به گزارش خبرنگار سرویس اقتصاد پایگاه تخصصی وسائل حجت الاسلام محسن ملکی ابرده در جلسات نهم و دهم درس گفتار فقه بانکداری اسلامی که در تاریخ 27 شهریور ماه و 15 مهرماه 1396برگزار حقیقت پول و رابطه آن با بانک و مسائل مالی و همچنین چالش های فقهی و اقتصادی آن را تشریح نمود.
مدرس حوزه علمیه مشهد در ابتدا بیان نمود: پول مانند بسیاری از حوادث و پدیده‌های اجتماعی، در بستر تاریخ بشر، پدید آمده و عوامل چندگانه‌ای مانند: زمان ، مکان ، آداب و رسوم، نظام‌های سیاسی، وضعیت زندگی مردم و غیره در مراحل تکامل آن تأثیر گذارده که هر از چند گاهی، نمودی نو در صحنه اجتماع می‌یابد.
وی در ادامه با بیان اینکه" فقیه برای دستیابی به حکم صحیح هر پدیده‌ای، نخست باید ماهیت و ویژگی‌های آن را بشناسد و آن گاه موضوع و فرع فقهی شناخته شده را به اصل برابر آن برگرداند تا احکام پی درپی آن را بیان کند." شماری از پرسش‌ها، پیرامون موضوع شناسی پول را مطرح نمود.
وی در پایان سیر جعل پول کالایی و پول کاغذی را در این جلسه مورد بررسی قرار داد.
تقریر این دروس در ادامه می آید:
رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ ص أَنَّهُ قَالَ: لَا یَزَالُ النَّاسُ بِخَیْرٍ مَا أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ وَ تَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوى فَإِذَا لَمْ یَفْعَلُوا ذَلِکَ نُزِعَتْ مِنْهُمُ الْبَرَکَاتُ وَ سُلِّطَ بَعْضُهُمْ عَلَى بَعْضٍ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُمْ نَاصِرٌ فِی الْأَرْضِ وَ لَا فِی السَّمَاءِ.1
امام علی (ع) : طَلَبُ التَّعَاوُنِ عَلَى إِقَامَةِ الْحَقِّ دِیَانَةٌ وَ أَمَانَةٌ.2
امام علی (ع) : ْ مِنْ وَاجِبِ حُقُوقِ اللَّهِ [سُبْحَانَهُ] عَلَى عِبَادِهِ النَّصِیحَةُ بِمَبْلَغِ جُهْدِهِمْ وَ التَّعَاوُنُ عَلَى إِقَامَةِ الْحَقِّ بَیْنَهُمْ.3
امام علی (ع) : أَلَا إِنَّ الذُّلَّ فِی طَاعَةِ اللَّهِ أَقْرَبُ إِلَى الْعِزِّ مِنَ التَّعَاوُنِ بِمَعْصِیَةِ اللَّهِ.4
همه این مطالب را می توان در آیه زیر جمع کرد:
در سوره فتح 29: مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ الَّذینَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْکُفَّارِ رُحَماءُ بَیْنَهُمْ تَراهُمْ رُکَّعاً سُجَّداً یَبْتَغُونَ فَضْلاً مِنَ اللَّهِ وَ رِضْواناً سیماهُمْ فی وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ ذلِکَ مَثَلُهُمْ فِی التَّوْراةِ وَ مَثَلُهُمْ فِی الْإِنْجیلِ کَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ فَآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوى عَلى سُوقِهِ یُعْجِبُ الزُّرَّاعَ لِیَغیظَ بِهِمُ الْکُفَّارَ وَعَدَ اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ مِنْهُمْ مَغْفِرَةً وَ أَجْراً عَظیماً.5
محمّد(ص) فرستاده خداست؛ و کسانى که با او هستند در برابر کفّار سرسخت و شدید، و در میان خود مهربانند؛ پیوسته آنها را در حال رکوع و سجود مىبینى در حالى که همواره فضل خدا و رضاى او را مىطلبند؛ نشانه آنها در صورتشان از اثر سجده نمایان است؛ این توصیف آنان در تورات و توصیف آنان در انجیل است، همانند زراعتى که جوانههاى خود را خارج ساخته، سپس به تقویت آن پرداخته تا محکم شده و بر پاى خود ایستاده است و بقدرى نموّ و رشد کرده که زارعان را به شگفتى وامىدارد؛ این براى آن است که کافران را به خشم آورد (ولى) کسانى از آنها را که ایمان آورده و کارهاى شایسته انجام دادهاند، خداوند وعده آمرزش و اجر عظیمى داده است.
