به گزارش خبرنگار سرویس اقتصاد پایگاه اطلاع رسانی وسائل موضع دین در برابر تحولات و تغییرات اجتماعی و نیازهای نو در مواردی پذیرش و تائید، گاهی کنترل و نظارت همراه با هدایت و در برخی موارد رد همراه با پاسخگویی است. در عصر خاتمیت و در دوره غیبت، اتخاذ موضع صحیح در مقابل تحولات و تغییرات اجتماعی به عهده عالمان دینی و آگاه به زمان نهاده شده است. با توجه به مضامین آیات صریح قران و روایات فراوان، دین اسلام، محصور به زمان و مکان خاص و محدود به شرایط بسته اجتماعی محیط آن زمان و این زمان نیست. اسلام با سه ویژگی جاودانگی، جامعیت و جهان‌شمولی شناخته می‌شود. ازاین‌رو، متضمن مبانی و اصول و احکامی است که در هر دوره و در همه شرایط اجتماعی و تغییرات اوضاع‌واحوال زندگی، می‌توان از آن، برنامه زندگی را استخراج کرد.
ازجمله مسائلی که با توجه به گسترش فقر و بی‌عدالتی در جهان، از اهمیت خاصی برخورداراست برقراری تأمین اجتماعی است که یکی از موضوعات مهم برای اکثر کشورهاست که قلمرو وسیعی از زندگی فردی و اجتماعی و جنبه‌های اقتصادی زندگی افراد بشر را پوشش می‌دهد.
شهید صدر (ره) این مساله را ذیل بحث عدالت اجتماعی مطرح می‌کند. با نگاهی به تاریخ اندیشه اسلامی و آنچه از سخنان و سیره عملی پیشوایان معصوم (ع) در دسترس مسلمانان قرار دارد، می‌توان فهمید که اسلام یک نظام تأمین اجتماعی منسجم و پویا ارائه داده است. بدین منظور بررسی جنبه تاریخی تإمین اجتماعی و اینکه آیا در اندیشه اسلامی دارای مویدی و یا مویداتی میباشد، مهم است.
تأمین اجتماعی از دو کلمه تأمین و اجتماعی تشکیل‌شده است. کلمه تأمین به مفهوم حمایت در مقابل مخاطرات و ریسک‌ها تعریف‌شده است و کلمه اجتماعی رابطه آن را با جامعه نشان می‌دهد.
تأمین واژه‌ای عربی است که از ریشه أمن گرفته‌شده است و یکی از شکل‌ها و صیغه‌های مصدر در این زبان است. در محاورات عرفی مشتقات متعددی از این ماده همانند: امانت، ایمان، مو من، امان و امنیت، مورداستفاده واقع می‌شود. دو عنصر اساسی در کاربردهای این مشتقات مطرح هست: عنصر نخست آرامش و سکون نفس و دیگری تصدیق و اعتقاد. البته این دو به یکدیگر نزدیک‌اند زیرا از لوازم اعتقاد و تصدیق، آرامش و سکون قلب است. بر همین اساس امن‌وامان ضد خوف، امانت ضد خیانت و ایمان ضد تکذیب و کفر است. در ادبیات تخصصی در زبان فارسی، مفهوم تأمین، معادل واژه انگلیسی security است که اعم از بیمه و به معنای امنیت خاطر و پیش‌آگاهی از این امر است که اوضاع‌واحوال یک فرد (ازنظر درآمد، اشتغال، مسکن و ...) در آینده نزدیک دستخوش نابسامانی نخواهد شد.
تأمین اجتماعی معادل واژه social security و یک اصطلاح تخصصی است که در سده اخیر رایج گردیده است. مفهوم تأمین اجتماعی با توجه به ایدئولوژی‌های مختلف تفاوت می‌کند. عده‌ای آن را چاره‌ای برای حل مسئله عدم امنیت اقتصادی دانسته‌اند. گروهی دیگر آن را چیزی جز تأمین و تضمین درآمد نمی‌دانند و بالاخره برخی آن را یک سلسله اقدامات جهت ایجاد امنیت فکر و خیال انسان‌ها ذکر کرده‌اند.
