به گزارش سرویس مکتب دفاعی پایگاه اطلاع رسانی وسائل؛ آیت الله عباس کعبی، صبح یکشنبه ، بیست و یکم آذر ماه 1395 در جلسه سی و ششم درس خارج فقه جهاد در موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) ، در ادامه بررسی ادله منع ملازمه بین اقامه دولت و ریاست دولت، و سعی در اقامه حکم اسلامی ادامه تبیین دلالت قیام حضرت امام حسین (ع) بر این امر پیگیری نمودند.
استاد عالی حوزه علمیه قم در بررسی لزوم تاثیر برای امر به معروف به عنوان دلیلی بر لزوم ملازمه میان اقامه دولت و اقامه احکام اسلامی به بررسی روایت موجود پرداخت.
روایت اول: «عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ یَکُونُ فِی آخِرِ الزَّمَانِ قَوْمٌ یَنْبُعُ فِیهِمْ قَوْمٌ مُرَاءُونَ یَنْفِرُونَ وَ یَنْسُکُونَ حُدَثَاءَ سُفَهَاءَ لَا یُوجِبُونَ أَمْراً بِمَعْرُوفٍ وَ لَا نَهْیاً عَنْ مُنْکَرٍ إِلَّا إِذَا أَمِنُوا الضَّرَرَ یَطْلُبُونَ لِأَنْفُسِهِمُ الرُّخَصَ وَ الْمَعَاذِیرَ إِلَى أَنْ قَالَ هُنَالِکَ یَتِمُّ غَضَبُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ فَیَعُمُّهُمْ بِعِقَابِهِ».[1] یعنی کسانی که دنبال بهانه می گردند که امر به معروف و نهی از منکر نکنند.
روایت دوم: مرحوم شیخ صدوق(ره) نیز نقل کرده است: «جاء قوم بخراسان إلى الرضا ع فقالوا إن قوما من أهل بیتک یتعاطون أمورا قبیحة فلو نهیتهم عنها فقال لا أفعل فقیل و لم قال لأنی سمعت أبی یقول النصیحة خشنة»[2]. آمدند گفتند: اینان بزرگان قوم هستند و کارهای بد انجام می دهند و شما نهی شان نمی کنید. امام فرمود: اینها انجام نمی دهند و چیزی نمی گویم. گفتند چرا؟ فرمود: نصیحت کردن دیگران خشن است.
عضو عالی جامعه مدرسین حوزه علمیه سپس معنای لزوم تاثیر را در قیام سیدالشهدا(ع) مورد توجه قرار داد.
مفهوم «احتمال تاثیر» در نهضت سید الشهداء(ع)
احتمال تاثیر بر دو قسم است: تاثیر کوتاه مدت و بلند مدت یعنی تاثیر یکساله و دوساله و ده ساله و حتی بیست ساله.
اولا نسبت به بعضی منکرات، لا شک و لاشبهه(حتی کسانی که می گویند احتمال تاثیر شرط است) احتمال تاثیر را شرط نمی دانند. مثل بدعتها و انحرافات. مکتب سازی ها و مبارزه با بت پرستی، مبارزه با جریان های ضد ائمه. که یک شب و دو شب و صد شب از بین نمی رود. تلاش فرهنگی بیست ساله و چهل ساله ممکن است بطلبد.
نماینده مردم خوزستان در مجلس خبرگان رهبری سپس به بررسی قیام امام حسین(ع) از باب لزوم پیروی و نیز قابل اقتدا بودن برای سایر مسلمانان در اعصار مختلف پرداخت.
بسم الله الرحمن الرحیم
مایحصل به التکمین: الثالث: السعی لاقامه حکم الله
بررسی ادله منع ملازمه بین اقامه دولت و ریاست دولت، و سعی در اقامه حکم اسلامی
بررسی نهضت سید الشهداء(ع) – 4
دسته بندی روایات امر به معروف و نهی از منکر
بحث ما درمورد شرط احتمال تاثیر در امر به معروف و نهی از منکر بود. ما دو دسته روایات را ذکر کردیم. دسته ای روایات که مرحوم صاحب جواهر نقل می کند و می فرماید از اینها شرط احتمال تاثیر استفاده می شود. دسته دوم، روایاتی بود که معارض اند و می گوید احتمال تاثیر شرط نیست.
