پیروزی انقلاب اسلامی ایران به رهبری امام خمینی(ره) تحول نوینی را در باب مسائل سیاسی ایران اعم از سیاست داخلی و خارجی بر مبنای اسلام ناب محمدی(ص) به دنبال داشت؛ در بعد داخلی، تغییر در ساختار حکومت و نحوه اداره کشور و سپردن امور به دست مردم و در بعد خارجی و بین المللی، تغییر رفتاری و ارزشی را ایجاد کرد.
اندیشه‌ای که دارای جهان بینی توحیدی و رویکردی فلسفی خاصی نسبت به نظام هستی و انسان بوده و از مبانی فقهی، عرفانی، فلسفی، تاریخی و کلامی امام خمینی(ره) سرچشمه گرفته است که در مقام مقایسه بسیار متفاوت با دیدگاه‌های سایر دولت‌ها و رهبران سیاسی و مذهبی جهان در حوزه سیاست خارجی و روابط بین‌الملل است.
در همین راستا پایگاه تخصصی فقه حکومتی وسائل، نشستی را با حضور دکتر سید محمد ساداتی نژاد، رئیس گروه اسلام و روابط بین‌الملل دفتر مطالعات سیاسی وزارت امورخارجه و مسؤولان و دبیران این پایگاه برگزار کرده است که مشروح این نشست تقدیم خوانندگان می‌شود.
وسائل ـ با توجه به اصول و اهداف سیاست خارجی در دیدگاه امام و رهبری که دارای مبانی اعتقادی، فلسفی و اندیشه‌ای رشد محور و برگرفته از قرآن و سنت است و از آنجا که سیاست خارجی هر دولت، انعکاسی از سیاست داخلی آن نظام است؛ بفرمایید که در حال حاضر معیارها و خطوط کلی وزارت خارجه برای دستیابی به این مهم چیست تا سازوکار و چارچوب رفتاری لازم را به کارگزاران نظام اسلامی بدهد؟
مرکز آموزش و پژوهش‌های بین المللی وزارت خارجه ارگان آموزشی و پژوهشی وزارت خارجه است که خودش متشکل از چندین مجموعه می‌باشد، از ارگا‌ن‌های زیرمجموعه آن یکی دانشکده روابط بین الملل وزارت خارجه است، بخش دیگر دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت خارجه است که چندین گروه مطالعاتی منطقه‌ای و موضوعی دارد.
یکی از این گروه‌ها، گروه مطالعاتی اسلام و روابط بین الملل هست که از جمله موضوعاتی که به آن می‌پردازد، بحث فقه و روابط بین‌الملل و فقه و سیاست خارجی است که اینجانب مسئولیت آن را بر عهده دارم، دفتر مطالعات هم کار پژوهشی انجام می دهد و هم میزگردهای داخلی و خارجی برگزار می‌کند، پیگیری دیپلماسی پایه 2، برگزاری همایش، انتشار کتاب و فصلنامه از دیگر کارهای این دفتر می باشد.
بخش دیگر زیر مجموعه مرکز آموزش و پژوهش، مرکز اسناد وزارت خارجه است که آرشیو وزارت خارجه در آنجا نگهداری می‌شود و فصلنامه تاریخ روابط خارجی را منتشر می‌کند و میزگرد و همایش و نمایشگاه اسنادی نیز برگزار می‌کند، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌الملل نیز چندین نشریه دارد، فصلنامه سیاست خارجی، فصلنامه مطالعات آسیای مرکزی، مجله رویدادها، تحلیل‌ها از جمله آنها است.
مرکز چاپ و انتشارات وزارت خارجه از دیگر زیر مجموعه های مرکز است که کتاب های زیادی را تاکنون منتشر کرده که خیلی از آنها کتاب های مرجع در حوزه سیاست خارجی و روابط بین الملل می باشد، یک بخش دیگر اداره کل آموزش وزارت خارجه است که مخصوص آموزش های ضمن خدمت کادر وزارت امور خارجه می باشد.