تأمین اجتماعی به‌طور عام ریشه تاریخی ممتدی دارد که از یاری‌رساندن به آسیب دیدگان و نیازمندان آغازشده و بر مبانی انسانی، اعتقادی و مذهبی انسان‌ها استوار است. انسان‌ها بر اساس احساس فطری و درک زندگی اجتماعی و متأثر از تعالیم دینی، سرنوشت خود را با دیگر افراد جامعه مرتبط دانسته و تکافل و تضامن اجتماعی را وظیفه انسانی و نوعی خود می‌دانند و در موقعیت‌های حساس و خطرناک به یاری یکدیگر می‌شتابند. هدف تأمین اجتماعی، تأمین اقتصادی برای اکثریت جامعه، خصوصاً قشر آسیب‌پذیر است و یک سلسله خدمات را درراه ایجاد رفاه و آسایش عمومی و یا دست‌کم، طبقات خاصی از اجتماع انجام می‌دهد و ایجاد تعاون و توازن در وضعیت اقتصادی افراد و خانواده‌ها را تعقیب می‌کند. هدف و خواست بنیان‌گذاران تأمین اجتماعی به حفظ مصالح عامه معطوف بوده است و انگیزه سودآوری مادی و بازرگانی نیز وجود ندارد، لذا جنبه انتفاعی و استرباحی در آن نیست. در تعالیم اسلامی به اصل تأمین اجتماعی به مفهوم عام آن، توجه خاصی شده است و اندیشه کمک به ضعفا و مستمندان و یاری‌رساندن به بیماران، همیشه مورد توصیه پیشوایان دینی بوده است و در نظام حکومت دینی نیز مورد اهتمام خاص بوده است. پیشوایان دینی (هم از جهت فردی و هم ازآن‌جهت که در منصب امامت قرار دارند) همواره به فکر دستگیری از فقرا و بیماران و بیکاران اهتمام می‌ورزیده‌اند و فلسفه بسیاری از احکام اقتصادی و اجتماعی و حتی عبادی اسلام، عنایت به این امور بوده است. مسئله وقف، خمس، زکات، انفاق و ... نمونه بارزی از مظاهر این امور در اسلام است.
همچنین تأمین اجتماعی در اسلام، حقی از حقوق انسان‌هاست که خداوند برخورداری از آن را بر همگان لازم دانسته و این حق اجتماعی نیز با تغییر شکل و نوع تمدن فرق نمی‌کند. در روایت آمده است که بر حاکم اسلامی فرض است که اموال بیت‌المال را گرفته و به همان ترتیبی که خدا مقرر فرموده است برای فقرا و بینوایان و گردآورندگان زکات و دل به دست آورده شدگان و درراه آزاد کردن بندگان و ورشکستگان درراه خدا و درماندگان درراه بپردازد و اگر چیزی زیاد آمد به حاکم برگردد و اگر کمبودی مشاهده گردید بر حاکم و متولی فرض است که بر آن بیفزایند تا آنان را مستغنی و بی‌نیاز سازد.
پیشینه تحقیقیات صورت گرفته در مورد تامین اجتماعی در اسلام
کتاب‌ها و مقالات موجود درباره مبانی و راهبردهای تأمین اجتماعی در اقتصاد اسلامی به‌صورت عمیق و گسترده به این بحث نپرداخته‌اند بلکه به‌صورت گذرا، در لابه‌لای بحث‌های خود اشاره‌ای به این موضوع داشته‌اند. از طرف دیگر کتاب‌ها و مقالات اندکی که به این موضوع به‌صورت مستقل پرداخته‌اند نوعاً مباحث آن‌ها برگرفته از کتاب اقتصادنا شهید صدر (ره) است. ازاین‌رو آن‌گونه که شایسته و بایسته است در این موضوع تحقیق نشده است.
در ادبیات موجود در خصوص بیمه‌های تجاری و راهبردهای حمایتی تأمین اجتماعی و موضوعات پیرامونی آن مانند عدالت اجتماعی، فقر و انفاق پژوهش‌های گوناگون به عمل آمده است. در خصوص پژوهش‌های ناظر بر کلّیت تأمین اجتماعی از دیدگاه اسلام نیز آثاری از رفیق یونس المصری، محمد نجات الله صدیقی، عبدالله ناصح علوان، محمد ابوزهره، علی باقری و ضیاء الدین کیاءالحسینی، مؤسسه عالی پژوهش تأمین اجتماعی، محمدحسن محمدی‌مهر و دیگران منتشر گردیده است.