ما در مقابل این دو دسته روایات، به روایاتی تمسک کردیم که از این روایات که در باب اول هست، که شرط احتمال تاثیر را اگر دخالت بدهیم، باعث تعطیل شدن امر به معروف و نهی از منکر و باعث تواکل می شود. تواکل در این فریضه اعلام جنگ با خداست. مانند روایت پنجم باب یک یا روایت چهارم همان باب که می فرماید باعث تسلط اشرار می شود یا روایت ششم که می فرماید این فریضه ، سبیل انبیاء است و توام با هزینه بود و در مورد امر به معروف و نهی از منکر شخصی نبود. یا روایت نهم در مورد اخذ حق ضعفا از اقویا اگرچه با هزینه باشد. این دسته روایات باب یک که در جلسه گذشته نقل کردیم.
باب دوم، از ابواب امر به معروف و نهی از منکر، روایاتی داریم که شرط احتمال تاثیر استفاده می شود. (بَابُ اشْتِرَاطِ الْوُجُوبِ بِالْعِلْمِ بِالْمَعْرُوفِ وَ الْمُنْکَرِ وَ تَجْوِیزِ التَّأْثِیرِ وَ الْأَمْنِ مِنَ الضَّرَرِ) شرط تاثیر و امن از ضرر را با هم گفته اند. مانند روایت دوم (صاحب سوط و السیف) یا روایت ششم این باب که خلاف احتمال تاثیر است.
روایاتی دیگر در احتمال تاثیر و بررسی آنها
روایت اول: «عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ یَکُونُ فِی آخِرِ الزَّمَانِ قَوْمٌ یَنْبُعُ فِیهِمْ قَوْمٌ مُرَاءُونَ یَنْفِرُونَ وَ یَنْسُکُونَ حُدَثَاءَ سُفَهَاءَ لَا یُوجِبُونَ أَمْراً بِمَعْرُوفٍ وَ لَا نَهْیاً عَنْ مُنْکَرٍ إِلَّا إِذَا أَمِنُوا الضَّرَرَ یَطْلُبُونَ لِأَنْفُسِهِمُ الرُّخَصَ وَ الْمَعَاذِیرَ إِلَى أَنْ قَالَ هُنَالِکَ یَتِمُّ غَضَبُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ فَیَعُمُّهُمْ بِعِقَابِهِ».[1] یعنی کسانی که دنبال بهانه می گردند که امر به معروف و نهی از منکر نکنند.
روایت دوم: مرحوم شیخ صدوق(ره) نیز نقل کرده است: «جاء قوم بخراسان إلى الرضا ع فقالوا إن قوما من أهل بیتک یتعاطون أمورا قبیحة فلو نهیتهم عنها فقال لا أفعل فقیل و لم قال لأنی سمعت أبی یقول النصیحة خشنة»[2]. آمدند گفتند: اینان بزرگان قوم هستند و کارهای بد انجام می دهند و شما نهی شان نمی کنید. امام فرمود: اینها انجام نمی دهند و چیزی نمی گویم. گفتند چرا؟ فرمود: نصیحت کردن دیگران خشن است.
منظور از خشونت، یعنی به این افرادی که می خواهیم نصیحت کنیم، بر می خورد. بعضی استفاده کرده اند که چون امام احتمال تاثیر نمی داد، فرمود لا افعل! در حالی که این عنوان «النصیحه خشنه» یک قضیه واقعی باشد. خصوصیتی باشد که ما نمی دانیم. علاوه بر آن، اینان از طریق محکوم کردن اطرافیان امام می خواستند شخص امام رضا(ع) را محکوم نمایند. یا اینکه امام می فرماید طبیعت نصیحت ملاکاتی دارد که امام انجام نمی دهند. صرفا به علت احتمال تاثیر نیست.
