به گزارش سرویس مکتب دفاعی پایگاه اطلاع رسانی وسائل؛ آیت الله عباس کعبی، صبح چهارشنبه ، هفدهم آذر ماه 1395 در جلسه سی و چهارم درس خارج فقه جهاد در موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) ، در ادامه بررسی رفتار سیدالشهدا(ع) در ارتباط با تلاش برای اقامه حکم خداوند به تبیین بحث لزوم تاثیر در امر به معروف و تطبیق آن بر قیام حضرت امام حسین(ع) پرداخت و با عنوان این مطلب که قیام سیدالشهداء (ع) از سنخ دعوت انبیاء است لزوم تاثیر در این قیام را نفی نمود.
بسم الله الرحمن الرحیم
مایحصل به التکمین: الثالث: السعی لاقامه حکم الله
بررسی ادله منع ملازمه بین اقامه دولت و ریاست دولت، و سعی در اقامه حکم اسلامی
بررسی نهضت سید الشهداء(ع) – 2
بحث درباره شرط احتمال تاثیر در امر به معروف و نهی از منکر با توجه به نهضت امام حسین(ع) بود. مرحوم صاحب جواهر(ره) در تعلیقه بر فرمایش محقق حلی(ره) می فرماید: « فلو غلب على ظنه أو علم أنه لا یؤثر لم یجب بلا خلاف أجده فی الأخیر، بل فی ظاهر المنتهى الإجماع علیه، لکن قد یشکل بالنسبة إلى المرتبة الأولى منه، و هو الإنکار القلبی الذی ستعرف وجوبه على الإطلاق..... إنما الکلام فیما ذکره المصنف و جماعة، بل ربما نسب إلى الأکثر من السقوط أیضا بغلبة الظن بعدم التأثیر، مع أن الأوامر مطلقة، و مقتضاها الوجوب على الإطلاق حتى فی صورة العلم بعدم التأثیر، إلا أنه للإجماع و غیره سقط فی خصوصها، أما غیرها فباق على مقتضى الإطلاق من الوجوب»[1])
یعنی اگر ظنش غلبه کند یا علم قطعی داشته باشد که امر به معروف و نهی از منکر تاثیر ندارد، واجب نیست. مخصوصا در مورد علم قطعی، هیچ اختلافی نیست. اما درباره غلبه ظن، اجماع نیست. بلکه در مرحله اول که انکاری قلبی است، اشکال هم شده است که آیا جزو امر به معروف و نهی از منکر محسوب می شود یا خیر؟ ....اگر غلبه ظن در عدم تاثیر، با توجه به اطلاق اوامر و نواهی نسبت به امر به معروف و نهی از منکر اطلاق و عموم دارد، چه تاثیر کند یا نه، حتی اگر علم به عدم تاثیر داشته باشیم، با توجه به اطلاقات، ساقط نمی شود. مگر به دلیل اجاع (که علم به عدم تاثیر داشته باشد، امر به معروف و نهی از منکر ساقط است) این باعث می شود به آن اطلاقات و عمومات عمل نکنیم. اما غیر از علم، اگر غلبه ظن باشد، به اطلاقات و عمومات عمل می کنیم.
البته این اجماع که نقل شده، مدرکی و محتمل المدرکیه است و از این بابت به آن توجه نمی شود. بنابراین اطلاقات و عمومات بدون معارض می ماند و ما باید به همین عمومات عمل کنیم. در جایی که اجماع مدرکی است، به اجماع عمل نمی شود. یعنی در کتاب فقها تحقیق کرده، خلاف آن را ندیده است. البته روایات را نیز پاسخ داده است. که محل بحث ما نیست. اما مسلم است که اجماع مدرکی یا محتمل المدرکی است.