کتاب‌هایی مانند اصول و مبانی نظام تأمین اجتماعی (بهرام پناهی، 1376) و تاریخ تأمین اجتماعی در ایران (ناهید اعتضاد پور و فهیمه رجبی راد، ۱۳۷۵) و کتاب بیمه و تأمین اجتماعی ازنظر اسلام (محمدحسین ابراهیمی، ۱۳۷۵)، ازجمله کتاب‌هایی هستند که اولی جایگاه تأمین اجتماعی را توضیح می‌دهد و دومی به مورد خاص ایران توجه دارد و سومی بیمه را قراردادی شرعی و تأمین اجتماعی و بیمه را از ضروریات زندگی اجتماعی در زمان حاضر می‌داند و جایگاه بیمه را بر اساس اصل تکافل بیان می‌کند.
تنها پژوهش هایی که به صورت تخصصی به موضوع تأمین اجتماعی در اسلام پرداخته اند عبارتند از:
1.کتاب الاسلام یقود الحیاة نوشته شهید بزرگوار سید محمد باقر صدر (ره). در این کتاب ایشان به بحث مبانی تأمین اجتماعی در اسلام پرداخته اند و نتیجه می گیرند که مالک حقیقی خداست و از آنجا که انسان جانشین خدا بر روی زمین می باشد و مالک حقیقی نیست لذا امانت دار خداست و اموالی که در اختیار اوست را باید مطابق با دستورات خداوند متعال به مصرف برساند.
2.پایان نامه نقد و بررسی الگوهای تأمین اجتماعی مرسوم و ارائه الگوی سازگار با نگرش اسلامی نوشته سید رضا حسینی (1392) می باشد، که این تحقیق در نوع خود بدیع می باشد و به یافته های جدیدی در این حوزه دست یافته است. ایشان همچنین در مقاله الگوی تأمین اجتماعی صدر اسلام و دلالت‌های آن برای الگوهای نوین امروزه، این فرضیه را مطرح می‌کنند که می‌توان با به کارگیری روش تاریخی، الگوی تأمین اجتماعی صدر اسلام را کشف و پس از الغاء خصوصیات عصری آن، به الگوی مناسبی برای جوامع امروزی دست یافت. همچنین ایشان در مقاله بایسته های فقه پژوهی در تأمین اجتماعی تلاش می کنند به تبیین موضوع و ماهیت تأمین اجتماعی جدید، اشکالات آن، تبیین تمایزات بیمه های اجتماعی با بیمه های تجاری و بازگویی اهم چالش های فقهی تأمین اجتماعی بپردازند.
3. کتاب اسلام و تأمین اجتماعی: مبانی و راهکارهای حمایتی و بیمه ایی در قرآن، روایات، اخلاق و فقه اسلامی نوشته احمد قابل(1383). متن این پژوهش به صراحت رویکردی کاملا عقلی به موضوع داشته در صدد پاسخ به این پرسش اساسی است که آیا تمامی راهکارهای تامین اجتماعی و خصوصا راهکارهای بیمه ای با شریعت محمدی و آموزه های دینی توافق دارند؟ به اعتقاد نویسنده موافقت شرع با راهکارهای حمایتی تأمین اجتماعی قطعی است و اساسا به دلیل عدم مخالفت دانشمندان و فقهای اسلامی این موضوع نیازی به استدلال ویژه ندارد. اشکالی که در این کتاب وجود دارد عدم تفکیک بین بیمه های تجاری و بیمه های اجتماعی است.
4. حسن حاج‌حسینی در مقاله درآمدى بر مبانی تکافل و تأمین اجتماعی در اسلام (1388) به ارائه مباحث اساسى موضوع خدمات و تأمین اجتماعى از منظر مبانى دینى پرداخته اند و نتیجه گرفته اند که دین همان‌گونه که براى حیات فردى انسان برنامه دارد، در خصوص چگونگى زیست اجتماعى، راه‌هاى تعاون و همکارى، و همبستگى اجتماعى بر اساس راه‌هاى مقبول در نزد عقلا و نیز برخى راهبردهاى تأسیسى براى رفع نیازهاى مادى و روحى افراد جامعه نیز برنامه دارد. مهم‌ترین یافته‌هاى این تحقیق این است که از منظر دین، تکافل اجتماعى حقى است همگانى که از سوى جامعه و حکومت به رسمیت شناخته شده و به وسیله راهبردهاى سلبى و ایجابى براى حمایت از همه افراد جامعه به منظور تأمین نیازهاى عالى و غیرعالى حیات طیبه بخصوص به هنگام بحران تعبیه شده است.
