به گزارش خبرنگار سرویس اقتصاد پایگاه تخصصی وسائل ایجاد تأمین اجتماعی، همواره یکی از مهم‌ترین دغدغه دولت‌ها بوده است. امری که دولت‌ها هزینه‌های سنگینی بابت آن پرداخته‌اند و گاه به نتیجه مطلوب و مورد نظر خود نرسیده‌اند. تجربه نشان داده که تأمین اجتماعی از عهده دولت‌ها خارج است و مشارکت مردم در این امر ضروری است.
تکیه بر قوه منابع دولتی، روشی است که سال‌ها کارآیی خود را از دست داده است. مسجد نهادی است که با تربیت صحیح افراد، تأ اجتماعی را به بهترین صورت سامان می‌دهد. متأسفانه نگرش غالب بر افراد مذهبی و غیرمذهبی به گونه‌ای است که باعث شده از مسجد فقط کارکرد عبادی آن را در نظر بگیرند؛ حال آنکه مسجد، با توجه به پتانسیل عظیم نهفته در آن، می‌تواند کارکردهای دیگری نیز داشته باشد. از جمله تأمین اجتماعی و حفظ سلامت اجتماعی جامعه.
تعریف تأمین اجتماعی
تأمین اجتماعی یکی از بحث های مهم نظام اقتصادی است که بر اساس اهداف و انگیزه های مشخص انجام می گیرد. تأمین اجتماعی در واقع از دو کلمه تأمین و اجتماعی تشکیل شده است. کلمه تأمین به مفهوم حمایت در مقابل مخاطرات و ریسک ها تعریف شده است و کلمه اجتماعی رابطه آن را با جامعه نشان می دهد.
تأمین واژه ای عربی است که از ریشه امن گرفته شده است و یکی از شکل ها و صیغه های مصدر در این زبان می باشد. در محاورات عرفی مشتقات متعددی از این ماده همانند : امانت ، ایمان، مومن، امان، و امنیت، مورد استفاده واقع می شود. دو عنصر اساسی در کاربردهای این مشتقات مطرح می باشد: عنصر نخست آرامش و سکون نفس و دیگری تصدیق و اعتقاد. البته این دو به یکدیگر نزدیک اند زیرا از لوازم اعتقاد و تصدیق، آرامش و سکون قلب می باشد. بر همین اساس امن و امان ضد خوف، امانت ضد خیانت و ایمان ضد تکذیب و کفر می باشد.
در ادبیات تخصصی در زبان فارسی، مفهوم تأمین، معادل واژه انگلیسی security است که اعم از بیمه و به معنای امنیت خاطر و پیش آگاهی از این امر است که اوضاع و احوال یک فرد ( از نظر درآمد، اشتغال، مسکن و ...) در آینده نزدیک دستخوش نابسامانی نخواهد شد. تامین اجتماعی معادل واژه social security و یک اصطلاح تخصصی است که در سده اخیر رایج گردیده است.
مفهوم تامین اجتماعی با توجه به ایدئولوژی های مختلف تفاوت می کند. عده ای آن را چاره ای برای حل مساله عدم امنیت اقتصادی دانسته اندگروهی دیگر آن را چیزی جز تامین و تضمین درآمد نمی دانند، وبالاخره برخی آن را یک سلسله اقدامات جهت ایجاد امنیت فکر و خیال انسان ها ذکر کرده اند.
در تعالیم اسلامی به اصل تأمین اجتماعی، توجه خاصی شده است و اندیشه کمک به ضعفا و مستمندان و یاری رساندن به بیماران، همیشه مورد توصیه پیشوایان دینی بوده و در نظام حکومت دینی نیز مورد اهتمام خاص بوده است.
پیشوایان دینی همواره به فکر دستگیری از فقرا و بیماران و بیکاران اهتمام می ورزیده اند و فلسفه بسیاری از احکام اقتصادی و اجتماعی و حتی عبادی اسلام ، عنایت به این امور بوده است. مساله وقف، خمس،زکات، انفاق و ...نمونه بارزی از مظاهر این امور در اسلام است.
همچنین تأمین اجتماعی در اسلام ، حقی از حقوق انسانهاست که خداوند برخورداری از آن را بر همگان لازم دانسته و این حق اجتماعی نیز با تغییر شکل و نوع تمدن فرق نمی کند.
در روایت آمده است که بر حاکم اسلامی فرض است که اموال بیت المال را گرفته و به همان ترتیبی که خدا مقرر فرموده است برای فقرا و بینوایان و گرد آورندگان زکات و دل بدست آورده شدگان و در راه آزاد کردن بندگان و ورشکستگان در راه خدا و درماندگان در راه بپردازد و اگر چیزی زیاد آمد به حاکم بر گردد و اگر کمبودی مشاهده گردید بر حاکم و متولی فرض است که بر آن بیافزایند تا آنان را مستغنی و بی نیاز سازد.
