به گزارش خبرنگار پایگاه تخصصی وسائل کتاب «رهیافتهای اقتصادی اسلام» دفتر سوم از مجموعه در قلمرو اندیشه امام با نگرش جامع خود، نه راه افراط پیموده و نه راه تفریط، بلکه پیوندی میان سنت و مدرنیته برقرار ساخته است، و با توجه به اصول اسلامی، پاسخ‌هایی به مسائل جدید جامعه می‌دهد.
کار تعیین کننده ارزش عنوان فصل اول این کتاب 261صفحه‌ای است. این فصل که در واقع مجموعه مقالات فارسی امام موسی صدر است که به قلم خود او در مجله مکتب اسلام منتشر شده بود. شروع این فصل با تعریفی از علم اقتصاد آغاز گردیده که در آن منظور از اقتصاد اسلامی را اینگونه بیان نموده" وقتی صحبت از اقتصاد در اسلام می‌کنیم، مقصود همان احکام و قوانینی است که بر پایه های دقیق‌ترین اصول این علم استوار شده است، بدون اینکه کوچک‌ترین نامی از خود این علم و اصول آن در این آیین مقدس برده شده باشد."[1] در ادامه عناصر اصلی اقتصاد بشر را در سه کلمه‌ی کار و سرمایه و زمین خلاصه نموده و گفته شده با شناختن این سه عنصر و سهمی که هریک در تولید دارد، می‌توان اصول نظام‌های مختلف اقتصاد دنیا را بیان کرد. در ادامه نظرات سه مکتب اقتصادی همچون مرکانتلیست‌ها و فیزیوکرات‌ها توضیح داده می‌شود.
پس از آن نیز فصل اول با سوالاتی نظیر" آیا کار تنها عامل تعیین کننده ارزش اشیاست؟ ایا ثروت بشر رو به زیادی است؟ کالای تولید شده و سود حاصله را چگونه باید تقسیم کرد؟" ادامه میابد. که برای پاسخ به سوال نخست نیاز است معنی تولید و احتیاجات اقتصادی را از نظر ارتباطی توضیح داده شود. در تعریف تولید امام موسی صدر آورده" تولید، برخلاف مفهوم ظاهر آن، در مباحث اقتصادی به خلق و ایجاد یک ماده گفته نمی‌شود، بلکه تولید فعالیتی است که برای ایجاد وصف و حالت جدیدی در موجود به کار می‌رود، به این شرط که این وصف و حالت آن موجود را قابل مصرف کند."[2]
پس از تعریف احتیاجات اقتصادی نویسنده پاسخ سوال اول را اینگونه می‌دهد" کار را نمی‌توان تنها عامل تعیین کننده‌ی ارزش دانست. ولی باید توجه داشت که در بیشتر موارد کار با طبیعت ایحاد ثروت و موضوع ارزش دار را تولید می‌کند. بنابراین، می‌توان گفت که تنها عامل انسانی برای تولید کار است و دو خاصیت کار
1.کار تنها عامل انسانی تولید ثروت و ماده ارزش دار است و
2. همین کار در تعیین ارزش هیچ نقشی را بر عهده ندارد؛ را نباید با یکدیگر اشتباه گرفت".[3]
پس از پاسخگویی به سوال اول، مولف به پاسخگویی به سوال دوم با توجه به نقد نظرات مالتوس و مارکس پرداخته و در نهایت بیان نموده" ثروت تولید شده بیش از عوامل تولید کننده ان ارزش دارد".[4]
و اما درباره تقسیم کالای تولید شده و سود حاصله ابتدا ارای معروف نظام اقتصادی را که نظام های بزرگ بوجود آورده همچون روش مارکسیسم بیان شده و پس از ان به طرحی که دین مقدس اسلام در این باره ارائه کرده و در قوانین اقتصادی مورد توجه قرار داده است، پرداخته می‌شود. اصولی که جناب صدر برای پاسخگویی به این سوال از انها استفاده نموده: اصل حرمت ربا، صحت عقودی چون مضاربه، مزارعه و مساقات، اصل صحت ایجار و اجاره و اصاله الصحت است که با توجه به این اصول وی نتیجه می‌گیرد که" در اسلام برای ثروت تولید شده دو نوع تقسیم در نظر گرفته شده است.
اول. کارگر مزد دریافت می‌کند و برای ابزار تولید مبلغی بابت اجاره پرداخت می‌شود و سود ویژه و زیان، مخصوص سرمایه دار است.
