به گزارش خبرنگار سرویس اقتصاد پایگاه تخصصی وسائل فرهنگ اقتصادی اسلامی، فرهنگی برخواسته از نظام ارزشی اسلام است که در بعد بینشی مبتنی بر توحید‌باوری، معادباوری و امانت‌انگاری اموال است. این فرهنگ از جهت گرایشی نیز مبتنی بر ارزش‌هایی همچون کسب روزی حلال اعتدالی، ارزش‌مندی کار و تلاش جهادی، قناعت در مصرف، و ایثار و از خودگذشتگی است.
مولفه‌های بینشی فرهنگ اقتصادی اسلامی
فرهنگ اقتصادی اسلامی از نظر بینشی مبتنی بر بینش خداباوری، معادباوری و امانت‌انگاری اموال است. این سه مولفه فرهنگ اقتصادی باعث جهت دهی به رفتارهای اقتصادی انسان مسلمان می‌شوند و به تحقق گرایش‌های متناسب با آن کمک می‌نمایند
الف) خداباوری
در بینش اسلامی، خداوند مالک همه‌چیز است و انسان، تنها جانشین و نماینده خدا در زمین است. خداوند از میان تمام موجودات انسان را برگزید، از روح خود در او دمید، توحید و خداباوری به عنوان یکی از اصول دین مسلمانان مستلزم این است که مسلمانان همه جا و در هر زمان خداوند را شاهد بر رفتار خود از جمله رفتارهای اقتصادی خود بدانند. چنین بینشی زمینه کار و تلاش برای خدا و در راه خدا را فراهم می‌نماید.
ب)معادباوری
در اندیشه اسلامی، معادباوری مستلزم گسترش عرصه زندگی از دنیای محدود به آخرت است. در این چارچوب، انسان دنیا را مزرعه آخرت می‌داند. هر آنچه وی در مزرعه دنیا بکارد در آخرت برداشت می‌نماید.
امیرالمؤمنین (علیه السلام) ترسیم جالبی از این راه دارد. ایشان می‌فرمایند:
بدان که در پیش روی تو راهی طولانی و پر مشقت است و تو نیازمند آنی که زاد و رهتوشه ای شایسته و بایسته برداری که تو را به مقصد برساند و بارت را سبک کنی تا پیمودن راه، برای تو کمر شکن نشود. پس بیش از حد توان، بار سنگین بر دوش منه، که سنگینی آن وبال تو گردد. هر گاه از نیازمندان کسی را یافتی که توشه و بار تو را به دوش بکشد و در فردای قیامت، آن را به نحو کامل به تو برگرداند و در آن روزی که به آن نیاز است تحویلت دهد، پس او را غنیمت شمار و بارت را به دوش او بگذار و تا می توانی توشه بیشتری بر دوش او بگذار، چه بسا بگردی و دیگر او را نیابی. و اگر کسی در حالی که توانگر هستی از تو قرض بخواهد، تا در روز تنگدستی ات به تو باز پس بدهد، او را هم غنیمت شمار.
معادباوری کارکردی اسلامی در شکل‌دهی به رفتارهای اقتصادی دارد. باور به این که خداوند متعال انفاقات مالی افراد در دنیا را در آخرت چندین برابر پاداش می‌دهد، زمینه عمل به ضوابط مالی اسلام از جمله پرداخت واجبات مالی و همچنین پرداخت انفاقات مستحب را فراهم می‌نماید.
امانت‌انگاری اموال
در بینش اسلامی انسان به عنوان خلیفه الله، امانت‌دار اموال خدا است. معنای جانشینی و حمل امانت الهی را برای وی روشن ساخت؛ بنابراین، طبیعت با تمام ثروت‌ها و منابعش، امانت در دست بشر است که باید بر اساس آموزه‌های دینی، حق امانت‌داری را به‌جا آورد و تصرفاتش در چارچوبی باشد که خداوند مشخص کرده است. این نگرش، از یک‌سو هرگونه آزادی بی‌قیدوشرط در مسائل اقتصادی را نفی می‌کند و درواقع، یکی از مبانی انسان‌شناختی در بینش اسلامی به شمار می‌رود و از دیگر سو، دارای نقش مؤثری در خودشناسی و خودسازی است که زمینه فکری و روانی برای پذیرش و عمل به احکام و اخلاق اسلامی درزمینه اقتصاد را فراهم می‌سازد.