مصالح اجتماعی و سعادت انسان در زندگی دنیایی که مقدمه برای سعادت اخروی است در دین مقدس این طور دیده شده است که دنیا همراه آخرت است یعنی این دو با هم گره خورده است.
مقصد دوم: حقیقت پول و رابطه آن با بانک و مسائل مالی6
پول در عربی نقد گفته می شود که عبارت است از: کل شی یقع بازاء قیمت المتاع و الخدمات او یعطی فی رفع الدین
همه ما پول را می‌شناسیم و با آن داد و ستد می‌کنیم، ارزش کالاها و خدمات خود و دیگران را با آن می‌سنجیم، گاه با آن پس انداز می‌کنیم، گاه در کمتر از یک روز، چندین بار میان ما و دیگران داد و ستد می‌شود. با وجود این، گاهی اندک دگرگونی ای در آن، چنان متغیرهای اقتصادی را به هم می‌ریزد که حتی صرافان کهنه کار بانک‌ها، و استادان نظریه پرداز اقتصاد پول و بانک داری نیز، از بررسی آن ناتوان می‌مانند.
پیدایش گونه‌های پول، بویژه پول‌های کاغذی و بانکی، با ماهیت‌های چندگونه، و تأثیرپذیری ارزش داد و ستدی آن در برابر متغیرهای اقتصادی از سویی، و تغییرات سیاست‌های پولی و ارزی از سوی دیگر، افزون بر اقتصاددانان و حقوق دانان، فقیهان را نیز در شناخت پول و شناسایی احکام آن، با مشکلات اساسی رودرروی کرده است؛
پول مانند بسیاری از حوادث و پدیده‌های اجتماعی، در بستر تاریخ بشر، پدید آمده و عوامل چندگانه‌ای مانند: زمان ، مکان ، آداب و رسوم، نظام‌های سیاسی، وضعیت زندگی مردم و غیره در مراحل تکامل آن تأثیر گذارده که هر از چند گاهی، نمودی نو در صحنه اجتماع می‌یابد.
فقیه برای دستیابی به حکم صحیح هر پدیده‌ای، نخست باید ماهیت و ویژگی‌های آن را بشناسد و آن گاه موضوع و فرع فقهی شناخته شده را به اصل برابر آن برگرداند تا احکام پی درپی آن را بیان کند.
اکنون برای آشکار شدن پیچیدگی مباحث پیرامون این پدیده نو، شماری از پرسش‌های مهمّ فقهی و اقتصادی را می‌آوریم که زمینه تحقیق و پژوهش را به روی متفکران، فقیهان، اقتصاددانان و حقوق دانان گشوده، است.
شماری از پرسش‌ها، پیرامون موضوع شناسی پول (پول شناسی) است، مانند:
۱. پول‌های فعلی ماهیت دارند، یا سند مال به شمار می‌آیند؟ ۲. پول‌های کنونی، مال مثلی هستند، یا قیمتی؟
۳. آیا این گونه پول‌ها، پدیده‌ای مستحدثه (نو) هستند، یا نه؟
ابهام‌های احکام فقهی درباره پول »
۱. آیا خرید و فروش پول‌های همانند و متفاوت (رالم و دلار) صحیح و مشروع است؟ و در صورت جواز، آیا باید مقدار ریالی و ارزشی مورد معامله ، مساوی باشد؟ و در صورت عدم تساوی، آیا از مصادیق ربای معامله‌ای است، یا خیر؟
۲. آیا به پول‌هایی مانند درهم و دینار کنونی، زکات تعلق می‌گیرد؟
۳. آیا جبران کاهش ارزش پول (در قرض ، غصب ، مهریه ، دیه و…) از مصادیق رباست؟
۴. آیا بر دارایی مخمَّس (خمس داده شده) که در طول سال، بر اثر تورّم، ارزش اسمی (رقمی) آن بالا رفته، به مقدار افزوده اسمی، خمس تعلق می‌گیرد؟
۵. آیا ممکن است که پول، سرمایه قرارداد مضاربه شود؟
۶. آیا پول از دیدگاه فقهی، می‌تواند هزینه فرصت داشته باشد؟
۷. آیا دریافت جریمه برای دیرکرد در پرداخت اقساط وام ، مشروع است؟
۸. آیا عرف و عقلا، در برابر کاهش ارزش پول، واکنش نشان می‌دهند؟
۹. آیا دید عرف و عقلا به پول، ابزاری و طریقی است، یا استقلالی و هدفی؟
۱۰. آیا از نظر شرعی، میزان ثابت سود پرداختی به ودیعه گذاران و تأثیر ندادن به نوسانات نرخ برخاسته از تورّم، در سود به دست آمده، صحیح است؟
۱۱. آیا دریافت کارمزد از وام گیرنده، بر اساس میزان وام پرداختی، نه میزان عملیات بانکی برای پرداخت وام، اشکال ندارد؟
۱۲. آیا دریافت سود یکسان از وام گیرنده، بی توجه به سود و زیان قرارداد، حتی پیش از روشن شدن نتیجه مضاربه، جواز شرعی دارد؟
۱۳. آیا احکام بیع صرف (خرید و فروش پول‌های طلا و نقره ) درباره پول اعتباری نیز جاری می‌شود؟
۱۴. آیا پدید آوردن عوامل تورّم زا، از میان بردن مال مردم نیست؟ و در صورت ضرر و زیان، جبران خسارت آن بر عهده چه کسی است؟
پول از نظر اقتصاددانان
کلمه پول، ریشه‌ای یونانی دارد که از واژه لاتینی پکوس به معنای گله، گرفته شده،7 اما در گذر زمان، بر تمامی ابزارهای عمومی سنجش کالاها، با ارزش‌های چندگانه و نوع‌های چندگونه، مانند:فلزی، کاغذی و غیره، (پول) نام گذارده شده است.