گروه اسلام و روابط بین الملل در پنج حوزه فعالیت دارد؛ حوزه اول بحث تئوری‌های روابط بین الملل و تئوری‌های روابط بین الملل اسلامی است؛ رصد اینکه آخرین تئوری‌های علم روابط بین الملل چیست؟ و روابط بین الملل اسلامی چیست؟ و اینکه در دانشگاه‌های جهان اسلام و یا حتی در دانشگاه‌های غربی در این زمینه چه مباحثی مطرح است؟
حوزه دوم بحث فقه سیاست خارجی و فقه روابط بین الملل است، اینکه سیاست خارجی از نظر فقه چگونه است؟ روابط بین الملل از منظر فقهی چگونه است؟ و اینکه فقه چه کمکی می‌تواند به وزارت خارجه بکند؟ در این بخش، در حوزه و موسسات حوزوی چه خبر است و چه می‌گذرد؟
حوزه سوم بحث جهان اسلام است، یعنی موضوعاتی که به کل جهان اسلام بر می‌گردد، به عنوان مثال سازوکارهای چند جانبه جهان اسلام مانند سازمان همکاری اسلامی، بانک توسعه اسلامی یا یک سری مراکز منطقه‌ای مانند مؤسسه اکو، دی هشت و موسسه‌هایی که به حوزه جهان اسلام یا بخشی از آن بر می‌گردد و ارزیابی و بررسی عملکرد آنها و نقاط ضعف و قوت آنها از موارد مرتبط با این حوزه می باشد یا مثلاً وحدت جهان اسلام، بحران‌های جهان اسلام و مواردی از این قبیل بررسی می شود.
حوزه چهارم بحث متفکرین جهان اسلام در حوزه سیاست خارجی و روابط بین الملل است؛ اینکه متفکرین جهان اسلام راجع به بحث سیاست خارجی و روابط بین الملل چه اعتقادی دارند، در این حوزه، تمرکز روی خود متفکرین و شناسایی آنان است که چه کسانی هستند؟ و چه تفکری دارند؟
حوزه پنجم جریان‌های جهان اسلام است و خصوصا مواردی که در حوزه روابط بین الملل اثرگذار بوده مانند جریان اخوان المسلمین، جریان تکفیری و افراطی‌گری که توانسته است در تحولات بین المللی و منطقه‌ای مثبت یا منفی دارای اثر باشد.
این پنج حوزه‌ای است که ما در آن کار می‌کنیم؛ آن قسمت که بیشتر به قم و مؤسسات حوزوی مربوط می‌شود، حوزه دوم است که بسیار مهم است؛ به اعتقاد بنده در طول 4 دهه گذشته، آنطور که باید از پشتوانه فقهی در حوزه روابط بین الملل و سیاست خارجی استفاده نشده و در این خصوص، جای کار زیادی وجود دارد.
در دوره‌های مختلف، وزارت خارجه، تعاملاتی و ارتباطاتی با قم داشته است؛ حتی در دوره‌ای در سال 60 یک شورای علمایی تشکیل شد که در حوزه حقوق بشر بود، تأسیس دفتر وزارت خارجه در قم نیز با همین هدف تقویت تماس با حوزه و نهادهای حوزوی بود.
در بحث هسته‌ای، بحث حقوق بشر و موضوعات مختلف نیز همواره این تماس ها بین حوزه و وزارت خارجه برقرار بوده است، ولی باز آن چیزی که باید هنوز خیلی فاصله داریم و به آن نرسیده‌ایم؛ بنابراین در این قسمت فقهی من نظر شخصی خودم این است که تا فقه سیاست خارجی و فقه روابط بین الملل تقویت نشود، تئوری‌های روابط بین الملل اسلامی نیز تاسیس و تقویت نخواهد شد.
از طرفی تقویت فقه روابط بین الملل و فقه سیاست خارجی و اتصال آن به امور کاربردی و اجرائی سیاست خارجی، می‌تواند کمک شایانی به وزارت امور خارجه بنماید، دایره‌ای از موضوعات از حقوق بشر تا محیط زیست، مصونیت دیپلمات‌ها و امکان دیپلماتیک، رسانه، مهاجرت، پناهندگی و غیر وجود دارد که نگاه فقهی به آنها می‌تواند در حوزه تئوریک و کاربردی نیز منشأ اثر فراوان باشد.