به نظر می رسد دو عنصر اساسی بتوان برای تأمین اجتماعی ذکر نمود. عنصر اول عبارت است از از این که تأمین اجتماعی مربوط به نیازهای معیشتی افراد است و ممکن است مصادیق نیازها در جوامع و شرایط مختلف متفاوت باشد. و نکته دوم اینکه واژه اجتماعی مفید این معناست که در این مفهوم مرتبه و نوعی از نیازها که باید مورد حمایت اجتماعی قرار گیرند مورد نظر است که این امر نیز ممکن است به تناسب ارزشهای مورد قبول هر جامعه ای متفاوت باشد. بنابراین به طور خلاصه می توان گفت : " تأمین اجتماعی حمایتی است که جامعه از نیازهای معیشتی افراد خود به عمل می آورد ".
مقاله حاضر مسئله الگوی مطلوب تامین اجتماعی را در چارچوب الگوی تامین اجتماعی مسجد محور مورد بحث و بررسی قرار می دهد.
جایگاه و اهمیت تأمین اجتماعی مسجد محور
مسجد همواره در کنار کارکرد سیاسی، عبادی و معنوی خود، کانون اجتماعی در جامعه مذهبی نیز بوده است.این موضوع چه در زمان پیامبر و چه در زمان خلفاء و امام علی (ع) و دیگران قابل پیگیری است و نمونه های فراوانی درباره آن می توان ذکر کرد. جویا شدن از احوالات یکدیگر و توجه به امور سایر مسلمانان تنها بخشی از ظرفیت بزرگی است که مسجد دارا می باشد.
از این رو مسجد می تواند زمینه پی ریزی و ایجاد تشکیلاتی در راستای تأمین اجتماعی مسلمانان فراهم نماید. این تشکل از آن جهت که در دیدگاه همگان قرار دارد همچنین با توجه به این نکته که اقشار مختلف جامعه می توانند در مسجد حضور یابند، می تواند با بخش های مختلف جامعه ارتباط برقرار نماید لذا می توان از این ظرفیت برای دستیابی به تأمین اجتماعی در جامعه اسلامی استفاده بهینه را انجام داد.
تأمین اجتماعی مسجد محور
متاسفانه در عصر حاضر آنگونه شایسته و بایسته است از ظرفیت مساجد به طور بهینه استفاده نشده است و در مواردی هم که از این ظرفیت استفاده شده است، نوع استفاده به صورت غیر سیستماتیک می باشد. به عنوان مثال وقتی در مسجد فردی ادعای کمک می کند بدون اینکه از صحت ادعای این فرد اطمینان حاصل شود مبالغی برای وی جمع آوری می شود که نوع استفاده این فرد هم نامشخص می باشد. همچنین روشی که برای گردآوری این مبالغ وجود دارد اکثرا متناسب با شأن یک جامعه اسلامی و آبروی افراد نمی باشد. گذشته از این که ممکن است افراد نیازمندی وجود داشته باشند که به عللی مانند ترس از آبروی خود، هر چند نیازمند می باشند، قادر به بیان مشکل خود نباشند. لذا در این مقاله سعی ما بر این است که روشی سیستماتیک و نظام مند برای تأمین اجتماعی با محوریت مسجد ارائه دهیم.
الگوی عملیاتی
مسجد به عنوان یک سازمان اجتماعی، دارای سه سطح فنی، مدیریتی و نهادی است. بخش فنی که شامل ابزار و وسایل دستیابی به هدف است، امکانات و تجهیزات مسجد است. سطح مدیریتی امام جماعت و اعضای هیات امناء و سطح نهادی که وظیفه مراقبت از ارزشهای مسجد را به عهده دارد، مرکز رسیدگی به امور مساجد و خود مردم می باشند.اگر این سه بخش با یکدیگر هماهنگ باشند و همکاری لازم را داشته باشند، مساجد می توانند به هدف تأمین اجتماعی مسجد محور نائل شوند.
مراحل الگوی تأمین اجتماعی مسجد محور:
1. ارایه چشم انداز و اهداف کلی بر اساس پیش فرضها
با توجه به تاکید اسلام بر حمایت از افراد جامعه، متناسب با مراحل ذیل باید اجرای الگوی مورد نظر در مسجد صورت گیرد و دقت شود که تأمین این اهداف باید به صورت رتبه بندی باشد:
أ. تأمین اجتماعی در جهت تأمین ضروریات زندگی(خوراک، پوشاک، مسکن).
ب. تأمین اجتماعی در جهت تأمین امکانات و خدمات عمومی.
ت. تأمین اجتماعی در جهت بهره مندی از شغل و درآمد مناسب با شان.
2. ارایه الگوی اجرایی مناسب با اهداف مذکور
در این مرحله هر الگویی که پی ریزی می شود باید به سه سطح نهاد مسجد یعنی سطوح فنی، مدیریتی و نهادی دقت لازم صورت گیرد تا با هماهنگی بین این سه سطح، رسیدن به هدف مورد نظر به شکلی بهینه صورت بگیرد.