شاید از آن‌جا که کلمه پول و (پکوس)، (ریشه لفظی آن) با (مال)، در زبان عربی و شرعی برابری می‌کند زیرا در زبان دینی، ( مال ) بیشتر در مورد گله شتر ، گوسفند و مانند آن به کار می‌رود در مورد پول فلزی نیز، به کار رفته است.8 برای نمونه، در آیه شریفه:(خُذ من أموالهم صدقة)9
ای پیامبر از اموال آنان زکات بگیر!
کلمه (اموال) به شتر، گاو، گوسفند، جو ، گندم ، درهم ، دینار ، خرما ، کشمش و مانند آنها گفته می‌شود.
(پول را به صورت‌های زیر می‌توان تعریف کرد:
۱. پول چیزی است که بیان گر مالیت مال بوده، و خصوصیات شخصی آن از نظر عرف ملغی شده باشد.
۲. پول عین مالیت مال و مجرّد از هرگونه جنبه‌های خصوصی و شخصی اموال است.
۳. پول چیزی است که بیان گر و حافظ ارزش مبادله‌ای خالص باشد.
۴. پول چیزی است که ارزش مصرفی آن در ارزش مبادله‌ای آن است.)10
یکی دیگر از اندیش وران، می‌نویسد:
(پول شیء فیزیکی دارای ارزش مبادله‌ای عام، یا شیء غیر فیزیکی که خود فی نفسه، ارزش مبادله‌ای عام است.)
سپس در توضیح آن می‌افزاید:
(وقتى که پول کالایى، فلزى و اسکناس در جریان باشد، عرف و عقلا خود آن اشیا را بدون ارزش مبادله اى عام نمى داند، بلکه آن اشیا را با ضمیمه ارزش مبادله اى عام به عنوان پول مى پذیرد، ولى در پول تحریرى، فقط خود آن ارزش مبادله اى عام، بدون هیچ گونه ضمیمه اى پول است.)11
به نظر می‌آید که وجه مشترک و تعریف ساده تمامی انواع پول چنین باشد:
(پول واحد ارزش و رایج ترین واسطه دادوستد و وسیله پرداخت است.)12
تعریف استاد:
پول عبارت است از مالیت شیء در مقام اثبات که حکایت گر از مالیت در مقام ثبوت دارد به طوری که پول ارزشش می شود ارزش عرضی و اعتباری و اشیاء و کالاها ارزششان می شود ذاتی البته این تعریف با وضع فعلی پول است.
پول کالایی
در جامعه های مختلف، کالاهایی برابر با وضع شغل مردم و شرایط جغرافیایی، میانجی در دادوستد قرار گرفت؛ چند نمونه از آنها عبارت بود از:( نمک ، صدف ، ماهی خشک شده، توتون ، پوست ، لباس و غیره…)13
کالای میانجی، دارای دو نوع ارزش بود:
۱. ارزش استعمالی و مصرفی؛
۲. ارزش دادوستدی برای دیگر کالاها و خدمات که از اعتبار عرف و عقلا به دست می‌آورد.
با توجه به اینکه دادوستد کالاهای میانجی، مشکلات دیگری، مانند:آورد و برد آنها به بازارهای دور دست، نگه داری و غیره را به بار آورد، بشر به دیگر وسیله‌ای برای دادوستد اندیشید.