مثلا فقه پناهندگان، فقه مهاجرت، فقه مربوط به وضعیت سلاح های کشتار جمعی، فقه مربوط به امور بشر دوستانه، فقه مذاکره، فقه تشریفات، فقه معاهدات، همه موضوعاتی است که جای کار دارد و کار فقهی در این حوزه‌ها، قطعا روی سایر علوم نیز تأثیرگذار خواهد بود.
لازم است تا کارهای زیربنایی و عمیقی انجام شود و افزایش و تقویت تماس‌ها، میان حوزه و موسسات حوزوی و وزارت امور خارجه، به این هدف کمک شایانی می نماید و در این مسیر نباید عجله به خرج داد؛ در چنین فضایی، مؤسساتی همانند خبرگزاری رسا و پایگاه فقه حکومتی که تمرکز آنها بر روی امور دینی و حوزوی است، می‌توانند نقش شایانی را انجام دهند.
تبلیغ اقدامات حوزه و مؤسسات حوزوی در زمینه فقه سیاست خارجی و فقه روابط بین الملل و خصوصا انتقال آن به وزارت امور خارجه، بسیار مهم و راهگشا است.
وسائل ـ در حیطه مطالعات و مسؤولیتی که شما دارید، چقدر در وزارت خارجه استقبال است؟
همانطوری که اشاره کردم، وزارت خارجه در 4 دهه گذشته همواره به دنبال این موضوع بوده و تماس بین دو نهاد همیشه وجود داشته است و هم اکنون نیز وزارت امور خارجه دفتری در شهر قم دارد که به حوزه و نهادهای حوزوی در تماس است.
در دفتر مطالعاتی سیاسی و بین المللی نیز گروهی با عنوان گروه مطالعاتی اسلام و روابط بین الملل وجود دارد؛ در طول سال‌های گذشته نیز در حوزه‌های مختلف به صورت پراکنده، هر جا که مورد نیاز بوده، این تماس ها وجود داشته است. ولی این تماس ها و همکاری ها باید تقویت و وسیع تر شود و تلاش شود تا جنبه کاربردی پیدا نماید.
در طرف حوزه نیز کارهای زیادی در این زمینه صورت گرفته است، وجود کلاس‌های فقه سیاسی متعدد، نوشتن کتاب‌ها و پایان نامه مختلف در حوزه روابط بین‌الملل و سیاست خارجی، کتاب روابط بین الملل در اسلام مرجع عالیقدر حضرت آیت الله جوادی آملی و کارهای وسیع دیگری که انجام شده است، همگی حرکت در مسیر صحیحی هستند که باید تقویت شود.
این موضوع، اهمیت دارد که افراد توجه نمایند که علم روابط بین‌الملل و فقه روابط بین‌الملل دو شاخه علمی جدا هستند که هر دو نیز ضرورت و اهمیت دارد و به همان اندازه که علم روابط بین‌الملل برای ما مهم می‌باشد؛ به همان اندازه و حتی بیشتر فقه روابط بین‌الملل برای ما اهمیت دارد و هر دو علم را باید تقویت نمود، علم روابط بین‌الملل برای تجزیه و تحلیل پدیده‌های روابط بین الملل است و فقه روابط بین الملل برای صدور حکم شرعی پدیده‌های روابط بین الملل است.
وسائل ـ چرا رویه ثابت و یک نقشه راه در بخش سیاست خارجی وجود ندارد، هر دولتی، رویه خاصی را در پیش می‌گیرد، به عنوان مثال در بحث هسته ای، سیاست های مختلفی به کار گرفته شد، به نظر می‌رسد انگیزه کافی برای درک و استقرار قواعد فقهی در عرصه سیاست خارجی وجود ندارد.
همانطور که اشاره کردم، علیرغم کارهای زیادی که تاکنون صورت گرفته، هنوز کار علمی و فقهی زیادی باید در حوزه روابط بین الملل صورت گیرد؛ به عنوان مثال، امام خمینی(ره) موضوع مستضعفین در مقابل مستکبرین را مطرح کردند.