قرآن کریم هنگام بیان احکام ناظر به حدود تصرفات مالی، همواره امانت بودن اموال و مقام جانشینی انسان یادآور شده و مال را مال خدا و انسان را جانشین و نماینده او می‌داند. این تذکر بستر درخواست از افراد برای مشارکت در خدمات اجتماعی و انفاق را فراهم می‌آورد. امام صادق (ع) نیز در گفتاری الهام گرفته از وحی، محدودیت‌های آزادی اقتصادی را بر همین اصل مبتنی دانسته و فرموده است:
مال از آن خداست، آن را میان خلقش به امانت نهاده و فرمان داده است تا با میانه‌روی از آن بخورند، بنوشند و بپوشند... و مازاد آن را به مؤمنان تهیدست بازگردانند.
اگر اغنیاء موظف شده‌اند که قسمتی از اموال خویش را در اختیار فقرا بگذارند، جای منت نهادن بر فقرا نیست، زیرا آنها تنها امانت‌دار در این مال‌اند و وظیفه امانت گذار ایجاب می‌کند مطابق دستور رفتار نمایند.
مولفه‌های گرایشی فرهنگ اقتصادی اسلامی
فرهنگ اقتصادی اسلامی، در جنبه گرایشی بر ارزش‌های محوریی همچون کار در راه خدا و برای خدا ( نیت الهی و اخلاص)، ارزش‌مندی کار و تلاش مجدانه، قناعت در مصرف و ایثار و از خودگذشتگی متکی است (شکل 1).
شکل 1: مولفه‌های گرایشی فرهنگ اقتصادی اسلامی
الف) کار برای خدا و در راه خدا ( نیت الهی و اخلاص)
نیت الهی و اخلاص یکی از مهم‌ترین عناصر ارزشی در فرهنگ اقتصادی اسلامی است که در تمامی مراحل عمل، پیش، هنگام و پس از آن ضروری است. اخلاص و نیت خالص لله داشتن قبل از شروع عمل، موجب ایجاد اشتیاق برای فعالیت می‌شود. اخلاص در حین کار باعث اتقان در عمل می‌شود. اخلاص بعد از عمل نیز باعث حفظ آثار عمل خالصانه و آلوده نشدن آن به ریا، منت و آزار به دیگران می‌شود. چنین رویکردی ، افراد را از حصار تنگ منافع فردی و مادی خارج نموده و در مسیر تحقق اهداف اجتماعی قرار می‌دهد.
ب) ارزش‌مندی کار و تلاش مجدانه و مضاعف
در فرهنگ اقتصادی اسلامی، کار و تلاش مجدانه ارزشی محوری است. در مقابل، تنبلی و بیکاری ضد ارزش است. در آیات قرآن مجید و روایات معصومین (ع) توجه زیادی به این ارزش محوری در عرصه تولید و کار شده است. بر اساس روایات متعدد،کسی که در راه تامین روزی خانواده خود تلاش کند، همانند مجاهد در راه خدا است.
در دیدگاه اسلام، کار، تلاش و تولید نوعی عبادت محسوب شده، به گونه ای که تلاش برای تامین معاش خانواده، همانند جهاد در راه خدا دانسته شده و تنبلی و بیکاری مورد نکوهش قرار گرفته است. امیرمومنان(ع) مردمی که آب و زمین داشته باشند و بتوانند فقر را ریشه کن سازند و کوتاهی کنند نفرین کرده است. امام باقر(ع) با تأکید بر به اهمیت سرمایه‌گذاری می فرماید: بی تردید هر کس زمینی و آبی را بفروشد و بهایش را در زمین و آبی دیگر سرمایه‌گذاری نکند، بهای آن از بین خواهد رفت. امام علی(ع) نیز به قرظه بن کعب انصاری می نویسد: مردانی از اهل ذمه از مردم فرمانداری تو گفته اند که در زمین هایشان نهری داشته اند که خشک و پر شده است و آنان را در آنجا آبادی است، پس تو و آنها در کار بنگرید و سپس آن نهر را اصلاح نما و آباد کن که به جان خودم، اگر آباد شود محبوب‌تر از آن است که کوچ کنند و ناتوان گردند یا از انجام کارهایی که به مصلحت مملکت است باز مانند.