5. محمد امیر نوری کرمانی در مقاله قرآن و طرح نظام تأمین اجتماعی(1382) به بررسی موضوع تأمین اجتماعی از دید قرآن می پردازد و ایشان در این پژوهش به بیان پیشینه ایی از تأمین اجتماعی در اسلام و اصول و منابع مالی تأمین اجتماعی و گروه هایی که باید مورد حمایت واقع شوند، می پردازد.
لازم به ذکر است، این کتب و مقالات آنچنان که شایسته است، به مبانی و راهبردهای تأمین اجتماعی در اقتصاد اسلامی نپرداخته‌اند.
تعاریف تأمین اجتماعی
هرچند تعاریف مختلفی برای تأمین اجتماعی ارائه‌شده است، ولی مفهوم اصلی آن بدین معناست که در مواردی که معضلاتی در تحصیل و کسب درآمد افراد جامعه به عللی چون ازکارافتادگی بیماری، بیکاری و سالمندی پدید آید، در آن صورت حمایت افراد از منظر تأمین یا جبران درآمد آنان، به عهده نهاد تأمین اجتماعی است. بر این اساس در تعریف مقاوله نامه شماره ۱۰۲ سازمان بین‌المللی کار آمده است: تأمین اجتماعی به‌منزله حمایتی است که جامعه در قبال پریشانی‌های اجتماعی و اقتصادی پدید آمده، به‌واسطه قطع یا کاهش شدید درآمد افراد، ناشی از بیماری، بارداری، حوادث و بیماری‌های ناشی از کار، سالمندی، بیکاری، ازکارافتادگی، فوت و همچنین ناشی از افزایش هزینه‌های درمان و نگه‌داری خانواده (عائله‌مندی) به اعضای تحت پوشش خود ارائه می‌دهد.
در چارچوب تعریف فوق، نظام تأمین اجتماعی در جامعه به‌عنوان مهم‌ترین اهرم برقراری عدالت اجتماعی تلقی می‌شود، چنانچه در شعار اصلی انجمن بین‌المللی تأمین اجتماعی آمده است که تحقق عدالت اجتماعی بدون تأمین اجتماعی میسر نخواهد بود، این شعار بدان معناست که توسعه پایدار در جوامع بدون استقرار نظام تأمین اجتماعی غیرممکن بوده و به همین دلیل نظام تأمین اجتماعی یکی از اولویت‌های بنیادی در کلیه جوامع انسانی تلقی می‌گردد.
در فضای ادبیات شیعه معروفترین نظریه، نظریه تأمین اجتماعی شهید صدر (ره) می باشد که به اختصار در اواخر کتاب اقتصادنا مطرح شده است. نکته اساسی در دیدگاه ایشان اندراج مساله تأمین اجتماعی در نظریه عدالت اجتماعی اسلام و تأکید بر مسئولیت مردم به عنوان یکی از پایه های اساسی تأمین اجتماعی است. متاسفانه نظریه ایشان راجع به تأمین اجتماعی و مبانی و راهبرد های این نطریه آنچنان که شایسته است پیگیری نگردید. در دیدگاه شهید صدر (ره) تأمین اجتماعی بر دوپایه استوار است:
یکی اصل کفالت همگانی یعنی مسئولیت متقابل افراد نسبت به یکدیگر و دیگری اصل سهیم بودن جامعه در درآمدهای دولتی. در این تعریف اصل کفالت همگانی حاکی از لزوم تأمین نیازمندی‌های ضروری افراد است ولی اصل دیگر از این حد فراتر رفته و سطحی بالاتر و بهتر را تضمین می‌کند.
بنابراین تأمین اجتماعی در اسلام رابطه‌ای دوسویه میان سهیم بودن افراد در درآمدهای دولت و مسئولیتی که افراد به‌صورت متقابل نسبت به زندگی و تأمین معاش و وسایل زندگی یکدیگر دارند، تعریف‌شده است.