این اصل می‌تواند از نظر فقهی بیشتر تبیین و معیارهای دولت مستضعف و دولت مستکبر تبیین فقهی شود کما اینکه آیت الله جوادی آملی در کتاب روابط بین الملل در اسلام به خوبی این مسأله را تفصیل و توسعه داده است.
آیت الله جوادی آملی به عنوان اولین فقیه، یک کتاب در حوزه روابط بین‌الملل دارند که من از آن تعبیر به شاهکار فقهی در حوزه روابط بین الملل می‌کنم، ولی نیاز به کتاب ها و ادبیات بیشتری در این حوزه می‌باشد.
هر چه تبیین فقهی بیشتری در زمینه موضوعات سیاست خارجی و روابط بین الملل صورت گیرد، پشتوانه فقهی سیاست خارجی و روابط بین الملل قوی تر خواهد بود و این موضوع موجب تقویت دستگاه سیاست خارجی خواهد شد.
یا موضوع دارالاسلام و دارالکفر، موضوع دیگری از فقه سیاسی و فقه روابط بین الملل است که تبیین و تطبیق آن با شرائط امروز روابط بین الملل، می‌تواند برکات و اثرات فراوانی داشته باشد، پاسخ بسیاری از شبهات و سؤالاتی را که در زمنیه سیاست خارجی و روابط بین الملل وجود دارد را می‌توان از طریق فقه روابط بین الملل و فقه سیاست خارجی استخراج و شبهات را برطرف نمود.
اگر پشتوانه فقهی، مبانی و اصول سیاست خارجی و روابط بین الملل دولت اسلامی با دقت استخراج و تبیین گردد، امکان سردرگمی و اشتباه و اتخاذ تصمیمات نادقیق یا سطحی و امکان سیاست زدگی در اتخاذ تصمیمات نیز به حداقل خواهد رسید.
اگر فقه روابط بین الملل و فقه سیاست خارجی گسترده شود و ما مثلا یک کتاب هزار یا دو هزار صفحه‌ای در این زمینه داشته باشیم، زمینه برای بکارگیری سلیقه‌های شخصی و غیر مبنایی و غیر اسلامی، بسیار پایین می‌آید.
وسائل ـ قبل از اینکه مسائل و موضوعات را بخواهیم در عرصه سیاست خارجی دست حوزه بدهیم تا از منظر فقه بررسی کند و به دست وزارت خارجه بدهد، قبل از آن آیا آمده‌ایم منظومه فکری حضرت امام(قدس سره) و حضرت آقا را به شکل یک پکیج کامل در بیاوریم، تا چارچوب و کلیات و خط مشی‌ها به عنوان یک سیاست کلی به دست بیاید، یعنی این مسیر اگر طی شود؛ اعتبارش بیشتر است و زودتر به نتیجه می‌رسد.
این کار هم شده و هم نشده است؛ به این اعتبار که کارهای تحقیقی و علمی و پژوهشی زیادی در این خصوص؛ انجام داده‌اند، از طرفی عرض کردم، نشده است به این اعتبار که کارای انجام شده جامع و کافی نبوده و هنوز باید کار زیادی صورت گیرد.
خصوصا بسیار اهمیت دارد که در انجام این مطالعات و پژوهش‌ها، همه نهادهای درگیر و دست اندرکار حضور داشته باشند و با همفکری و مشورت، نگاه فقهی امام خمینی(قدس سره) و مقام معظم رهبری در حوزه روابط بین‌الملل و سیاست خارجی استخراج و تبیین گردد، در غیر این صورت هیچ کدام از این اقدامات، جامع و مانع و کافی نخواهد بود.
پایان نامه‌ها و مقالات و کارهای پژوهشی زیادی انجام شده است که یا فقهیان و افراد کارشناس به امور فقهی آن را انجام نداده‌اند و لذا نمی‌توان به آن استناد کرد و یا افراد آشنا به فقه آن را انجام داده‌اند که شناخت دقیقی نسبت به حوزه سیاست خارجی و روابط بین الملل نداشته‌اند؛ لذا علیرغم مفید بودن این اقدامات و تلاش‌ها، هنوز تا رسیدن به نقطه مطلوب فاصله وجود دارد.