ارزش کار و تلاش در فرهنگ اسلامی به اندازه ای است که امام باقر (ع)، مرگ در حالت تلاش و کار را، مرگ در حال اطاعت از خداوند متعال می داند. جهد و تلاش امام باقر(ع) در مزرعه خود، در شدت گرما سبب تعجب و اعتراض فردی از اهالی مدینه شد. وی از روی اعتراض گفت: اگر در این حال اجلت فرا رسد چه خواهی کرد؟ آن حضرت در پاسخ فرمود: اگر در این حال مرگم فرا رسد، در حال اطاعت خدا دیده از جهان فرو خواهم بست و با این کار، خود و خانواده ام را از تو و دیگران بی نیاز می کنم.
امام کاظم(ع) نیز با تاکید بر اهمیت کار و تلاش مجدانه، در جواب یکی از یاران خود که پرسید چرا کارگران و غلامان را به کار نمی‌گماری، فرمود: «کار و تلاش، سیرة عملی رسول گرامی اسلام(ص) و امیرمؤمنان و امامان بزرگوار از پدران‌شان بوده‌است و همة انبیاء، پیامبران و صالحان چنین راه و رسمی داشته‌اند.
اسلام مال و ثروت را سبب قوام جامعه و کنز و راکد نگه داشتن آن را ممنوع و سبب عذاب الیم دانسته است. مراد از کنز، نگهداری، ذخیره و منع جریان مال در معاملات است. پس هر کس مال را به خود اختصاص دهد «کنزتم لانفسکم»، به خدا و پیامبرش (در امانتی که او سپرده شده) خیانت کرده است و اگر ثروت خود را ـ هر چند زیاد ـ در چرخه سرمایه گذاری های تولیدی و تجاری قرار دهد و به دیگران خدمت کند، هیچ گونه منعی ندارد. بنابراین، این آیه اختصاص به نکوهش و نپرداختن زکات ندارد، بلکه جلوگیری از گردش اموال در تأمین همه ضروریات جامعه دینی را شامل می شود.
مقام معظم رهبری در سخنانی با استناد به آیات قرآنی و سنت الهی به اهمیت کار و تلاش اشاره می‌کنند:
همچنان که همهى دستاوردهاى بشر به تبع تلاش و پیگیرى است، حفظ آنها هم به تبع تلاش و مجاهدت و فداکارى است. اگر مشاهده مىکنید که ملتهایى پیشرفتهاى علمى و تکنولوژیکى یا سیادت سیاسى و اقتصادى پیدا کردهاند ثروتمند شده‌اند و عزتى پیدا کردهاند هرچه هست، تابع تلاش است. این یکى از اصول اسلامى است که «من کان یرید العاجلة عجّلنا له فیها ما نشاء لمن نرید»؛ این مربوط به کسانى است که دنیا را مىخواهند. آن کسانى که دنبال ارزشها هستند و دنیاى ارزشى را که همان آخرت است، و آخرت الهى را که همان ثواب الهى است، مىخواهند، آنها هم همینطورند؛ «و من اراد الآخرة و سعى لها سعیها و هو مؤمن فأولئک کان سعیهم مشکورا». بعد مىفرماید: «کلّا نمدّ هؤلاء و هؤلاء...» ؛ ما همه را کمک مىکنیم؛ اینها را و آنها را. هرکس که تلاش کرد، در همان راهى که تلاش کرده است، خدا به او کمک مىکند. تلاش، معیار و میزان براى به دست آوردن دستاوردهاست.
