به گزارش سرویس سیاست پایگاه تخصصی وسائل، در اندیشه سیاسی دموکراتیک، مشارکت سیاسی یکی از مهم‌ترین شاخص‌های مشروعیت نظام‌های سیاسی دانسته شده است؛ مشارکت سیاسی عبارت است از «هرگونه کنش آگاهانه شهروندان که مستقیم یا غیرمستقیم نتیجه منطقی و مشخصی در عرصه سیاسی در بر داشته باشد.»
بنابراین می‌توان گفت مشارکت سیاسی مستلزم پذیرفتن چارچوب کلی نظام سیاسی و فعالیت در محدوده آن است.
انواع مشارکت سیاسی
سیاست‌پژوهان و جامعه‌شناسان انواع گوناگونی از مشارکت سیاسی را با توجه به معیارهای مختلف شناسایی نموده‌اند؛ مهم‌ترین دسته‌بندی در این زمین، مشارکت سیاسی از منظر چگونگی دخالت مردم است؛ بر این اساس می‌توان از دو الگوی اصلی «مشارکت مستقیم» و «مشارکت غیرمستقیم»نام برد.
مشارکت مستقیم به معنای اعلام نظر و ایفای نقش مستقیم مردم در رابطه با امر سیاسی است که در دولت شهرهای یونان ممکن بود و اجرا می‌شد.
در الگوی دوم مشارکت سیاسی که دموکراسی نمایندگی خوانده می‌شود؛ مشارکت از مجرای انتخابات صورت می‌گیرد و احزاب نقش مهم و فعال در این زمینه ایفا می‌کنند، از این‌رو می‌توان مشارکت غیر مستقیم را «مشارکت انتخاباتی» نامید.
ویژگی مهم مشارکت انتخاباتی آن است که به دلیل مشخص بودن گزینه‌ها با هزینه‌ای اندک برای کنش‌گران و در زمانی کوتاه انجام می‌شود؛ نتایج آن نیز به صورت کمی و مستقیم شناخته می‌شود و نیاز به تفسیر و تأویل آن نیست؛ اما ارتباطی که مردم در قالب مشارکت انتخاباتی با امر سیاسی پیدا می‌کنند، سطحی است.
چارچوب‌مندی و قابل کنترل بودن مشارکت سیاسی انتخاباتی سهم مهمی در تأکید بر آن به عنوان الگوی پذیرفته شده مشارکت سیاسی دارد؛ به این دلیل عمده که مشارکت سیاسی اغلب درآمیخته با «رقابت سیاسی»است و رقابت سیاسی بدون «نهادمندی» به سختی قابل کنترل خواهد بود و ممکن است به امنیتی نظام سیاسی بازیگران آن لطمه وارد کند.
مناسک سیاسی
جست‌وجوی راه‌کارهای مکمل برای انتخابات به مقصود نزدیک شدن به مردم‌سالاری واقعی و مشارکت حداکثری مردم در سیاست، حضور مستقیم مردم در راهپیمایی‌ها و تجمعات گسترده‌ای است که می‌تواند معنی و اثر سیاسی داشته باشد.
می‌توان در جمهوری اسلامی ایران، مناسک سیاسی را به عنوان راه‌کاری بدیل یا مکمل برای نقشی که احزاب و انتخابات ایفا می‌کنند در نظر گرفت.
مناسک سیاسی در مردم‌سالاری دینی
در نظریه مردم‌سالاری دینی، انتخابات تنها معیار سنجش مشروعیت نظام سیاسی نیست، در واقع جنس ویه این نظام که هم ریشه در اسلام داردد و هم به پشتیبانی و اراده مردم وابسته است، اصطلاح و ترکی بدقیق «مناسک سیاسی» را برای تبیین برخی از انواع مشارکت در چارچوب این نظام سیاسی، مفهوم‌تر می‌کند.
از آنجا که مناسک سیاسی پس از انقلاب اسلامی به صورت یکی از برجسته‌ترین واقعیات سیاسی جامعه ایران درآمده که در قالب‌های مختلف، به طور منظم و در سطحی وسیع برگزار می‌شود، از لحاظ نظری نیز اهمیت بیشتری یافته و در کنار انتخابات، به عنوان یکی از مجاری مشارکت سیاسی مطرح شده است.
رهبرمعظم انقلاب برگزاری این مناسک را هم‌پایه برگزاری انتخابات یکی از مهم‌ترین مظاهر حضور و مشارکت سیاسی مردم می‌دانند: «انتخابات مظهر حضور مردم است؛ هم‌چنان که حضور در راهپیمایی بیست‌ودوم بهمن، یکی از مظاهر حضور مردمی است، دشمن و دستگاه‌های استکباری از انتخابات شما و از راهپیمایی‌تان در بیست و دوم بهمن می‌ترسد.»
مبانی مشارکت سیاسی غیرانتخاباتی در اندیشه امام خمینی(ره)
1. اسلام و امر سیاسی
با دقت در اندیشه سیاسی امام(ره) می‌توان دریافت که نقطه عزیمت ایشان برای لزوم دخالت اسلام و مجتهدان و مؤمنان در امر سیاست، ماهیت سیاسی اسلام و به عبارت بهتر سیاسی بودن همه‌چیز از دیدگاه آنان است؛ بر این اساس امام خمینی(ره) تأکید می‌کند که: «والله اسلام تمامش سیاست است؛ اسلام را بد معرفی کرده‌اند، سیاست مدن از اسلام سرچشمه می‌گیرد.»
