به گزارش سرویس مکتب دفاعی پایگاه تخصصی فقه حکومتی وسائل، از جمله نیاز های انسان و جوامع بشری که قرآن کریم بدان پرداخته است، موضوع امنیت اجتماعی است که در آیاتی از مصحف شریف به آن پرداخته شده و این بیانگر جایگاه آن در نظام های اجتماعی از منظر این کتاب الهی است. علی اصغر تجری و همکاران در مقالهای با محوریت موضوع «منشأ امنیت اجتماعی از منظر قرآن کریم»، به دنبال پاسخ به این سوال اند که از نگاه قرآن کریم، منشاء امنیت اجتماعی چیست؟ در ادامه گزارشی از این مقاله تقدیم میگردد.
از دیدگاه قرآن امنیت یکی از اهداف حاکمیت خداوند و از نعمت های بزرگ الهی است که در مواردی بر سایر نیاز های بشر اولویت دارد. نظر به اهمیت این موضوع، پژوهش هایی در این زمینه صورت گرفته است، که با توجه به گستردگی و تاثیر آن در ابعاد مختلف زندگی انسان، هر یک به بُعدی از ابعاد آن پرداخته اند؛ برای نمونه، آیت الله جوادی آملی در کتاب «جامعه در قرآن» ضمن بررسی عوامل صعود جامعه از دیدگاه قرآن کریم، اشاره ای به این موضوع دارد و در بسیاری از تفاسیر نیز در ذیل آیات مورد بحث به این موضوع توجه شده است.
نگارندگان در ادامه نوشتار خویش به بررسی جداگانه هر یک از آیاتی از قرآن کریم که ناظر به امنیت اجتماعی است، پرداخته اند که در ادامه طبق ترتیبی که آنان در نوشتار خویش اتخاذ کرده اند به این آیات و بحث های ذیل آن اشاره می کنیم:
1. آیه 55 سوره نور
«وَعَدَ اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دینَهُمُ الَّذِی ارْتَضى لَهُمْ وَ لَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً یَعْبُدُونَنی لا یُشْرِکُونَ بی شَیْئاً وَ مَنْ کَفَرَ بَعْدَ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُون»[1]
علامه طباطبایی معتقد است که عبارت «و لیبدلنهم من بعد امنا خوفا» مانند عبارت «و لیمکنن لهم»، عطف است بر جمله « لیستخلفنهم» و اصل معنا، «لیبدلن خوفهم امنا» بوده، به بیان ساده تر، در واقع باید می فرمود: « ترس ایشان را مبدل به امنیت کردیم»، اما فرموده : « ایشان را بعد از ترس، مبدل به امنیت کردیم» و تبدیل را به خود آنان نسبت داد؛ این حالت، یا از باب مجاز عقلی است و یا آن که مضاف را چون معلوم بوده، حذف کرده است؛ زیرا جمله «من بعد خوفهم» می فهماند که آن محذوف «خوف» و تقدیر آن «لیبدلن خوفهم» بوده است؛ بنابراین چون خداوند به طور واضح فرموده ترس آن ها را مبدل به امنیت کردیم، پس خود او منشأ امنیت است.
2. آیه 112 سوره نحل
«وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً قَرْیَةً کانَتْ آمِنَةً مُطْمَئِنَّةً یَأْتیها رِزْقُها رَغَداً مِنْ کُلِّ مَکانٍ فَکَفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللَّهِ فَأَذاقَهَا اللَّهُ لِباسَ الْجُوعِ وَ الْخَوْفِ بِما کانُوا یَصْنَعُون»[2]
در توضیح این چگونه این آیه دال بر منشأ امنیت بودن خداوند است، باید گفت از ادامه آیه که می فرماید: « فکفرت بانعم... والخوف»، چنین نتیجه ای حاصل می آید؛ زیرا فاعل «أذاق» خدای متعال است؛ یعنی خدایی که آن شهر را امنیت بخشیده بود، در اثر ناسپاسی مردم از آن ها سلب نعمت و امنیت کرد. علامه طباطبایی (ره) در این باره می گوید: « آن خدایی که این دو (خوف و امنیت) را می چشاند، قادر است بر دو چندان کردن و زیاد کردن آن تا حدی که نتوان اندازه ای برایش تصور کرد و چگونه قادر نباشد و حال آن که او خدایی است که همه قدرت ها به دست اوست».