از موسی بن بکر منقول است که حضرت موسی بن جعفر (ع) فرمود: هر کس از راه قانونی، در مقام کسب درآمدی باشد تا با آن خود و خانواده‌اش را اداره کند، مثل شخصی است که درراه خدا جهاد نماید. اگر از عهده کسب برنیامد، باید از خدا و پیغمبر (بیت‌المال) به‌اندازه قوت خانواده‌اش وام بگیرد. پس در این صورت اگر بمیرد و دینش را ادا نکرده باشد، پرداخت آن بر عهده امام است. اگر امام از پرداخت دین خودداری کند، مسئول است. خداوند عزوجل می‌فرماید: صدقات مخصوص فقرا، مساکین و مأموران وصول صدقات است و چنین کسی فقیر مسکین وام‌دار است.
با توجه به این روایت دولت اسلامی موظف به اجرای تأمین اجتماعی و ملزم نمودن مردم به اجرای اصل کفالت همگانی است. البته باید به این مطلب توجه نمود که در الزام مردم به انجام تکالیف مالی از سوی دولت، باید تأکید بر اقناع آموزشی و بالا بردن سطح اخلاقی و فرهنگی جامعه باشد تا هدف نهایی اسلام که پرورش استعدادهای معنوی انسان‌هاست، نیز حاصل گردد و همه مردم باانگیزه فراوان در انجام تکالیف مالی خود، مشارکت نمایند.
بنابراین در تعریف تأمین اجتماعی می‌توان گفت: تأمین اجتماعی حمایتی است که جامعه و دولت از نیازهای معیشتی افراد به عمل می‌آورد. این موضوع می‌تواند، شامل برنامه‌های ایجاد اشتغال، بیمه‌های اجتماعی، سلامت و خدمات رفاهی باشد که به‌تفصیل در رساله موردبحث قرار خواهد گرفت.
تاریخچه تأمین اجتماعی در جوامع اسلامی
بررسی تاریخ اسلام نشان می‌دهد که پیمان‌ها و قراردادهایی در صدر اسلام موردتوجه بوده و به آن عمل می‌شده که در آن‌ها به تأمین اجتماعی افراد جامعه توجه شده است. ازجمله این پیمان‌ها، پیمانی به نام حلف الفضول در میان جوانان و جوانمردان قریش در شهر مکه بسته شد که پیمانی اخلاقی بود. در این پیمان تعهد شده بود که اگر حقوق افراد فقیر مکه تضییع شود، آن را از اغنیا بستانند و آن‌ها را در حمایت اقتصادی و نظامی خود قرار دهند، پیامبر گرامی اسلام خود در این پیمان شرکت داشت. در اولین سال هجری به‌منظور تشکیل یک جامعه منسجم اسلامی، مرکب از مهاجرین و انصار با قبایل مدینه قراردادی منعقد نمود. این قرارداد که از آن به‌عنوان اولین قانون اساسی مکتوب در جهان اسلام نام‌برده می‌شود شامل ۴۷ بند بود و در آن موادی در مورد نحوه پرداخت و تأدیه خون بهاء و فدیه (هزینه آزادی اسیران) و بدهی بدهکاران گنجانده‌شده بود، به‌طوری‌که دربند ۱۲ این قرارداد آمده است مقرر است که مؤمنان هیچ فردی را که در اثر فشار قرض ازپادرآمده باشد، بدون کمک به حال خودش وانگذارند و در مورد خون‌بها و فدیه نیز رعایت حال چنین شخصی را بنمایند. دریکی از بندهای پیمانشان آمده است: «لنکونن مع المظلوم حتی یؤدّی الیه حقه و فی التاسی فی المعاش» - که بنی‌هاشم و قبائل زهره و گروه پایه گزار آن بودند و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله هم هم‌پیمانشان بود - یعنی بایستی ما همراه مظلوم باشیم تا حقش را به او برگردانیم و در معیشت با او مواسات داشته باشیم.