بحث دیگر، استناد به آیه شریفه سوره اعراف است که استفاده می شود که شرط اجتمال تاثیر، از نظر مبنایی درست نیست: «وَ إِذْ قالَتْ أُمَّةٌ مِنْهُمْ لِمَ تَعِظُونَ قَوْماً اللَّهُ مُهْلِکُهُمْ أَوْ مُعَذِّبُهُمْ عَذاباً شَدیداً قالُوا مَعْذِرَةً إِلى رَبِّکُمْ وَ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ»[2] یعنی چرا جماعتی را که به شدت لجاجت و عناد و الحاد، خداوند عذابشان می کند، وعظ و ارشاد می کنید؟ انبیاء گفتند برای اتمام حجت. که این اتمام حجت به این آیه شریفه اشاره دارد: «لِیَهْلِکَ مَنْ هَلَکَ عَنْ بَیِّنَةٍ وَ یَحْیى مَنْ حَیَّ عَنْ بَیِّنَة»[3] یا آیه شریفه: « وَ ما کُنَّا مُعَذِّبینَ حَتَّى نَبْعَثَ رَسُولاً»[4] اکثریت ممکن است ایمان نیاورند، خب نیاورند. دعوت الی الله با همه زحماتش، باید صورت پذیرد.
نهضت حسینی نیز از سنخ دعوت انبیاء است. از سنخ امر به معروف و نهی از منکر شخصی نیست، بلکه از سنخ «مَعْذِرَةً إِلى رَبِّکُمْ» است. مرحوم شیخ طوسی(ره) در کتاب «تبیان» ذیل همین آیه می فرماید: «و التقدیر: و اذکر إذ قالت امة منهم لطائفة لم تعظون قوماً علمتم أنهم هالکون فی الدنیا و یعذّبهم اللّه عذاباً شدیداً فی الآخرة؟ فقالوا فی جوابهم: وعظناهم إعذاراً الى اللّه، أی نعظهم اعتذاراً الى ربکم لئلا یقول لنا: لِمَ لَم تعظوهم؟ و لعلهم أیضاً بالوعظ یتقون و یرجعون و فی ذلک دلیل على أنه یجب النهی عن القبیح و إن علم الناهی أن المنهی لا ینزجر و لا یقبل»[5] یعنی خدا از ما خواسته موعظه کنیم. برهان پیدا کنند و بفهمند و برگردند. سپس می فرماید: «و فی ذلک دلیل على أنه یجب النهی عن القبیح و إن علم الناهی أن المنهی لا ینزجر و لا یقبل»؛ احتما تاثیر شرط نیست.
کما اینکه وعظ امام حسین(ع) و سایر ائمه(ع) در کسانی که مقابله کرده بودند، بسیار موثر بود. تعداد قابل توجهی از اینان توبه کردند و نجنگیدند و برخی مانند حر در صف امام حسین(ع) هم قرار گرفتند.
شیخ طوسی(ره) می فرمایند: «فإن أورد على ذلک بأنه: مع العلم بعدم التأثیر یکون وجوب الامر و النهی لغواً لا یصدر من الحکیم. أجبنا عنه: بأن فائدة الامر بالمعروف و النهی عن المنکر إنما هو حفظ الجامعة الإسلامیة و وحدتها، و سوق المجتمع الى العزة و الصلاح و السعادة، بل هما ینبوع الحیاة الاجتماعیة»[6] اگر بدانیم اثر ندارد، چه فایده ای دارد؟ جواب این است که فایده امر به معروف و نهی از منکر حفظ جامعه اسلامی است. همیشه تاثیر در افراد خاصی نیست.
حرکت دادن جامعه به سمت عزت و صلاح و سعادت، که سرچشمه حیات اجتماعی واقعی است، مورد نظر است. اگر هر فرد از امت بر اساس امر به معروف و نهی از منکر وظیفه اش را نسبت به دیگران انجام دهد، دعوت به خیر و معروف عمومی می شود. امتناع از شر نیز عمومی می شود. این تناصح، اثر گذار است و باعث تبدیل ارزشها به هنجار و ضد ارزشها به ناهنجار تبدیل شود. اما اگر هر کسی قبل از نصیحت بگوید «ببینم چقدر اثر دارد؟» و سبک سنگین کند و سکوت کند، این فریضه ترک می شود و آن موقع هنجار به ناهنجار تبدیل می شود.
لذا حکمتی دارد که این فریضه حتی با علم به عدم تاثیر واجب است؛ به چند دلیل: اولا «معذره الی ربکم». ثانیا تاسی به انبیاء(ع) و ثالثا برای عدم اسقاط و فراموشی این فریضه.
