به گزارش خبرنگار پایگاه تخصصی فقه حکومتی وسائل، آیت الله مقتدایی، در جلسه هفتاد و دومین درس خارج ولایت فقیه که دوشنبه 18 بهمن 95 در مدرسه مبارکه دارالشفاء برگزار گردید، به ادامه بحث ارتکاب صغائر و ضرر آن به عدالت پرداخت.
خلاصه درس گذشته
آیت الله مقتدایی درباره اینکه آیا ارتکاب صغیره بدون اصرار، مضر به عدالت است یا خیر، گفت: برای آن، دو قول است؛
بعضی قائلند ارتکاب گناه صغیره گرچه همراه با اصرار هم نباشد، مضر به عدالت است که جمعی از بزرگان از جمله حضرت امام(ره) و مرحوم خویی این نظر را دارند. آنها تعلیل می آورند که عدالت ملکه نفسانیه‌ای است که حسن ظاهر کاشف از آن است و علم به آن نیز مشکل است و در اسلام چون امر عدالت را سهل گرفتند، لذا همان حسن ظاهر را کاشف از عدالت می‌دانند؛ یعنی همین مقدار مشاهده نشود که این انسان مرتکب گناه شد کافی است. پس کسی که مرتکب صغیره شده در اینکه معصیت کرده شکی نیست و فاسق شد و عناوینی که در روایت برای عدالت بود نظیر عفیفاً یا صالحاً و غیره در مورد مرتکب صغیره صادق نیست و موجب سلب عدالت می‌شود.
این استاد حوزه بیان داشت: در مقابل، قول دیگری می‌گوید مجرد ارتکاب صغیره مضر به عدالت نیست و اصرار بر صغیره مضرّ به عدالت است که برای گفته خود دو دلیل آورده اند، دلیل اول آنها روایت ابن ابی یعفور است و می‌گویند که امام اجتناب از کبائر را فرموده اند و اگر اجتناب صغائر نیز معتبر بود باید در عدالت امام بیان می‌کردند، زیرا امام در مقام بیان بود. پس معلوم می‌شود ارتکاب صغیره مضر به عدالت نیست.
وی افزود: بر دلیل آنها مناقشه ای وارد شده که می گوید با توجه به ذیل روایت ابن ابی یعفور راه تشخیص اجتناب از کبائر، این است که از جمیع عیوب اجتناب کند و در واقع ذیل روایت صدر را رد نمی‌کند بلکه توضیح می‌دهد. پس خود روایت پاسخ استدلال کنندگان به قول دوم می‌شود و در نتیجه شخص در صورتی عادل است که حتی از صغیره هم اجتناب کند البته همین مقدار که در ظاهر دیده نشد که صغیره مرتکب شود دلیل حسن ظاهر است و برای عدالت کافی است.
خلاصه درس حاضر
آیت الله مقتدایی در ادامه بحث شرطیت عدم ارتکاب صغائر گفت: دلیل دوم کسانیکه قائلند مجرد ارتکاب صغیره مضر به عدالت نیست این است که می گویند از قرآن و روایات استفاده می‌شود گناه صغیره معفوّ است و اگر کبیره انجام نشود صغیره خود به خود بخشوده است و دلالت میکند بر اینکه مضر به عدالت نیست، زیرا وقتی صغیره مورد عفو باشد کشف می‌شود که موجب فسق نیست و به عدالت ضرر نمی‌رساند.
این استاد حوزه بیان داشت: مناقشه ای بر دلیل دوم آنها وارد شده است که بیان میکند اولاً هیچ ملازمه‌ای بین عفو و عدم فسق نیست که بگوییم چون آمرزیده شد پس فسق مرتکب نشده زیرا ارتکاب یک مطلب است و عفو مطلب دیگری است و می‌گوییم عفو با عدم فسق تلازم ندارد چون حتی بعد از کبیره هم اگر توبه کند عفو می‌شود و این هرگز دلیل نیست که با ارتکاب کبیره فاسق نمی‌شود و در فاسق شدن با گناه تفاوتی بین کبیره و صغیره نیست.
وی افزود: ثانیاً اینکه امام علیه السلام فرمودند اگر کسی گناه کبیره را مرتکب نشد از گناهان صغیره او عفو می‌شود و ما احراز نکردیم که در طول عمر مرتکب کبیره نشود لذا احراز عفو از صغائر نمی‌کنیم و می‌گوییم ارتکاب صغیره مضر عدالت است.