روایت سوم: «عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنِ الرِّضَا ع أَنَّهُ کَتَبَ إِلَى الْمَأْمُونِ مَحْضُ الْإِسْلَامِ شَهَادَةُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ إِلَى أَنْ قَالَ وَ الْأَمْرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیُ عَنِ الْمُنْکَرِ وَاجِبَانِ إِذَا أَمْکَنَ وَ لَمْ یَکُنْ خِیفَةٌ عَلَى النَّفْس»ِ.[3] مامون ادعای تشیع و محبت اهل بیت (ع) می کرد. یکبار از امام رضا(ع) خواست برایش عقاید و واجبات و محرمات اسلام را بنویسد. حضرت هم نوشتند. روایت «محض الاسلام» امام رضا(ع)، مانند روایت «عرض دینِ» عبدالعظیم حسنی است. روایت مهم اعتقادی است. اینجا امام رضا(ع) می فرماید: امر به معروف و نهی از منکر واجب است به دو شرط: ممکن باشد و ترس بر نفس نباشد.
پاسخ این است که این دو شرط شرط عقلی است. اگر ممکن نباشد که لغو است. این احتمال تاثیر که فکر می کنند تاثیر آنی است، وگرنه واجب منتفی است، اول کلام است.
روایت چهارم: روایت بعدی مفصل است و معروف به روایت امام حسین(ع) در تحف العقول است. «اعتبروا أیها الناس بما وعظ الله به أولیاءه من سوء ثنائه على الأحبار إذ یقول لَوْ لا یَنْهاهُمُ الرَّبَّانِیُّونَ وَ الْأَحْبارُ عَنْ قَوْلِهِمُ الْإِثْمَ و قال لُعِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ بَنِی إِسْرائِیلَ إلى قوله لَبِئْسَ ما کانُوا یَفْعَلُونَ و إنما عاب الله ذلک علیهم لأنهم کانوا یرون من الظلمة الذین بین أظهرهم المنکر و الفساد فلا ینهونهم عن ذلک رغبة فیما کانوا ینالون منهم و رهبة مما یحذرون».[4]
امام حسین (ع) می فرمایند: عده ای از علما و روحانیون هستند که جایگاه اجتماعی و سیاسی نزد حکومت دارند اما به خاطر حفظ احترام و جایگاهشان و مسایل دنیاییشان و ترس از برخورد حکومت، نه امر به معروف می کنند و نه نهی از منکر و می فرمایند: مسئولیت این علماء عظیم است. چون مقرب بودند نزد دستگاه بنی امیه، رغبة فیما کانوا ینالون منهم و رهبة مما یحذرون. امام در ادامه می فرماید: «و الله یقول فَلا تَخْشَوُا النَّاسَ وَ اخْشَوْنِ و قال الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ فبدأ الله بالأمر بالمعروف و النهی عن المنکر فریضة منه لعلمه بأنها إذا أدیت و أقیمت استقامت الفرائض کلها هینها و صعبها» اگر این فریضه ادا شود همه واجبات ادا می شوند وگرنه زمین می مانند. در ادامه فرمود: «ذلک أن الأمر بالمعروف و النهی عن المنکر دعاء إلى الإسلام مع رد المظالم و مخالفة الظالم و قسمة الفیء و الغنائم و أخذ الصدقات من مواضعها و وضعها فی حقها».
حقیقت این فریضه ، دعوت به اسلام است. آن بعد اعتقادی و ارزشی این دو فریضه مهمتر از ابعاد فردی و جزئی است. باعث برگشت مظالم و حق الناس ها می شود. در امر به معروف و نه از منکر نوعی مخالفت با ظالمین است که هزینه دارد. امام می فرماید چرا نمی پردازید.
بنابراین این روایت برعکس روایاتی که می گوید شرط احتمال تاثیر ملاک است، امام می فرمایند: باید آن طبقه مسئول هزینه بدهند. این لسان روایت مانند لسان آن حدیث معروف امیرالمومنین(ع) است که فرمود: « لَوْ لَا حُضُورُ الْحَاضِرِ وَ قِیَامُ الْحُجَّةِ بِوُجُودِ النَّاصِرِ وَ مَا أَخَذَ اللَّهُ عَلَى الْعُلَمَاءِ أَلَّا یُقَارُّوا عَلَى کِظَّةِ ظَالِمٍ وَ لَا سَغَبِ مَظْلُومٍ»[5]. یعنی خدا از علماء عهد گرفته و آنها را مسئول دانسته که احساس راحتی نکنند نسبت به سیری ظالمان و گرسنگی مظلومان. یعنی نسبت به وجود فقر و غنا و تبعیض و شکاف طبقاتی فریاد برآورند. فریاد علما در چنین حالیت هزینه دارد یا ندارد؟ هزینه دارد. احتمال تاثیر بر ظالم هست؟ خیر. اما فضای عمومی را تحریک کردن، مهم است.