در فرهنگ اقتصادی اسلامی، تلاش و همت مضاعف و مجدانه ارزشی بسیار اساسی جهت ایجاد روحیه کار و فعالیت در جامعه است. چنین روحیه‌ای باعث جهش اقتصادی جامعه می‌شود.
ج) قناعت و مصرف اعتدالی
در نظام ارزشی اسلام و فرهنگ اقتصادی اسلامی، در کنار ارزش قلمداد شدن کار و تلاش مجدانه، قناعت به عنوان ارزش محوری در مصرف معرفی شده است. خداوند متعال در آیه 67 سوره فرقان، راه رسیدن به ثبات و پایداری را رعایت اعتدال در مصرف و دوری از افراط و تفریط در مصرف معرفی می‌کند. امام کاظم(ع) در این باره می‌فرمایند: هر کس میانه روی و اعتدال را رعایت کند و قانع باشد، نعمت برای او باقی خواهد ماند و هر کس اسراف کند، نعمت از دستش خواهد رفت. امیر المومنین (ع) نیز قناعت را ثروتی بی‌پایان قلمداد می‌نمایند.
وجود روحیه قناعت موجب کاستن از روحیه حرص و طمع، اسراف و اتراف می‌شود. توصیه به مصرف در حد کفاف ناظر به ارزش قناعت در رهیافت اسلامی است. اسلام با ارزش‌گذاری قناعت، پرهیز از اسراف و اتراف، تلاش می‌نماید تا علاوه بر کاستن از فشار بیش از اندازه به منابع کمیاب به خصوص منابع طبیعی، به افراد این توانایی را بدهند که مازاد درآمدشان را در راه خداوند انفاق کنند.
ه) ایثار و از خودگذشتگی در انفاق اموال
ارزش محوری فرهنگ اقتصادی اسلامی در حوزه توزیع و بازتوزیع منابع، ایثار و از خودگذشتگی است. در دستگاه ارزشی اسلامی، ارزش انفاق و دستگیری از دیگران مکمل ارزش‌مندی کار و تلاش و قناعت در مصرف است. در این چارچوب افراد بخشی از مازاد درامد خود را برای تامین نیازهای دیگران به کار می‌گیرند. یکی از ویژگی های برجسته در نظام توزیع مجدد اسلام این است که تمام بار تامین اجتماعی بر دوش دولت سنگینی نمی کند. احاد مردم نیز نسبت به رفاه سایرین مسئول‌اند. این مضمون در روایات بسیاری مورد اشاره قرار گرفته که کسی که همسایه اش گرسنه باشد و او در دستگیری از او کاری نکند، مسلمان نیست.
در فرهنگ اسلامی، خداوند با انسان به‌عنوان موجودی مسئول سخن گفته و تکالیفی را متوجه وی نموده است. خداوند متعال انسان‌ها را نسبت به یکدیگر مسئول دانسته و با صراحت و دقت مسئولیت آنان نسبت به یکدیگر تعیین و مشخص نموده است. ازجمله در قرآن کریم خطاب به مؤمنان می‌فرماید: و حق خویشاوندان و مسکینان و درراه ماندگان را ادا کن.
منابع
قرآن کریم
بیانات مقام معظم رهبری د در دیدار با جوانان نخبه؛ 21/11/1382
یعقوبی، احمد‌بن‌اسحاق، تاریخ یعقوبی، بیروت: دارالعراق، 1375ق.
شریف الرضى، محمد بن حسین، نهج البلاغة (للصبحی صالح)، قم: هجرت، 1414 ق.
مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، بحار الأنوارالجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار؛ 111جلد، چ2، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1403ق.
حمیرى، عبد الله بن جعفر، قرب الإسناد (ط – الحدیثة)، قم: مؤسسة آل البیت علیهم السلام، 1413 ق.
طباطبایی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان، قم: انتشارات جامعه مدرسین، 1417 ق.
کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق؛ الکافی (ط - الإسلامیة)؛ 8جلد، چ 4، تهران: دار الکتب الإسلامیة، 1407 ق.
امید ایزانلو
دانشجوی دکترای اقتصاد موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، omidezanlo@chmail.com
323/402/ع