3. آیه 125 سوره بقره
«وَ إِذْ جَعَلْنَا الْبَیْتَ مَثابَةً لِلنَّاسِ وَ أَمْناً وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهیمَ مُصَلًّى وَ عَهِدْنا إِلى إِبْراهیمَ وَ إِسْماعیلَ أَنْ طَهِّرا بَیْتِیَ لِلطَّائِفینَ وَ الْعاکِفینَ وَ الرُّکَّعِ السُّجُود»[3]
از دیدگاه علامه طباطبایی (ره)، این آیه اشاره به تشریع حج و نیز امن بودن خانه خدا و مثابت، یعنی مرجع بودن آن دارد. طبرسی (ره) در ذیل این آیه آورده است که خانه کعبه به این مناسبت خانه امن نامیده می شود که خداوند متعال مقرر فرموده کسی که به این خانه پناهنده شود، تا هنگامی که درآن جا است، جان و مال او ایمن باشد و هرگز ترس به خود راه ندهد و مردم به جهت عظمت و احترامی که برای این خانه قائل هستند، به کسی خود را در پناه آن قرار دهد اصلاٌ متعرض نمی شوند؛ بنابراین سر منشأ امنیت خداوند است که امنیت را به خانه کعبه یا هر مکان دیگری که اراده کند، می بخشد. در ادامه، نگارندگان مقاله برای تکمیل بحث ذیل این آیه، به مطالبی از تفسیر نمونه و همچنین تفسیر کوثر اشاره کرده اند.
4. آیه 67 سوره عنکبوت
«أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنَّا جَعَلْنا حَرَماً آمِناً وَ یُتَخَطَّفُ النَّاسُ مِنْ حَوْلِهِمْ أَ فَبِالْباطِلِ یُؤْمِنُونَ وَ بِنِعْمَةِ اللَّهِ یَکْفُرُون»[4]
«رأی» در این آیه به معنای «دانستن» است. آن چه از این آیه مورد بحث است عبارت «أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنَّا جَعَلْنا حَرَماً آمِناً» است که خداوند متعال با صراحت بیان می دارد، آیا آن ها ندیدند که ما حرم امنی قرا دادیم. ملاحظه می شود که در این آیه به وضوح به این مطلب که خداوند منشأ امنیت است، اشاره شده است.
علامه طباطبایی (ره) در این باره می نویسد: «منظور از حرم امن، مکه و پیرامون آن است که خدای تعالی آن را به دعای ابراهیم (ع) مأمن خلق قرار داد... آیا نمی نگرند که ما حرم امنی درست کردیم که ساکنان آن در معرض قتل و اسارت قرار نمی گیرند و اموالشان غارت نمی شود، با این که بیرون این شهر مردم مشغول غارت و چپاول یکدیگرند». ملاحظه می شود با توجه به آن چه بیان شد در این آیه نیز خداوند، به عنوان منشأ امنیت معرفی شده است؛ البته این مطلب نیز دور از نظر نیست که در این آیه، امنیت به طور خاص و مقید برای حرم امن الهی مطرح گردیده است.
شیخ طوسی (ره) نیز بیان می کند: «خداوند متعال به این کفار می فرماید: «اولم یروا» و معنای آن این است، آیا ندانستند «انا جعلنا حرما امنا و یتخطف الناس من حولهم»؛ یعنی مردم را از اطراف مکه به سرعت می ربودند و اموالشان را غارت می کردند... و با این کار (یاد آوری نعمت ها)، آنان را به نعمت هایی که خدا به آن ها داده و آنان را غرق در آن ها نموده، آگاه می کند به این که آن ها را در نعمت قرار داده در حالی که در اطرافشان مردم را می ربودند و غیر از خدا قادر به این کار نبود». نگارندگان همچنین در توضیح این آیه به مطالبی از تفسیر ابوالفتوح رازی، طبرسی و زمخشری نیز اشاره کرده اند.
5. آیه 27 سوره فتح
«لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْیا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرامَ إِنْ شاءَ اللَّهُ آمِنینَ مُحَلِّقینَ رُؤُسَکُمْ وَ مُقَصِّرینَ لا تَخافُونَ فَعَلِمَ ما لَمْ تَعْلَمُوا فَجَعَلَ مِنْ دُونِ ذلِکَ فَتْحاً قَریبا»[5]
آن چه از این آیه مورد استناد این بحث است، عبارت «لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرامَ إِنْ شاءَ اللَّهُ آمِنینَ» است. به عقیده نگارندگان، ممکن است در این عبارت، به طور مستقیم به منشأ امنیت اشاره نکرده باشد، اما هرکاری که به اراده، مشیت و فرمان الهی باشد، قطعا نشئت گرفته از اوست، پس منشأ امنیت نیز خود اوست. علامه طباطبایی (ره) نیز می نویسد: «و معنای آیه این است که سوگند می خورم که خدا آن رؤیایی را که قبلا نشانت داده بود، تصدیق کرد، آن رؤیا این بود که به زودی، شما ای مؤمنین داخل مسجدالحرام خواهید شد ان شاء الله، در حالی که از شر مشرکین ایمن باشید»؛ از آن جا که عبارت «ان شاء الله» همان معنای اراده و خواست خدا را می دهد، پس منشأ ورود به مسجد الحرام در حال امنیت نیز خداست.