وسائل ـ مرکزی پژوهشی به نام بنیاد فرهنگ و اندیشه اسلامی است که در رأسش حاج آقای ثقفی هست، این‌ها خیلی خوب کار می‌کنند منظومه حضرت آقا را و چند جلد کتاب را به شکل اجتهادی بیرون داده‌اند، یعنی دقیقاً همان مباحثی که در حوزه است؛ بالاخره یک فقیه در رأس کار است، حرف‌هایی را هم که می‌زند از متن فقه برخاسته است، بعد بحث مطلق، مقید، عام، خاص، کدام صحبت ناظر به کدام است و این‌ها دارند بررسی می‌کنند؛ شما با این گونه مراکز ارتباط ندارید؟
بنده بطور مشخص با آنها ارتباطی تاکنون نداشته ام؛ ولی ممکن است بخش های دیگر وزارت خارجه با آنها در تماس بوده باشند؛ ولی حتما در فرصت های آتی با آنها تماس خواهم داشت، آنچه که در انجام این پژوهش‌ها و تحقیقات، اهمیت دارد، آن است که کاربردی و مفید به حال وزارت خارجه و سیاست خارجی باشد.
به عنوان مثال، تاکنون بحث‌های زیادی در مورد مفاهیم دارالاسلام و دارالکفر مطرح شده است؛ اگر به تطبیق این مفهوم با شرائط امروز روابط بین الملل پرداخته شود و نقشه‌ای از جهان تهیه شود که در آن مشخص شود که کدام کشور جزء دار الاسلام و کدام کشور جزء دارالکفر است، شاید بتواند جنبه کاربردی پیدا نماید و بر اساس آن، بررسی های جدیدی انجام شود و تصمیمات یا سیاست های متناسبی اتخاذ گردد.
سؤالات مختلفی امروزه مطرح است مانند اینکه آیا دارالاسلام هنوز در فقه روابط بین‌الملل امروز کاربرد دارد یا خیر؟ و تقسیم‌بندی دارالاسلام و دارالکفر در فقه روابط بین الملل امروز همچنان پابرجا هست یا نیست؟ و نیاز است تا پاسخ فقهی آنها با در نظر گرفتن جمیع مسائل، مجددا تبیین شود، نیاز است تا در خیلی از موضوعات یک تعامل سه جانبه میان وزارت امور خارجه، دانشگاه و حوزه صورت پذیرد.
در همین موضوع اخیر دارالاسلام، آیت الله یزدی رساله‌ای در باب دارالاسلام و دارالکفر نوشته است که نشان می دهد، این موضوع در فقه روابط بین‌الملل امروز نیز همچنان مطرح است؛ اتفاقاً بعضی از نظریاتی که امام و رهبری در حوزه روابط بین الملل مطرح کرده‌اند، مانند بحث اتحاد جهان اسلام از همین مفاهیم فقهی نشات می گیرد؛ ولی هنوز ابهامات و سؤالات زیادی وجود دارد که باید بررسی و تبیین شود.
الان جسته و گریخته چیزهایی وجود دارد؛ ولی به گفتمان غالب تبدیل نشده است؛ در حوزه فقه روابط بین الملل ما به کثرت گفتمانی نرسیده‌ایم، ممکن است که یک جایی، فقیهی درس خارج فقه سیاسی دارد و یا در جایی یک کسی یک مقاله‌ای و یک کتابی نوشته است.
ولی اگر به کثرت رسید می‌تواند یک تأثیرگذاری انجام دهد؛ منتها این یک چیزی نیست که یک شبه ایجاد شود؛ همین حرکت‌های کوچک به رسیدن به آن کثرت کمک می‌کند و مطمئنم که هر چه جلوتر آمده ایم، بهتر شده؛ یعنی الان از سه سال پیش، پنج سال پیش و ده سال پیش خیلی بهتر شده است و کارهای بهتری انجام می‌شود، پنج سال دیگر قطعاً از امروز جلوتر خواهیم بود، منتها زمان‌بر است.
برای اینکه به کارهای پژوهشی کاربردی و مشترک بین حوزه و وزارت خارجه برسیم قبلش باید همین تعاملات و تماس‌ها تداوم یابد و کم کم دو طرف به این اعتماد و اطمینان برسند که می‌توانند با همدیگر کار کنند.