تقریر درس
رابطه عدم اصرار بر صغیره با عدالت
اصرار بر گناهان صغیره خودش کبیره و مضر به عدالت است. ولی ارتکاب صغیره بدون اصرار هم آیا مضر به عدالت است یا خیر؟ گفتیم دو قول است: مشهور گفتند مضر است و ارتکاب صغیره ولو اصرار نباشد با عدالت منافات دارد و امام(ره) هم فرمودند علی الاقوی مجرد صغیره مضر به عدالت است. مرحوم سید هم اختلاف فتوی داشتند که در اجتهاد و تقلید گفتند مضر است و در جای دیگر در شرائط امام جماعت فرمودند مضر نیست.
در مورد استدلال قائلین قول اول که مضر به عدالت است و مشهور قائلند و نظر خودمان همین است که بیان شد اولاً عادل کسی است که ملکه نفسانیه مانعه از گناه داشته باشد و در کشف آن حالت نفسانی حسن ظاهر کفایت میکند. ثانیاً جهت دیگر اینکه در روایت امام علیه السلام فرمودند «وَ الدَّلَالَةُ عَلَى ذَلِکَ کُلِّهِ أَنْ یَکُونَ سَاتِراً لِجَمِیعِ عُیُوبِهِ» من لا یحضره الفقیه، صدوق، ج3، ص38
یعنی جمیع عیوب را اجتناب کند و اگر یک گناه صغیره نیز انجام دهد دیگر ساتر جمیع عیوب نیست پس این عمل ولو صغیره است مضر به عدالت است.
اما برای قول دوم که می‌گویند ارتکاب صغیره مضر نیست دو دلیل ذکر شده است:
دلیل اول صحیحه ابن ابی یعفور بود که سوال کرد از کجا بفهمیم این شخص عادل است یا خیر؟
امام علیه السلام فرمودند: اگر از کبائر دوری نماید عادل است پس اگر مرتکب صغیره شود از عدالت ساقط نمی‌شود زیرا امام بیان ننمودند.
مناقشه در این دلیل
دو ایراد به این استدلال وارد است؛
اولاً می‌گوییم درست است که امام علیه السلام فرمودند به اجتناب کبائر شناخته می‌شود اما این روایت ذیل هم دارد که در ادامه می‌فرمایند «وَ الدَّلَالَةُ عَلَى ذَلِکَ کُلِّهِ أَنْ یَکُونَ سَاتِراً لِجَمِیعِ عُیُوبِهِ»
یعنی امام یک کاشف قرار دادند به اینکه ساتر جمیع عیوب باشد و این شامل صغیره هم می‌شود چون وقتی دیدیم صغیره مرتکب شد پس این انسان معصیت میکند و شاید کبیره نیز مرتکب شود یا دیروز مرتکب شده و ما ندیدیم و لازمه آن این است که هیچ گناهی انجام ندهد و از او دیده نشود. پس اینکه ستر جمیع عیوب ندارد ممکن است کبیره هم مرتکب شده باشد که دیده نشده است.
همین را شرع قبول کرده که کسی ساتر جمیع عیوب است عادل است. پس با این نشانه می‌فهمیم که باید از صغائر نیز اجتناب کند ولو در صدر روایت کبائر را ذکر نمود. همین که علنی نمی‌کند برای ما کفایت میکند و بینه و بین الله را خودش می‌داند.
دلیل دوم قول دوم
اولاً از قرآن و روایات استفاده می‌شود گناه صغیره معفوّ است.
قرآن کریم می‌فرماید: ﴿إِنْ تَجْتَنِبُوا کَبَائِرَ مَا تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیِّئَاتِکُمْ وَ نُدْخِلْکُمْ مُدْخَلاً کَرِیماً﴾ سوره مبارکه نساء آیه 31
اگر شما از گناهان کبیره که مورد نهی الهی است اجتناب کردید گناهان صغیره شما را عفو می‌کنیم.
روایات
1. «قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام مَنِ اجْتَنَبَ الْکَبَائِرَ یَغْفِرُ اللَّهُ جَمِیعَ ذُنُوبِهِ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ﴿إِنْ تَجْتَنِبُوا کَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ وَ نُدْخِلْکُمْ مُدْخَلًا کَرِیماً﴾ سوره مبارکه نساء آیه 31/ وسائل الشیعة، حر عاملی، ج15، ص316، کتاب الجهاد، ابواب جهاد النفس، باب45، ح4
حضرت امام صادق علیه السلام فرمودند کسی که از کبائر اجتناب کند خداوند همه گناهان او را می‌بخشد و این به دلیل کلام وحی است که فرمود «اگر از گناهان بزرگی که از آن نهی شدید پرهیز کنید گناهان کوچک شما را می‌بخشیم و شما را در جایگاه خوبی قرار می‌دهیم»
پس اگر کبیره انجام نشود صغیره خود به خود بخشوده است پس مضرّ به عدالت نیست.