طبرسی می گوید: «و بعضی گفته اند... در مورد اصل وارد شدن به مسجد الحرام، جای تردید نیست و تقدیرش این است: شما حتماً وارد مسجد الحرام می شوید و اگر خدا بخواهد با امنیت وارد خواهید شد»؛ همان طور که گفته شد معنای خواست و اراده الهی، همان نشئت گرفتن از جانب اوست و چون خدا می خواهد با امنیت وارد مسجد الحرام شوند، پس منشأ امنیت نیز خود اوست.
6. آیه 57 سوره قصص
«وَ قالُوا إِنْ نَتَّبِعِ الْهُدى مَعَکَ نُتَخَطَّفْ مِنْ أَرْضِنا أَ وَ لَمْ نُمَکِّنْ لَهُمْ حَرَماً آمِناً یُجْبى إِلَیْهِ ثَمَراتُ کُلِّ شَیْءٍ رِزْقاً مِنْ لَدُنَّا وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ »[6]
عبارت مورد نظر در این آیه، عبارت «أَ وَ لَمْ نُمَکِّنْ لَهُمْ حَرَماً آمِناً» است. علامه طباطبایی (ره) در ذیل این آیه می نویسد: «خدای تعالی سخن ایشان (کسانی که برای ایمان نیاوردنشان بهانه جویی می کنند) را رد می کند به این که ما شهر ایشان را برایشان حرم امن کردیم». طبرسی نیز آورده است: « «أَ وَ لَمْ نُمَکِّنْ لَهُمْ حَرَماً آمِناً » آیا مکه را پیش از این حرم امن و امان قرار ندادیم و ضرر و زیان مردم را از ایشان دور نکردیم تا با امنیت و آسایش در آن زندگی کنند». ملاحظه گردید که در این بیانات نیز، خداوند متعال منشأ امنیت دانسته شده است؛ شیخ طوسی نیز همین را می گوید و می نویسد: «آیه می رساند که ما حرم را به احترام خانه (کعبه) امن قرار دادیم». زمخشری نیز همین نظر را در مورد منشأ امنیت دارد. ملاحظه شد که این آیه در پاسخ بت پرستان و بهانه جویانی که دنبال توجیه برای عدم پاسخ به دعوت پیامبر اکرم (ص) هستند و ترس از ربوده شدن وقتل و غارت را، بهانه قرار می دهند فرمود: « اَ وَ لَمْ نُمَکِّنْ لَهُمْ حَرَماً آمِناً ؛ وآیا آنان را در حرمی امن مستقر نساختیم؟».
7.آیه 35 سوره ابراهیم (ع)
«وَ إِذْ قالَ إِبْراهیمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِناً وَ اجْنُبْنی وَ بَنِیَّ أَنْ نَعْبُدَ الْأَصْنام»[7]
این آیه یکی از دعاهای حضرت ابراهیم (ع) که از خداوند متعال می خواهد به سرزمین مکه امنیت ببخشد؛ همین که ایشان از خدا طلب امنیت می کند، دال بر این است که امنیت بخشی تنها از جانب خدای متعال است. استاد قرائتی در ذیل آیه مذکور می نویسد: «مراد از جعل امنیت، قانونی است که امنیت مکه را تضمین کند، نه آن که مکه در طول تاریخ امن بوده است؛ زیرا کعبه بارها مورد هجوم دشمنان قرار گرفت و در مکه خون ها ریخته شد و خود پیامبر اسلام (ص) و یارانش شکنجه شدند و امام حسین (ع) به دلیل ناامنی مکه، حج را رها کرد، اما قانون الهی آن جا را منطقه امن قرار داده است»؛ این سخن ضمن بیان یک واقعیت اجتماعی به گونه ای بیان ناخرسندی از عملکرد و برخورد انسان ها با قوانین الهی، با بیان این مطلب که «قانون الهی آن جا را منطقه امن قرار داده است»، مدعای این نوشتار را درباره منشأ امنیت اثبات می کند.