وسائل ـ پیشنهاد ما جلسات مشترک است که دوره‌های زمانی باشد، تا به یک دستور کار مشترک برسیم.
من اگر بخواهم دو تا پیشنهاد بدهم، یک پیشنهادم، رصد کردن فعالیت‌ها در حوزه فقه سیاست خارجی و فقه روابط بین الملل و اطلاع رسانی آن به وزارت امور خارجه است، این قطعاً اثرگذار است، حوزه دوم، سی‌درصدی است که شما در آن بخش به پژوهش و تولید خبر می پردازید.
ما می‌توانیم با هم در آن بخش، همفکری کنیم، یعنی بگوییم این سی درصدی که دوستان می‌خواهند کار مطالعاتی پژوهشی انجام دهند کدام اولویت‌دارتر است؟ راجع به آنها کار کنیم؛ حتی می‌توانیم میزگرد مشترک برگزار کنیم.
یعنی خودمان هم تولید ادبیات کنیم، مثلاً راجع به موضوعی با همکاری شما در قم یا در تهران یک میزگردی بگذاریم، مثلاً راجع به فقه محیط زیست، راجع به فقه رسانه، مثلاً فقه مباحث هسته‌ای و فقه امورات دیگر؛ خود این میزگردی که ما می‌گذاریم و دو سه نفر می‌نشینیم و صحبت می‌کنیم، هم اطلاع‌رسانی در آن هست و هم می‌تواند تولید ادبیات کند، همان رسالتی که شما دنبال آن هستید که عده‌ای این خبر را می‌خوانند و یک ایده‌هایی و ابتکارات جدیدی در ذهنشان مطرح می شود.
وسائل ـ موضوعاتی که فرمودید خوب است، ما روی آن بحث می‌کنیم در بحث مسأله‌شناسی می‌توانیم کار مشترکی داشته باشیم؛ پیشنهاد من این است که وقتی شما در مجموعه خودتان کار می‌کنید یک بخشی باید در حوزه منتشر شود، در این راستا ما رسانه‌ای‌ها نیز رسالت حوزوی داریم.
اگر بعضی از موضوعات را هم شما به ما بگویید ما برای شما مطلب می‌نویسیم، مثلاً بگویید که راجع به این موضوع شما یک مطلبی برای ما تهیه کنید یا با توافق با همدیگر بگوییم که این موضوع خوب است؛ بعد شما از ما بخواهید که ما درباره آن موضوعی تهیه کنیم و شما چاپ کنید، به هرحال در مؤسسات حوزوی طلبه‌هایی که هستند می‌خوانند.
وسائل ـ همین دو میزگردی که در دانشکده وزارت خارجه برگزار کردید، در حوزه کسی از این قضیه اطلاع ندارد، یک نفر باید متولی این امر هم باشد که در حوزه اطلاع رسانی کند و خوب است که در این زمینه همکاری داشته باشیم.
بله، ما دو نشست در اواخر سال گذشته در حوزه فقه سیاست خارجی و فقه روابط بین الملل برگزار کردیم که در این نشست‌ها از دانشگاه و حوزه و وزارت امور خارجه شرکت داشتند و نتایج بسیار خوبی داشت، فردا نیز نشستی در دانشگاه مفید با عنوان مدرسه تابستانی برقرار است که قرار است در خصوص فقه مهاجرت صحبت کنم.
مهاجرت الان موضوع روز جهان است و از پنج موضوع سازمان ملل یکی مهاجرت است، ولی در ایران، آنطور که باید به آن توجه نداریم، بحث‌های مختلف وجود دارد، ولی هنوز جایگاه فقهی بحث مهاجرت کاملا تبیین نشده است.
حوزه علمیه باید کار کند که از نظر فقهی، مهاجرت الان چه وضعیتی می‌تواند در دولت اسلامی داشته باشد و حکم فقهی در مورد ابعاد مختلف مهاجرت و منافع حاصله از آن چیست؛ اگر جایگاه فقهی مهاجرت روز با مسائلی که الان در دنیا مطرح است تبیین شد دانشگاه از آن استفاده می‌کند، وزارت خارجه هم استفاده می‌کند، اما الان به دلیل عدم تبیین حکم فقهی در خصوص جنبه های گوناگون پدیده مهاجرت در روابط بین المللی، نگاه به مهاجرت در کشور بیشتر امنیتی است.