3. تعیین و برآورد منابع مالی
برای تامین منابع مالی الگو می توان از موارد ذیل جهت موفقیت الگو استفاده کرد:
أ. کمک‌های دولتی: همانطور که دولت به بنگاههای اقتصادی و موسسات آموزشی کمک‌های بلاعوض انجام می دهد، مسجد هم می تواند به عنوان یک نهاد حقوقی از این کمک ها در جهت موفقیت الگوی مذکور استفاده نماید. در قالب این کمک‌ها دولت می تواند به مساجد سهام شرکت های دولتی را واگذار کند.
ب. وقف: منبع مهمی که در اسلام تأکید گسترده ایی بر آن شده است، وقف می باشد.
ت. صدقات جمع آوری شده در مسجد.
ث. شناخت افراد خیر در محله مورد نظر.
ج. ایجاد شرکت‌های تعاونی با کمک مردم که سبب ایجاد اشتغال در محله و در نتیجه کاهش بیکاری و افزایش رفاه می شود.
ح. ایجاد صندوق قرض الحسنه: مسجد می تواند از عوایدی این صندوق جهت بهبود زندگی افراد جامعه استفاده نماید.
4. انتخاب یک مسجد به صورت آزمایشی و تعیین بازه زمانی برای اجرای طرح
5. بررسی موانع و میزان موفقیت طرح بعد از بازه زمانی مذکور
6. الزامات موفقیت الگو
أ. نظام اماری جامع از ساکنان منطقه
ب. اطلاعات وضع زندگی افراد
ت. ایجاد منابع مالی
ث. چگونگی استفاده از منابع مازاد
ج. سازوکار افزایش کارایی منابع
جمع بندی
از آنجا که مسجد نهادی است که در جامعه اسلامی و بالأخص در جامعه ایران با توجه به هویت اسلامی آن، دارای ظرفیت های گسترده ایی در جهت شکوفایی جامعه و افزایش رفاه می باشد لذا می توان از این نهاد در جهت برآوردن الگوهای اسلامی، استفاده بهینه نمود.
یکی از الگوهای مهم در اسلام الگوی تأمین اجتماعی می باشد از آنجا که انقلاب اسلامی ایران نیز به دلیل داشتن خاستگاه و محتوای دینی، مولود مسجد است و بدون شک، ادامه آن نیز جز در سایه مسجد امکان پذیر نیست و از این رو امام راحل(ره) همیشه توصیه می فرمودند که مسجد ها را پر کنید و از سوی دیگر مسجد می تواند یکی از مهم ترین کانون های منادی وحدت و انسجام اسلامی و نقطه تعامل، توسعه، اخوت و رسیدگی به نیاز مسلمانان باشد. از این رو به خاطر تأکید اسلام بر تأمین اجتماعی و توجه به نیازهای مسلمانان، مسجد می تواند یکی از عناصر مهم و کارآمد در جهت رسیدن به الگوی مذکور قرار گیرد.
منابع
قرآن کریم
جمالی زاده، احمد، بررسی فقهی عقد بیمه ،بوستان کتاب قم،1380، با کمی تصرف در متن
حلّى، حسن بن یوسف بن مطهر، قواعد الأحکام فی معرفة الحلال و الحرام، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه، ج1،1413 ه ق.
حسینی، سید رضا، پایان نامه: نقد وبررسی الگوهای تامین اجتماعی و ارائه الگوی سازگار با نگرش اسلامی، پایان نامه دکتری، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، بهار 1392.
حسینی ، سید رضا، الگوی تامین اجتماعی صدر اسلام و دلالت های آن بر الگوهای نوین، معرفت اقتصادی ش 6
جمالی زاده، احمد، بررسی فقهی عقد بیمه ،بوستان کتاب قم،1380، با کمی تصرف در متن
دفتر مطالعات و پژوهشهای مرکز رسیدگی به امور مساجد، فرهنگ مسجد،چاپ اول 1385
شورای پژوهشی موسسه عالی پژوهشهای تامین اجتماعی ، نظام جامع رفاه و تامین اجتماعی (خلاصه گزارش) ، تهران ، موسسه عالی پژوهشهای تامین اجتماعی ، 1378.
صدر، محمد باقر، اقتصاد ما، ترجمه اسماعیل اسپهبدی، ج 2، انتشارات اسلامی تهران، 1357.
عرفانی، توفیق، قرارداد بیمه در حقوق اسلام و ایران، کیهان ، 1371
عربی سرخه ایی، حسینعلی، پایان نامه کارکردهای اجتماعی مسجد درصدر اسلام ، موسسه آموزشیی و پژوهشی امام خمینی (ره)، ش 563.
کلینی، محمد بن یعقوب بن اسحاق، الاصول من الکافی ، ج1، تهران، انتشارات اسلامیة، 1365
مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، بحار الأنوارالجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار (ط - بیروت)، 111جلد، دار إحیاء التراث العربی - بیروت، چاپ: دوم، 1403 ق، ج71.
نورى، حسین بن محمد تقى، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، 28جلد، مؤسسة آل البیت علیهم السلام - قم، چاپ: اول، 1408ق ج17.
وسائل الشیعة، ج8،باب 23،ح5.
طالب ، مهدی، تامین اجتماعی ، بنیاد فرهنگی رضوی ، 1368.
امید ایزانلو
دانشجوی دکترای اقتصاد موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)