نگارندگان در پایان نوشتار به طرح یک سوال و پاسخ آن می پردازند؛ آنان معتقدند با توجه به مطالب پیش گفته لازم است به این سوال پاسخ داده شود که جعل امنیتی که در آیات فوق به آن ها اشاره شده، جعل تشریعی بوده یا جعل تکوینی؟ در پاسخ باید گفت با توجه به آیه 35 سوره ابراهیم، مبنی بر تقاضای ایشان مبنی بر امن قرار دادن مکه، از نوع جعل تشریعی بوده است- که ممکن است ارتباط زیادی با بحث حاضر نیز نداشته باشد-زیرا در تفسیر المیزان، ذیل آیه مذکور آمده است: «مقصود از امنیتی که آن جناب درخواست کرده، امنیت تشریعی است نه تکوینی. مقصود این است که قانونی امنیت این شهر را تضمین کند، نه این که هر که خواست امنیت آن را بر هم زند، مثلاً دستش بخشکد و همین امنیت -بر خلاف آن چه شاید بعضی توهم کرده باشند-نعمت بسیار بزرگی و بلکه از بزرگترین نعمت هایی است که خداوند بر بندگان خود انعام کرده است»؛ اما نگارندگان معتقدند، از بررسی سایر آیات استنباط می شود که این جعل از ناحیه خداوند، جعل تکوینی باشد؛ به عنوان مثال، در آیه 57 سوره قصص آمده است: «اَ وَ لَمْ نُمَکِّنْ لَهُمْ حَرَماً آمِناً »، این جعل از نوع جعل تکوینی است.
بدین ترتیب استنباط نگارندگان این است که موضوعیت جعل در آیه 35 سوره ابراهیم (ع)، جعل تشریعی است و این موضوع با تقاضای حضرت ابراهیم (ع) صورت پذیرفت؛ اما باتوجه به سایر آیات در این خصوص و نگاهی به تاریخچه این سرزمین مقدس و «دحو الارض» و سایر خصوصیات این مکان شریف، این جعل از نوع جعل تکوینی است. از مجموع آن چه در بررسی آیات حاصل شد، دریافت می شود که خداوند متعال، مصدر، منبع و منشأ امنیت است.
مقاله «منشأ امنیت اجتماعی از منظر قرآن کریم» نوشته علی اصغر تجری و همکاران است که در فصلنامه علمی-پژوهشی «مطالعات تفسیری»، سال پنجم، شماره 19، در پاییز 93 انتشار یافته است.
[1] . خداوند به کسانى از شما که ایمان آورده و کار هاى شایسته انجام داده اند وعده مى دهد که قطعاً آنان را حکمران روى زمین خواهد کرد، همان گونه که به پیشینیان آنها خلافت روى زمین را بخشید؛ و دین و آیینى را که براى آنان پسندیده، پابرجا و ریشه دار خواهد ساخت؛ و ترسشان را به امنیّت و آرامش مبدّل مى کند، آن چنان که تنها مرا مى پرستند و چیزى را شریک من نخواهند ساخت. و کسانى که پس از آن کافر شوند، آنها فاسقانند.
[2] . خداوند (براى آنان که کفران نعمت مى کنند،) مثلى زده است: منطقه آبادى که امن و آرام و مطمئن بود؛ و همواره روزیش از هر جا مى رسید؛ امّا به نعمت هاى خدا ناسپاسى کردند؛ و خداوند به خاطر اعمالى که انجام مى دادند، لباس گرسنگى و ترس را بر اندامشان پوشانید.
[3] . و (به خاطر بیاورید) هنگامى که خانه کعبه را محل بازگشت و مرکز امن و امان براى مردم قرار دادیم! و (براى تجدید خاطره،) از مقام ابراهیم، عبادتگاهى براى خود انتخاب کنید! و ما به ابراهیم و اسماعیل امر کردیم که: «خانه مرا براى طواف کنندگان و مجاوران و رکوع کنندگان و سجده کنندگان، پاک و پاکیزه کنید.
[4] . آیا ندیدند که ما حرم امنى (براى آن ها) قرار دادیم در حالى که مردم را در اطراف آنان (در بیرون این حرم) مى ربایند؟! آیا به باطل ایمان مى آورند و نعمت خدا را کفران مى کنند.
[5] . خداوند آن چه را به پیامبرش در عالم خواب نشان داد راست گفت؛ بطور قطع همه شما به خواست خدا وارد مسجد الحرام مى شوید در نهایت امنیّت و در حالى که سرهاى خود را تراشیده یا کوتاه کرده اید و از هیچ کس ترس و وحشتى ندارید؛ ولى خداوند چیزهایى را مى دانست که شما نمى دانستید (و در این تأخیر حکمتى بود)؛ و قبل از آن، فتح نزدیکى (براى شما) قرار داده است.
[6] . آن ها گفتند: «ما اگر هدایت را همراه تو پذیرا شویم، ما را از سرزمینمان مى ربایند!» آیا ما حرم امنى در اختیار آن ها قرار ندادیم که ثمرات هر چیزى (از هر شهر و دیارى) به سوى آن آورده مى شود؟! رزقى است از جانب ما؛ ولى بیشتر آنان نمى دانند.
[7] . (به یاد آورید) زمانى را که ابراهیم گفت: «پروردگارا! این شهر [مکّه] را شهر امنى قرار ده! و من و فرزندانم را از پرستش بت ها دور نگاه دار.
120/204/د