بحث دیگری است که ویژه امر به معروف و نهی از منکری است که ویژه بزرگان دین است و آن اظهار حق در بدعت در دین است. حتی اگر صاحب بدعت، تحت تاثیر واقع نشود. ولو احتمال و علم به تاثیر هم نداشته باشیم، باز هم باید اظهار حق کرد: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص إِذَا ظَهَرَتِ الْبِدَعُ فِی أُمَّتِی فَلْیُظْهِرِ الْعَالِمُ عِلْمَهُ فَمَنْ لَمْ یَفْعَلْ فَعَلَیْهِ لَعْنَةُ اللَّهِ»[7] این روایت خیلی عجیب است. هیچ قیدی ذکر نفرموده است که احتمال تاثیر و امثال آن را مطرح کند. در روایت امیرالمومنین(ع) نیز آمده است: «عَالِمَ کَاتِمَ عِلْمَهُ یُبْعَثُ أَنْتَنَ أَهْلِ الْقِیَامَةِ رِیحاً تَلْعَنُهُ کُلُّ دَابَّةٍ مِنْ دَوَابِّ الْأَرْضِ الصِّغَارِ»[8] عالمی که علمش را کتمان کند، روز قیامت بدبوترین است و همه دواب زمین او را لعن می کنند. در روایت دیگری از امام صادق(ع) و باقر(ع) نقل شده است: «ِذَا ظَهَرَتِ الْبِدَعُ فَعَلَى الْعَالِمِ أَنْ یُظْهِرَ عِلْمَهُ فَإِنْ لَمْ یَفْعَلْ سُلِبَ نُورَ الْإِیمَانِ»[9]
ملاحظه می کنید که اظهار حق مطلوبیت مطلق دارد و در فرمایشات امام حسین(ع) نیز همین مطلب است: « لَا تَرَوْنَ الْحَقَّ لَا یُعْمَلُ بِهِ وَ الْبَاطِلَ لَا یُتَنَاهَى عَنْهُ لِیَرْغَبَ الْمُؤْمِنُ فِی لِقَاءِ اللَّه»[10] بحث بدعت ها و مقابله با آنهاست. بحث نابودی اسلام است. خصوصا اینکه بنی امیه ایدئولوژی سازی کرده بودند. ایدئولوژی جبر، تشبیه، تساهل و تسامح نسبت به واجبات و محرمات، اینکه حکام اگر فاسق باشند، به خاطر خدماتشان بهشتی اند. احکام مهم نیست، بلکه مهم این است که موحد باشید! امام می فرماید: «وَ عَلَى الْإِسْلَامِ السَّلَامُ إِذْ قَدْ بُلِیَتِ الْأُمَّةُ بِرَاعٍ مِثْلِ یَزِید»[11]
بنابراین بحث احتمال تاثیر در امر به معروف و نهی از منکر، وارد نیست؛ به دلیل:
اولا: این شرط، در امورات شخصی است.
ثانیا: خلاف آیات« مَعْذِرَةً إِلى رَبِّکُمْ»[12] و امثال آن است.
ثالثا: خلاف روایات مربوط به اظهار حق عند البدعه است. خصوصا که شامل نظام های فاسد هم می شود.
رابعا خلاف سیره انبیاء است که در مقابله با طواغیت و فاسدین است. مانند آیه: «الَّذینَ یُبَلِّغُونَ رِسالاتِ اللَّهِ وَ یَخْشَوْنَهُ وَ لا یَخْشَوْنَ أَحَداً إِلاَّ اللَّهَ»[13] به هر حال تبلیغ رسالات الله توام با موانعی است که نباید از آن ترسید.
پاسخ های دیگری نیز هست، که انشاء الله جلسه بعد.
پایان جلسه سی و چهارم
[1] . جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، ج21، ص367 و 368.
[2] . اعراف/ 164.
[3] . انفال/ 42.
[4] . اسراء/ 15.
[5] . نقل از: فقه الصادق علیه السلام (للروحانی)؛ ج13، ص: 248.
[6] . نقل از: فقه الصادق علیه السلام (للروحانی)؛ ج13، ص: 249.
[7] . الکافی، ج1، ص54.
[8] . وسائلالشیعة، ج16 ، ص 270.
[9] . وسائلالشیعة، ج16، ص271.
[10] . بحارالأنوار، ج44، ص192.
[11] . بحارالأنوار، ج44 ، ص326.
[12] . اعراف/ 164.
[13] . احزاب/ 39.
120/904/د