پیامبر اکرم (ص) بر پایه عامل وحدت ایمانی، در اولین ماه های استقرار در مدینه، دو اقدام بسیار اساسی انجام دادند. گام اول، تدوین اساسنامه امت اسلامی بود. این اساسنامه حاوی فرازهای حمایتی بسیار مهمی بود. مثلا در یکی از بند های آن آمده است ان المؤمنین لا یترکون مفرحا [المفرح: المثقل من الدین الکثیر و العیال] بینهم أن یعطوه بالمعروف فى فداء او عقل. کلمه مفرح چنانکه در کتب ادبیات مانند سیره ابن هشام و نهایة ابن اثیر گفته شده، به معنای هر چیزی مانند بدهکاری، عیالمندی و ورشکستگی است که تحمل بار آن بر انسان سنگین باشد. این عبارت بیانگر این است که در صورت بروز چنین مواردی برای هر یک از مومنان، سایر مومنان او را در تحمل بار این مشکلات تنها نمی گذارند. بلکه در حل آن به روش های متعارف مانند پرداخت خسارت و خون بها او را یاری خواهند نمود.. گام دوم پیامبر (ص) انعقاد پیمان اخوت میان مسلمانان بود. در اثر این پیمان، مهاجران فاقد مسکن، شغل و درامد کافی برای اداره زندگی خود بودند، در مال و زندگی برادران خود شریک شدند. از این طریق زمینه اسکان، اشتغال و کسب درامد برای آنان فراهم شد.
عده‌ای از فقها ازجمله شیخ حر عاملی در وسائل الشیعة فتوا داده‌اند که مسئولیت دولت در تأمین اجتماعی محدود و منحصر به مسلمانان نیست. لذا افراد ذمی که در قلمرو دولت اسلامی زندگی می‌کنند، نیز اگر به علتی چون پیری، نتوانند کار کنند، هزینه زندگی‌شان باید از بیت‌المال اسلامی تأمین شود. از امام علی (ع) نقل‌شده است که آن حضرت بر پیرمردی درمانده که گدائی می‌کرد، گذشت. امیر المومنین پرسید، این چه وضعی است؟ پاسخ داده شد، شخصی است نصرانی. امام گفت تا وقتی جوان بوده از او کار کشیدید، اینک که پیر و درمانده شده، طردش کرده‌اید، مخارج او را از بیت‌المال بپردازید.
در صحیح بخاری آمده است: اموالی را از بحرین برای رسول خدا (ص) آورده بودند. آن حضرت فرمود: آن را به مسجد بیاورند و این بیشترین مالی بود که در این مدت برای پیامبر (ص) آورده بودند. آنگاه رسول خدا (ص) برای ادای نماز به مسجد آمد، پس از نماز در کنار آن مال نشست و هیچ‌کس نبود مگر اینکه پیامبر چیزی از آن مال را به او بخشید.
همچنین در مساجد، محلی به نام خزانه درست‌شده بود که محل نگه‌داری بیت‌المال مسلمین بود و در دید همه مردم قرار داشت.
در تاریخ آمده است که در مسجد پیامبر، جایگاهی برای معالجه بیماران و مجروحان معین‌شده بود و پیامبر ویارانش در آنجا از بیماران عیادت می‌کردند. لذا در عصر پیامبر (ص) بیشتر اوقات مجروحان را به مسجد می‌آوردند و در آنجا مداوا می‌کردند چنانکه سعد بن معاذ بعد از مجروح شدن در جنگ خندق در مسجد بستری بود و زنی به نام رفیده از تیره اسلم خود را وقف خدمت به مریضان و مجروحان نموده بود و در مسجد برای خود خیمه ای‌ای داشت.
گروهی از مستمندان مسلمان در مسجدالنبی زندگی می‌کردند و از کمک‌های مالی پیامبر (ص) و سایر مسلمانان بهره‌مند می‌شدند. این گروه قریب به چهارصد تن از اصحاب پیامبر (ص) بودند که به دستور آن حضرت در بخشی از مسجد که مسقف بود سکنی گزیده بودند و ضمن اقامت در آنجا قرآن می‌آموختند و به جهاد می‌رفتند. این افراد مشهور به اصحاب صفه می‌باشند.
در تاریخ آمده است: شب‌ها رسول خدا (ص) اصحاب صفه را فرامی‌خواند و هرچند نفر از ایشان را برای صرف شام به منزل یکی از انصار می‌فرستاد و گروهی را نیز با خود به منزل می‌برد و در آنجا از ایشان پذیرایی می‌کرد.
منبع: پایان‌نامه کارشناسی ارشد مبانی و راهبردهای تأمین اجتماعی در اقتصاد اسلامی نوشته امید ایزانلو، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، آذر 1393.
امید ایزانلو
دانشجوی دکترای موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)
323/702/ع