عصاره دیدگاه امام(ره) در این‌باره را می‌توان چنین بیان کرد که با توجه به گستردگی دامنه احکام شریعت اسلام که همه حوزه‌های زندگی بشر را در برمی‌گیرد، ماهیت سیاسی احکام اسلامی اعم از عبادات و معاملات و روح سیاسی حاکم بر سرتاسر آموزه‌های اسلام، دامنه امر سیاسی برای یک مسلمان معتقد، بسیار گسترده است؛ بدیهی است که مشارکت سیاسی در چنین بستری از لحاظ نظری، محدود به انتخابات نخواهد بود و هریک از اعمال و مناسک عبادی و دینی به طور بالقوه می‌تواند موضوع مشارکت سیاسی واقع شود.
2. تکلیف‌گرایی
پایه دوم بسط دامنه مشارکت سیاسی از انتخابات به مناسک سیاسی در اندیشه سیاسی امام خمینی(ره) را باید تکلیف‌گرایی دانست که تداوم منطقی نسبت اسلام و امر سیاسی در اندیشه ایشان است.
به نظر می‌رسد که تکلیف‌گرایی در اندیشه سیاسی امام خمینی(ره) دو رکن اساسی دارد:
1.تکلیف‌شناسی که لازمه آن آشنایی و آگاهی از تکلیف است.
2. عمل به تکلیف که لازمه آن قیام و اقدام عملی در انجام تکلیف است.
به دنبال عنصر تکلیف‌محوری در رفتار سیاسی امام(ره) می‌توان از عنصر «احساس مسؤولیت» نیز نام برد؛ این احساس مسؤولیت که گاهی معادل تکلیف استعمال شده است، از دیگر عوامل و انگیزه‌های عمل سیاسی امام است که کم و بیش همان کارویژه تکلیف را داراست؛ بدیهی است که این عامل نیز نقش مهمی در نگرش به مشارکت سیاسی دارد.
یکی از مهم‌ترین نمودهای تکلیف‌گرایی در اندیشه و رفتار سیاسی امام خمینی(ره) به نگرش ایشان به مدیریت جنگ و پذیرش قطعنامه 598 سازمان ملل متحد مربوط می‌شود.
در اندیشه سیاسی امام خمینی(ره) آنچه به عنوان فرد مسلمان در عرصه سیاسی باید به دنبال آن بود، عمل به تکلیف است؛ در رابطه با مشارکت سیاسی به طور خاص نیز آنجا که دامنه امر سیاسی محدود به مشارکت در انتخابات نیست، هرجا که مسؤولیتی متوجه مسلمانان باشد، مکلفند که به آن جامه عمل بپوشانند و وظیفه خود را انجام دهند.
مجاری مشارکت سیاسی غیرانتخاباتی در اندیشه امام خمینی(ره)
در اندیشه سیاسی امام خمینی(ره) دامنه مشارکت سیاسی و لزوم شرکت در آن به همان اندازه‌ای است که امر سیاسی بسط یافته و شامل همه عبادات و معاملات می‌شود؛ نماز جمعه و حج دو نمونه از مهم‌ترین مناسک سیاسی هستند.
1.نماز جمعه: اهمیت سیاسی نماز جمعه و لزوم مشارکت مردم در آن به اندازه‌ای است که امام در وصیت‌نامه الهی، سیاسی خویش نیز آن را مورد توجه قرار داده و مردم و مسؤولان را به برگزاری هرچه باشکوه‌تر آن توصیه می‌کند.
2. حج: در نگرش سیاسی امام خمینی(ره) روح حج حکم می‌کند که به بت‌های جدید ساخته بشر در زندگی مدرن توجه شود و پیام حج در واقع برائت از این بت‌ها و مبارزه عملی با آن‌هاست.
کلمات و عبارات محکم و مطول امام خمینی(ره) در توصیف جنبه‌های سیاسی حج و فراخواندن حجاج مسلمان ایرانی و غیرایرانی در توجه به این مضامین سیاسی و التزام به آنها، نشان‌گر ابعاد مهمی از اندیشه سیاسی ایشان است که مجاری مشارکت در امر سیاسی برای اعتراض به قدرت‌های بزرگ جهان و وابستگان به آنها در جهان اسلام را باز می‌نمایاند؛ البته چنان‌که پیداست، توجه به وجوه سیاسی حج نه‌تنها بیگانه و بیرون از مناسک نیست، بلکه در پیوند با ماهیت و روح مناسک عبادی حج به‌شمار می‌رود.
جمع‌بندی
مشارکت سیاسی در قالب انتخابات بدون شک امری لازم و در راستای مردم‌سالاری است؛ اما با توجه به نقدهای وارد بر الگوی مشارکت انتخاباتی و دموکراسی نمایندگی که احزاب در آن نقشی پر رنگ و جدی دارند و از آنجا که معنا و دامنه امر سیاسی در جامعه جدید جهانی گسترش یافته است، امروزه بسیاری از دغدغه‌مندان مردم‌سالاری دینی به دنبال راه‌های مکمل و گسترش مشارکت سیاسی به فراتر از مرزهای انتخابات هستند.
امام خمینی(ره) به عنوان اندیشمندی سیاسی که براساس مبانی اسلامی می‌اندیشید و به عنوان رهبر جامعه، در چارچوب نظریه مردم‌سالاری دینی دامنه مشارکت سیاسی را گسترده‌تر از حدود انتخابات می‌دید.
نویسنده به واسطه بازخوانی مفهوم مناسک سیاسی تلاش نموده تا نشان دهد که چگونه ممکن است حضور در این‌گونه مناسک را که برای مسلمانان ماهیت عبادی، سیاسی دارد همچون مکملی برای مشارکت سیاسی انتخاباتی در نظر گرفت./205/م
مصطفی غفاری