خمر" و" قمار" و" ظلم" و گناهانى بزرگتر از این، چون کشتن افراد بىگناه، ملایمتر از این دو گناه است. و این نیست مگر براى اینکه فساد آن گناهان از یک نفر و یا چند نفر تجاوز نمىکند، و آثار شومش تنها به بعضى از ابعاد زندگانى را در بر مىگیرد و آن عبارت است از فساد ظاهر اجتماع، و اعمال ظاهرى افراد، به خلاف ربا و حکومت بىدینان که آثار سوئش بنیان دین را منهدم مىسازد، و آثارش را به کلى از بین مىبرد و نظام حیات را تباه مىسازد، و پردهاى بر روى فطرت انسانى مىافکند، و حکم فطرت را ساقط مىکند، و دین را به دست فراموشى مىسپارد. »
یکی از مسائلی که مورد اختلاف مفسرین قرار گرفته است این است که آیا حرمت ربا دفعی نازل شده یا به صورت تدریج بیان شده است. نظریه صحیح آن است که حکم حرمت ربا دفعتا نازل شده است و موارد متعدد در قرآن تأکید حرمت می باشد. بدین جهت وارد بررسی اقوال می شویم:
گروهی از محققین، تحریم ربا را در قرآن، تدریجی می دانند. به اعتقاد این گروه، هنگام ظهور اسلام، رباخواری در جزیره العرب آنقدر گسترش یافته بود ومردم به آن ابتلاء داشتند که امکان نداشت اسلام آن را به طور دفعی حرام کند. همان گونه که نوعا تغییرسایر اعمال جاهلان به صورت دفعی. امکان نداشته است. به همین جهت، خداوند حکیم با نزول آیات متعدد، درآغازربا را نکوهش کرده و به تدریج، حرمت آن را فراهم نموده است ومصلحت دربیان تحریم به صورت دفعی نبوده است.
کسانی چون استاد اسماعیل خلیل که طرفدار تدریجی بودن تحریم ربا می باشند؛ از ایشان نقل شده که در سال 1326 قمری در قاهره کلاس داشت و بحث تدریجی بودن حرمت ربا مطرح نمود و همچنین دکتر محمد عبدالله درّاز آن را در کنفرانسی که در سال 1951 میلادی، در پاریس تشکیل شده بود، عنوان کرد و در کتاب «الربا فی نظر القانون الاسلامی» به چاپ رسید.
ولکن، به نظر می رسد، نظریه تدریجی بودن تحریم ربا، صحیح نباشد و تحریم ربا در قرآن، دفعتاً انجام شده است. شاهدش روایت امام صادق (علیه السلام) است. سماعه می گوید به امام صادق (علیه السلام) گفتم: خداوند متعال مساله ربا را در چندین آیه آورده و تکرار کرده است؟ امام (علیه السلام) فرمود: آیا دلیل آن را نمی دانی؟ گفتم: نه. فرمود: به این دلیل است که مردم کارهای نیک (مانند قرض الحسنه) را ترک نکنند. »
سماعه به امام صادق علیه السلام عرض می کند: چرا خداوند متعال مساله ربا را در چندین آیه آورده است؟ امام علیه السلام فرمود: آیا دلیل آن را نمی دانی؟ گفتم: نه. فرمودند: به خاطر این که مردم کارهای خیر (مانند: قرض الحسنه) را ترک نکنند.
آنچه ازاین روایت بدست می آید: علت این که حرمت ربا مورد تاکید وتشدید قرار گرفته به خاطراهمیت موضو ع میباشد. بعد ازبیان حرمت ربا در سوره آل عمران، جمعی از مسلمانان دست ازربا خواری برنداشتند. به همین خاطر خداوند متعا ل آیات سوره بقره و بیان عاقبت ربا خوارن ووعید هایی که به آن ها داده است را نازل فرمود تا مردم ومسلمانان ازربا خواری دست بردارند صحبت این نیست که تحریم ربا تدریجی نازل شده باشد.
به هر حال، در ادامه آیاتی که در قرآن کریم به تحریم ربا پرداخته اند و یا حداقل برخی مدعی شده اند که آیات شریفه، ناظر به تحریم رباست، مورد بررسی قرار می گیرد. تا اینکه اجمالاً دیدگاه قرآن کریم در خصوص تحریم ربا و کیفیت آن روشن شود آیات به شرح ذیل است:
1ـ سوره مدثر. آِیه 6
2 سوره روم آیه 39
3ـ سوره نساء. آیه 160
4ـ سوره آل عمران آیه130
5ـ سوره بقره آیات 275 تا 281
1ـ سوره مدثر آیه6:
«یَا أَیُّهَا المُدَّثٍّرُ قُم فَأَنذِر وَرَبک فَکَبٍّر وَثِیَابک فَطَهٍّر وَ‌الرُّجزَ فَاهجُر وَ‌لاَ تَمنُن تَستَکثِرُ وَلِرَبک فَاصبِر.
اى جامه به خویش پیچیده بر خیز و انذار کن. (1) برخیز و به پند، خلق را خدا ترس گردان. (2) وخدایت را به بزرگی یاد کن. (3) ولباس (جان وتن) را از هر عیب پاکیزه دار. (4) واز ناپاکی بت پرستان به کلی دوری گزین. (5) وبر هر که احسان کنی هیچگاه منت مگذار وعوض افزون مخواه. (6) وبر خدایت صبر پیشه گیر. (7)
زما ن وشان نزول:
سوره مدثر جزو اولین سوره هایی است که بر پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله نازل شده است؛ آورده اند: اولین آیاتی که بر پیامبر خدا نازل شد، هفت آیه نخست این سوره بود و برخی چنین گفته اند: بعد از سورة علق، آیات سوره مدثر، اولین آیات بوده است وبه باور برخی دیگر، اولین آیاتی که بعد از علنی شدن دعوت اسلام نازل شد، این هفت آیه است.
از بین اقوال مختلفی که درشان نزول سوره نقل شده، و با سیاق آیات تناسب دارد این است که: سران کفار عرب در آستانة موسم حج در مشورتی که باهم داشتند در مورد سؤ‌الات مردمی که از اطراف به مکه می آمدند وسوالات زیادی دربارة ظهور پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله دارند، چه بگویند؟ اگر هر کدام جواب جداگانه ای بدهند، اثر منفی خواهد گذاشت، پس باید با جواب های یکسان به مبارزة تبلیغاتی بر ضد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم برخیزند. نتیجة گفت وگو این شد، بگوییم محمد ساحر است! زیرا یکی از آثار سحر، جدایی افکندن میان دو همسر و پدر و فرزند است و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به گمان ایشان، با عرضة دین اسلام، چنین کاری را انجام داده است. این سخن به گوش رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم رسید و با ناراحتی وغم واندوه فراوانبه خانه آمد و در بستر آرمید. پس آیات سوره مبارکه مدثر نازل شد و او را دعوت به قیام و انذار کرد.
323/907/ع