پول فلزی
پس از پول‌های کالایی، پول فلزی، میانجی در دادوستد شد. بشر، طلا و نقره را در میان فلزات، به دلیل سبکی، دوام، یک شکلی، تشخیص آسان و امکان ذخیره سازی، به میانجی بودن در دادوستد برگزید.
معایب
نظام پول فلزی، به رغم امتیازاتی که نسبت به پول کالایی داشت، دچار نارسایی‌هایی در برآوردن انتظارات مردم بود:
۱. خطر سرقت هنگام حمل و نقل ؛۲. هزینه زیاد حمل و نقل؛۳. ساییدگی و کاهش وزن؛۴. غش در عیار
و دیگر معایب که مردم را به برگزیدن پول جای گزین، برانگیخت.
پول کاغذی، با پشتوانه طلا و نقره (پول نماینده)
از نگاه تاریخی، تشخیص اینکه از چه زمانی پول کاغذی وارد مبادلات شد، مشکل است. شاید بتوان (برات) را نخستین وسیله پرداخت کاغذی دانست؛ برات برگ کاغذی بود که خریدار کالا، به فروشنده تسلیم می‌کرد تا در شهر خود به صرّاف بدهد و برابر مبلغ ثبت شده در آن، طلا و نقره بگیرد.
دیگر وسیله دادوستد، که به کار گرفته شد، (رسید) بود؛ مردم به دلیل ترس از سرقت، پول فلزی خود را به افراد مورد اعتماد یا صرافان می‌سپردند و در برابر آن، رسید دریافت می‌کردند و هرگاه، می‌خواستند، به نزد صرّاف می‌رفتند و پول فلزی خود را دریافت می‌کردند.
پس از گاهی تجربه، صرّافان که پول فلزی مردم، بی کارایی ای، نزد آنان امانت می‌ماند، به این فکر افتادند که مابه التفاوت پول‌های فلزی (سپرده گذاری شده و بازپس گرفته شده) را قرض بدهند و به وام گیرندگان رسید بسپرند. مردم، نیز، با رسیدهایی که در دستشان بود، دادوستد کردند؛ بی بده بستان سکه طلا یا نقره.
پس از پذیرفته شدن و به کارگیری این رسیدها، دیگر رسیدهایی استاندارد و با مبلغ مشخص، بانک داری سوئدی، به نام (پالمستروخ) در سال ۱۶۵۶ میلادی، به بازار دادوستد فرستاده شد. صادرکننده این رسیدها، تعهد کرده بود که هرگاه، این رسیدها به وی برگردانده شود، بی درنگ، طلا یا نقره، به جای آن دهد. بدین ترتیب، این رسیدها به صورت (اسکناس قابل تبدیل به فلز ) (واژه اسکناس از لغت فرانسوی (assignass) گرفته شده است. این واژه، در زمان انقلاب کبیر فرانسه (۱۷۸۹ ۱۷۸۸م) به کار می‌رفت و به اوراقی گفته می‌شد که دولت انقلابی، پخش می‌کرده است. تضمین و پشتوانه این پول، زمین‌های ضبط شده کلیسا و اشراف بود.)14 به کار گرفته شد.
این گونه اسکناس‌ها را که پشتوانه طلا و نقره داشت و به آنها تبدیل می‌شد، پول نماینده نامیدند.
پی نوشت:
. تهذیب الأحکام (تحقیق خرسان)، ج6، ص: 181.
2. عیون الحکم و المواعظ (للیثی)، ص: 319.
3.نهج البلاغة (للصبحی صالح)، ص: 334.
4. تحف العقول، النص، ص: 217.
5. فتح/29.
6. http://wikifeqh.ir/
7. اقتصاد سیاسی، رمون بار، ترجمه منوچهر فرهنگ، ج۱، ص۳۱۸، سروش تهران، ۱۳۶۷.
8. لسان العرب، ابن منظور، ج۱۱، ص۶۳۶، دارصادر بیروت، بی تا.
9. وبه/سوره۹، آیه۱۰۳.
10. پول در اقتصاد اسلامی، پرویز داوودی، حسن نظری و حسین میرجلیلی، تهیه شده برای دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، سمت، تهران، ۱۳۷۴.
11. ماهیت پول (و راه بردهای فقهی و اقتصادی آن)، ص۱۵۱، پژوهش گاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۷.
12.دانشنامه جهان اسلام، حسین میرجلیلی، مقاله پول، ج۵، ص۷۹۶، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، تهران، ۱۳۷۵.
13. پول و تورم، دکتر قبادی و رئیس دانا، ص۴۲ و ۴۱ آورده شده از فرهنگ دهخدا، زیر عنوان پول.
14. پول در اقتصاد اسلامی، ص۳۷.
323/907/ع