در بحث پناهندگی که یک مفهوم دیگر است، باز همین وضعیت وجود دارد و به دلیل عدم تببین احکام فقهی و شرعی موضوع از منظر فقه پناهندگی، ما الان کمتر علاقه ای به پذیرش پناهنده داریم؛ ولی تببین فقهی موضوع، می‌تواند به کمک سیاست خارجی بیاید و نظرات دیگر را در این خصوص تعدیل نماید.
در بحث مهاجرت در اسلام، آنقدری که خودم تحقیق کردم به این نتیجه رسیدم که آن چیزی که در قرآن و اسلام بیشتر به آن پرداخته شده است، نگاه قداست گونه به موضوع هجرت و مهاجرت بوده است که هر جایی شرایط سخت شد، شما باید هجرت کنید.
در اسلام از این دریچه به هجرت نگاه شده است و هجرت روحی از گناهان مطرح شده که خود نوعی مهاجرت است، هجرت بیرونی هم بوده که جستجوی علم، نجات از ظلم مواردی از آن است؛ ولی بحث‌های روز که الان هست شاید در فقه کسی در موردش صحبت نکرده است؛ البته در این زمینه ها، رویه و عملکرد جمهوری اسلامی ایران به عنوان نظامی که مبتنی بر ولایت فقیه است، می‌تواند مورد استناد قرار بگیرد.
خیلی از موضوعات هست که شما وقتی به دنبالش می‌روید باید تحقیق کنید و به صورت آماده در فقه وجود ندارد، خود فقها و افراد تحقیق می‌کنند، ولی مبنایش در فقه وجود دارد و فقط تحقیقات برای استخراج آن می‌خواهد.
همین بحث محیط زیست که دوستان فرمودند، بحث رسانه که فرمودند، واقعاً این‌ها موضوعاتی است که وزارت خارجه نیاز روزش هست، اگر این ارتباط به نحو درست خودش بین وزارت خارجه و حوزه برقرار شود خیلی برکات ایجاد می‌کند.
یک جاهایی این ارتباط بهتر بوده است مانند حوزه بهداشت که خیلی نتیجه گرفته‌ایم، در حوزه فقه بهداشت خیلی جلو هستیم؛ ولی در بقیه حوزه‌ها مانند بهداشت نبوده است، می‌شود با تقویت ارتباط بین حوزه و وزارت خارجه، در حوزه فقه روابط بین الملل نیز خیلی جلوتر رفت.
شما مؤسسه‌ای هستید که منحصر به فرد است؛ اولاً اطلاع‌رسانی می‌کنید که بسیار کار مهمی است، دوم وصل به حوزه هستید و تمرکزتان روی کار حوزه است که واقعا در جای دیگر نیست، یعنی ما اگر کل رسانه‌های کشور را بگردیم یک رسانه‌ای که تمرکزش روی کارهای حوزه باشد و مورد اعتماد حوزه باشد و هم کارش خبرگزاری و اطلاع رسانی باشد نداریم، فقط شما هستید، یعنی نوع کار شما و جنس کار شما یک کار منحصر به فرد است و خیلی می‌توانید خدمت کنید.
اگر یک مقدار روی حوزه مخاطبین به صورت هدفمند کار کنید، موفق‌تر خواهید بود؛ بنابراین باید مطمئن شوید که بخش‌های حاکمیتی بحث‌های شما را می‌خوانند، اینکه چطور می‌خواهید مطمئن شوید این یک نکته خیلی مهم است که بتوانید یک راهکار یا راهکارهایی را اتخاذ کنید، تا مطمئن شوید که بحث‌های شما را حکومتی‌ها و دولتمردان می‌خوانند و مطمئن شوید که بخوانند، چون وقتی انسان می‌خواند، فکر می‌کند و به دنبال آن اقدام می آید.
وسائل ـ بسیار ممنون از حضورتان در پایگاه وسائل و فرصتی که در اختیار ما قرار دادید./403/م