مفهوم «احتمال تاثیر» در نهضت سید الشهداء(ع)
از این مباحث اگر بگذریم، احتمال تاثیر بر دو قسم است: تاثیر کوتاه مدت و بلند مدت یعنی تاثیر یکساله و دوساله و ده ساله و حتی بیست ساله.
اولا نسبت به بعضی منکرات، لا شک و لاشبهه(حتی کسانی که می گویند احتمال تاثیر شرط است) احتمال تاثیر را نمی دانند. مثل بدعتها و انحرافات. مکتب سازی ها و مبارزه با بت پرستی، مبارزه با جریان های ضد ائمه. که یک شب و دو شب و صد شب از بین نمی رود. تلاش فرهنگی بیست ساله و چهل ساله ممکن است بطلبد. مثال می زنم نسبت به فرقه ضاله بهاییت. تمام حوزه ها بسیج شدند تا توانستند آنها را محدود کنند که هنوز فعالند در سطح جهان. کسی می گفت: احتمال تاثیر نمی دهیم. دشمن با آنهاست. انگلیس و امریکا و رژیم شاه با آنهاست. منظور احتمال تاثیر در دراز مدت است. هم تاثیر باطل در دراز مدت است و به تناسب تاثیر حق در دراز مدت است. بعضی واجبات به این صورت است.
این مدل مبارزه از سنخ امر به معروف و نهی از منکر است. «إِذَا ظَهَرَتِ الْبِدَعُ فِی أُمَّتِی فَلْیُظْهِرِ الْعَالِمُ عِلْمَهُ وَ إِلَّا فَعَلَیْهِ لَعْنَةُ اللَّهِ وَ الْمَلائِکَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ»[6] یا «سلب منه نور الایمان». سنخی از امر به معروف و نهی از منکر، مربوط به ترک واجبات و عمل به محرمات است. اما یک سنخ از معروفها و منکرها، مربوط به اعتقادات است. این در معروف ها و منکرهای اعتقادی، کسی احتمال تاثیر را مطرح نکرده است. چون اقتضای ایستادگی در مقابل بدعت است ولو بلغ ما بلغ. این نوعی امر به معروف و نهی از منکر است که تبدیل به مبارزه می شود. در ما نحن فیه، یعنی نهضت امام حسین(ع)، مبارزه با بدعت ها و ایدئولوژی بنی امیه است.
درباره ملازمه احتمال تاثیر و هزینه، چون در مورد امر به معروف و نهی از منکر خاص بحث می کنیم در مقابل ظالمین، روایت احتمال تاثیر «سوط و سیف را مطرح می کند که فایده ندارد. بلکه باید هزینه بدهد. بله به نحو مطلق تلازمی بین این دو نیست.
بحث دوم، دو حیث دارد. یک حیث آیا احتمال تاثیر در همان زمان است یا در همه زمان ها یکی بر شخص است و یکی بر جامعه. اگر نگاه عامی بیندازیم می بینیم نهضت امام حسین(ع) هم تاثیرش بر جامعه است، نه فقط یزید و بنی امیه. جامعه بلافاصله توبه کردند مثل سلیمان بن صرد و مختار. و تا الان. دوم اینکه تاثیر نه در زمان امام حسین(ع) بلکه در همه زمان ها. که این هم وجود داشت.
نکته دیگر، بعضی از منکرات به گونه ای است که برخورد با این منکر فوری و فوتی است. متوقف بر احتمال تاثیر نیست. فوری بودن هم به صورتی است که حتی اگر هزینه جانی هم داشته باشد باید انجام بگیرد. حضرت امام در تحریر الوسیله در خاتمه بحث امر به معروف و نهی از منکر مسائلی ذکر می کنند: «لو وقعت البدعه فی الاسلام ....موجبا لهتک الاسلام و ضعف عقایده»: در آنجا که: «یک: موجباً لهتک الإسلام و ضعف عقائد المسلمین، .... دو: خوف أن یصیر المنکر معروفاً أو المعروف منکراً،.... سه: تقویة للظالم و تأیید له،.....چهار: موجباً لجرأة الظلمة على ارتکاب سائر المحرّمات و إبداع البدع».[7]
در چنین مواردی سکوت علمای دین جایز نیست. ولو احتمال تاثیر هم ندهند ولو هزینه داشته باشد ولو بلغ ما بلغ. در چنین مواردی تقیه هم برداشته شده. چون هدف تقیه حفظ دین است اگر با تقیه دین از بین برود، نقض غرض است.