دوم. کارگر در سود حاصله( و نه در زیان) شریک است. اجاره بهای ابزار تولید پرداخت می‌شود و سرمایه دار سهم را از سود ویژه می‌گیرد و زیان را تنها او متحمل می‌گردد."[5]
ویژگی‌های حقوق مالکیت در اسلام عنوان فصل دوم اثر حاضر است که انتشارات موسسه فرهنگی- تحقیقاتی امام موسی صدر در سال 1394، چاپ سوم ان را به منصه ظهور رسانده است. این فصل به گفتارهای اقتصادی امام موسی صدر در لبنان اختصاص یافته است. فصل دوم که شامل ده بخش است به مباحثی چون" مالکیت در اسلام، ویژگی‌های مالکیت در اسلام، کار اعتقادی و کار اقتصادی، نهادهای تولید، نظریه ارزش و دین و کارگر و مواردی از این قبیل می‌پردازد. در ابتدای شروع فصل به اشخاصی که نسبت به طرح اقتصادی اسلام شگفت زده می‌شوند، مولف چنین پاسخ می‌دهد" ما ادعا نمی‌کنیم که علم اقتصاد در اسلام وجود دارد، آنچنان که مثلا در فقه وجود دارد. اما پژوهشگر درمیابد که طرحی همه جانبه و روشن احکام اسلامی را در حوزه اقتصاد هدایت می‌کند."[6]
اسلام و مشکل اختلاف طبقاتی عنوان فصل سوم این کتاب 260صفحه‌ای است. اولین مبحث این فصل، منشا اختلاف است که در ان بیان شده" اختلاف محیط مادی، وقتی از یک نسل تجاوز کند، به تدریج، شدت می‌گیرد و خود به خود این تفاوت جسمی و روحی، مادی و معنوی به شکاف‌های عظیم صنفی، طبقه‌ای و ملی می‌شود و فاصله‌ها رفته رفته زیاد و زیادتر می‌گردد."[7]
تاثیر انقلاب صنعتی اروپا موجب شدت گرفتن این امر شد به نحوی که درباره توضیح این شرایط مولف اورده" رفته رفته جامعه به دو طبقه مشخص منشعب گشت: یک دسته دارای همه چیز شد و دیگری همه چیز را از دست داد".[8] سپس برای درمان این درد و پر کردن این شکاف دو راه معروف و مهم اندیشیده شده است" اول. الغای مالکیت فردی بر ابزار تولید؛ دوم. تامین حداقل معیشت برای همه"[9] که در ادامه مطلب هر دو شیوه توضیح داده می‌شود و پس از ان نیز درباره روش اسلام نویسنده بیان می‌کند" تشریع خمس و زکات قانون مقدسی است که برای تعدیل زندگی طبقات مختلف وضع شده است." [10]
عنوان بخش بعدی این فصل، اسلام و عدالت اجتماعی و اقتصادی است. این بخش با اصول بنیادی عدالت اجتماعی در ایدئولوژی اغاز گردیده که در ابتدای آن خواننده کتاب می‌خواند" عدالت در اسلام، در همه زمینه‌ها، به ویژه در زمینه‌ی اجتماعی و اقتصادی، نه تنها متکی بر ایدئولوژی اسلامی است، بلکه اصولا خود پایه‌ای از پایه‌های ایدئولوژی اسلامی است، و تاثیر شگرفی بر موازین و ارکان دیگر دارد."[11]
گسست عدالت اقتصادی و اجتماعی از ایدئولوژی اسلامی عنوان مبحث پایانی کتاب دکتر صدر است. گرچه قدمت مباحث ارائه شده در کتاب حاضر به نیم قرن پیش می‌رسد ولیکن هنوز نکات بدیع، خواندنی و اموختنی بسیار دارد، که هم متخصصان علوم اقتصادی و اسلامی و هم قاطبه علاقه مندان به شناخت ژرف‌تر احکام اسلامی می‌توانند از انها بهره مند شوند.
کتاب «رهیافتهای اقتصادی اسلام» که به اهتمام و ترجمه آقای مهدی فرخیان جمع آوری گشته، اکنون با قیمت13000تومان در بازار عرضه می‌گردد.
پی‌نوشت
[1] کتاب رهیافتهای اقتصادی اسلام ، امام موسی صدر، ترجمه آقای مهدی فرخیان ، ص36
[2] همان، ص40
[3] همان، ص50
[4]همان، ص58
[5] همان، ص97
[6] همان، ص103
[7] همان، ص214
[8] همان، ص215
[9] همان، ص216
[10] همان، ص220
[11] همان، ص234
323/603/ع