2. «عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ﴿إِنْ تَجْتَنِبُوا کَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ﴾ قَالَ مَنِ اجْتَنَبَ الْکَبَائِرَ مَا أَوْعَدَ اللَّهُ عَلَیْهِ النَّارَ- إِذَا کَانَ مُؤْمِناً کَفَّرَ اللَّهُ عَنْهُ سَیِّئَاتِهِ.» وسائل الشیعة، حر عاملی، ج15، ص316، کتاب الجهاد، ابواب جهاد النفس، باب45، ح5
در مورد آیه شریفه 31 سوره نساء «اگر از گناهان کبیره که از آن نهی شدید پرهیز کنید گناهان کوچک شما را می‌بخشیم فرمودند: اگر کسی از کبائر یعنی آن گناهانی که خداوند برای آنان وعده آتش داده است اجتناب کند و ایمان به خداوند هم داشته باشد خداوند سیئات او را جبران میکند و می‌بخشد.»
نتیجه
از مجموع استدلال برای قول دوم به دست می‌آید که فرض بحث جایی است که شخصی اجتناب از کبائر دارد ولی صغیره مرتکب می شود که دو روایت و آیه دلالت میکند بر اینکه مضر به عدالت نیست، زیرا وقتی صغیره مورد عفو باشد کشف می‌شود که موجب فسق نیست و به عدالت ضرر نمی‌رساند.
مناقشه بر این دلیل
اولاً هیچ ملازمه‌ای بین عفو و عدم فسق نیست که بگوییم چون آمرزیده شد پس فسق مرتکب نشده زیرا ارتکاب یک مطلب است و عفو مطلب دیگری است اگر مرتکب صغیره شود خروج از زیّ عبودیت مصداق پیدا کرد، بنابراین فاسق است.
اما در مورد عفو شدن می‌گوییم عفو با عدم فسق تلازم ندارد چون حتی بعد از کبیره هم اگر توبه کند عفو می‌شود و این هرگز دلیل نیست که با ارتکاب کبیره فاسق نمی‌شود گرچه بعد از عفو چه در کبیره و چه در صغیره فسق آمده برطرف شود اما در فاسق شدن با گناه تفاوتی بین کبیره و صغیره نیست.
برای مثال اگر مولایی باشد که به خاطر سجایای اخلاقی خوب هرگز عبدش را به خاطر نافرمانی مجازات نمی‌کند حال در جلسه مولا به عبد امر میکند آب بیاور عبد اطاعت نمی‌کند و بار دوم می‌گوید آب بیاور و عبد اطاعت نمی‌کند در این صورت اینکه مولا تصمیم ندارد به خاطر این نافرمانی عبد را مجازات کند دلیل نمی‌شود که عبد معصیت نکرده باشد بلکه معصیت کرده است و مولا عقوبت نمی‌کند. اما عرف به خاطر تمرد و معصیت عبد را ملامت میکند.
در محل بحث هم خداوند بر صغیره وعده عقوبت داد اما لازمه‌اش این نیست که عبد معصیت کار نباشد و فاسق نشود.
ثانیاً اینکه امام علیه السلام فرمودند اگر کسی گناه کبیره را مرتکب نشد از گناهان صغیره او عفو می‌شود ما از کجا بفهمیم که مرتکب کبیره نمی‌شود شاید تا آخر عمرش کبیره مرتکب شود یعنی عفو مطلق بر عدم ارتکاب کبائر شد و عدم ارتکاب کبائر مطلق است که قبل و الآن و بعد را شامل است. پس احراز نکردیم که در طول عمر مرتکب کبیره نشود لذا احراز عفو از صغائر نمی‌کنیم و می‌گوییم ارتکاب صغیره مضر است.
پس اگر کسی صغیره نیز مرتکب شد مضر به عدالت است و استدلال بزرگانی که می‌گویند ارتکاب صغیره مضر به عدالت نیست هر دو رد می‌شود و حق همان‌گونه که امام در تحریر فرمودند این است که گناه صغیره مضر به عدالت است.
تقریر: محسن جوادی صدر