بنابراین منکراتی هستند که هم فوری باید اقدام شود و هم هزینه دارند. نهضت امام حسین(ع) که می فرماید: « أُرِیدُ أَنْ آمُرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ أَنْهَى عَنِ الْمُنْکَرِ وَ أَسِیرَ بِسِیرَةِ جَدِّی وَ أَبِی»[8] از این سنخ منکرات بود نه مسایل فرعی و جزئی که بگوییم احتمال تاثیر و هزینه! بلکه از سنخ منکراتی است که امر دائر بر جان معصوم و حفظ اسلام شود، اسلام مقدم است.
دعوت به عدل معروف است. نهی از ظلم هم نهی از منکر است. اما از این حیث مقابله با ظلم هم جهاد است و عمومات جهاد هم بر آن اطلاق می شود. بنابراین قیام امام حسین(ع) جهاد فی سبیل الله هم محسوب می شود. آیا بر نهضت امام حسین(ع) عنوان جهاد اطلاق می شود. بله. اما اکنون از نظر امر به معروف و نهی از منکر بررسی می کنیم که می خواهیم تکلیف خاص را نفی کنیم که بگوییم قابل اقتدا هست.
دلیل دیگر. بالفرض سلمنا اجماع باشد و ادله هم غلط باشد، شرط احتمال تاثیر در امر به معروف و نهی از منکر وجود داشته باشد، ما می گوییم فعل معصوم به همه اینها قید می زند. فعل معصوم که در جلسه اول عرض کردیم، «إِنِّی تَارِکٌ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ مَا إِنْ تَمَسَّکْتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا کِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی أَهْلَ بَیْتِی وَ إِنَّهُمَا لَنْ یَفْتَرِقَا حَتَّى یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ»[9] تمسک به سیره و فعل و قول امام هیچگاه ما را گمراه نمی کند. و به سایر ادله قید می زند. در جایی که امام حسین(ع) جان خود و اهل بیت و نوزادش را در راه خدا قربانی کرد و با علم و آگاهی هم اقدام کرد، کربلا را استثنا نفرموده است بلکه می فرماید: من لحق بی استشهد و من لم یلحق بی لم یدرک الفتح و السلام»[10] آنکه به ما نپیوندند پیروز نمی شود.
لذا ساکتین در نهضت امام حسین(ع) معذور نیستند حتی ناصحین و دلسوزان مگر کسانی که تکلیف خاص از امام داشتند. چون استنصار حسینی، استنصار عمومی است. بله مانند حادثه کربلا در تاریخ تکرار نمی شود اما این به معنای محال بودن الگو گیری از نهضت عاشورا نیست. الگو گیری در مقابله با ظالمین. در واقع کار حسینی کردن یعنی آماده شهادت شدن. و این فعل معصوم است. و مگر می شود به آن توجه نکرد . لذا قابل اقتداست. حتی اگر ادله ظاهری هم درست کنیم و بگوییم احتمال تاثیر و امن از ضرر.
پایان جلسه سی و ششم
***
[1] . وسائلالشیعة، ج16 ، ص128.
[2] . عیونأخبارالرضا(ع)، ج1 ، ص290.
[3] . وسائلالشیعة، ج16، ص 129.
[4] . تحفالعقول، ص237.
[5] . نهجالبلاغة، ص49، خطبه سوم.
[6] . بحارالأنوار، ج54 ، ص234.
[7] . تحریر الوسیله، ص 370.
[8] . بحارالأنوار، ج44 ، ص329.
[9] . وسائلالشیعة، ج27 ، ص33.
[10] . کاملالزیارات، ص75، الباب الثالث و العشرون.
120/904/د